متن نشریه (دو ماهنامه) خلق

ماه فرو ماند از جمال محمد (ص) سرو نباشد به اعتدال محمد
قدر فلک را کمال و منزلتى نيست در نظر قدرِ با کمال محمد
وعده ديدار هر کسى به قيامت ليله اسرى شب وصال محمد
آدم و نوح و خليل و موسى و عيسى آمده مجموع در ظلال محمد
عرصه گيتى مجال همت او نيست روز قيامت نگر مجال محمد
و آن همه پيرايه بسته جنت فردوس بوکه قبولش کند بلال محمد
چشم مرا تا به خواب ديد جمالش خواب نمى گيرد از خيال محمد
سعدى اگر عاشقى کنى و جوانى عشق محمد بس است و آل محمد 1

-----------------------------------

1. 

عبدالله بن سيار از امام صادق (عليه السلام) نقل مى کند2 : رسول خدا (صلي الله عليه و آله) شبى در منزل ام سلمه بود، او در اثناى شب بيدار شد، آن حضرت را در بستر نيافت، فکر کرد که به منزل بعضى از زنانش رفته است. لذا به جستجوى آن حضرت برخاست، حضرت را در گوشه اى از منزل يافت که ايستاده و دست به آسمان برداشته و گريه مى کرد و مى گفت :
خدايا نعمتهاى خوبى که بمن داده اى از من مگير. و مرا بخودم ولو بقدر چشم بهم زدن وامگذار. خدايا هيچ وقت مرا بشماتت دشمن و آدم بدخواه مبتلا مکن. خدايا هيچ وقت مرا به آن بدبختى که از آن نجاتم داده اى بر مگردان .
«اللهم لا تنزع عنى صالح ما اعطيتنى ابداً، اللهم لا تشمت بى عدواً ولا حاسداً ابداً، اللهم لا تردنى فى سوء استنقذتنى منه ابداً، اللهم ولا تکلنى الى نفسى طرفة عين ابداً.»
ام سلمه با شنيدن اين سخنان به گريه افتاد و برگشت و به شدت مى گريست بطورى که رسول خدا با شنيدن گريه او برگشت و فرمود: اى ام سلمه علت گريه ات چيست؟
گفت: پدر و مادرم بفدايت يا رسول الله، چرا گريه نکنم در حالى که تو با آن مقامى که از خدا دارى و خدا گناه قديم و جديد تو را آمرزيده از او مى خواهى که بشماتت دشمن مبتلايت نکند و تو را به نفس خودت ولو به قدر چشم بهم زدن وامگذارد و تو را ببدى که از آن نجاتت داده بر نگرداند و از تو هيچ وقت نعمت خوبى که داده نگيرد!!!
رسول خدا (ص) در جواب فرمود: اى ام سلمه چه چيز مرا خاطر جمع مى کند، خداوند يونس بن متى را فقط به اندازه چشم بهم زدن به نفس خويش واگذاشت تا به سرش آمد آن بلائى که آمد «يا امّ سلمة ما يُؤمننى و انّما وکل الله يونس بن متى الى نفسه طرفة عين فکان منه ما کان».

ابتلائات الهي به منزله روش تربيتي
مقدمه
ما پيش از اينکه به زمين خاکي پا گذاريم، در بهشت عافيت و نعمت، غرق نور و سرور، از هم‌آغوشي معشوق ازلي کامياب بوديم. اما چرا «حسن ازل ز تجلي دم زد» و انسان‌ها به اين روز سياه افتادند؟ روزگاري که زحمت و محنت آن، ما را فر‌ا‌گرفته و تيرهاي رنج و بلا در کمان قدر و قضا نشسته است. چه شد که در اين «دامگه حادثه» افتاديم و «در سلسله موي دوست» که « حلقه دام بلاست» گرفتار شديم؟ عبدالله فضل هاشمي از امام صادق (عليه‌السلام) پرسيد: چرا ارواح از آن مکان مقدس و اعلا در نزد پروردگار به اين بدن‌هاي تنگ خاکي آمد.
امام صادق (عليه‌السلام) در پاسخ اين پرسش فرمودند: « چون خداي تبارک و تعالي مي دانست اگر ارواح در آن موقعيت والا و مرتبه‌ي بلند ، به حال خود رها شوند، بيشترشان به ادعاي ربوبيت گردن مي‌کشند.» 1
در عالم سراسر نورِ حضور خداي تبارک و تعالي روحِ انسان به علت قرب و تمام نمايي که نسبت به جمال و جلال حق تعالي داشت، در صورت غفلت از حقيقت خود به عُجب و خودپسندي مي‌رسيد. هم از اين رو پروردگار حکيم از سر لطف و رحمت اين سقف مينا را نگارگري کرد و بساط بلاخيز دنيا را گستراند و « مرغ باغ ملکوت » را چند روزي به قفس تن در آورد تا غفلت و جهالت بني‌آدم در اين سراي پندار و فريب برويد و بميرد و حقارت و ذلت خود را دريابد و بفهمد که هيچ نيست تا از عجب و استکبار پاک شود و دريابد که هر چه هست براي اوست.
به همين سبب مهرباني طبيبانه محبوب، در کتاب تقدير بني‌آدم، سفر به اين جهان تاريک و روشن را نوشت تا در اينجا شوکران ناکامي را بنوشد و خسته و شکسته به معراج عبوديت راه يابد.
بنابراين، بلا و ابتلا برجسته‌ترين ويژگي زندگي دنياست که بستر مناسبي براي پيراستگي از رذايل و آراستگي به فضايل را پديد آورده است. از اين منظر زندگي مادي به عنوان عرصه‌اي براي تزکيه اخلاقي و تعالي معنوي معني‌دار شده و تمام رنج‌ها و بلا‌هاي آن ارزشمند،‌ رشد دهنده و نجات‌بخش مي‌شود. با اين رويکرد مسئله ابتلائات الهي که معمولا در مباحث کلامي و ذيل عنوان عدل الهي به ميان آمده، به صورت مسئله‌اي تربيتي طرح مي‌گردد.
البته اين موضوع به طور حاشيه‌اي در کتب اخلاقي، به ويژه کتاب‌هايي که با حال و هواي عرفاني نگارش شده‌اند، 2 مطرح بوده است، ولي عنوان مستقلي براي آن قرار داده نمي‌شد و در ذيل عنوان صبر، به صورت يکي از اقسام آن که صبر بر بلاست، از ابتلائات و آزمون هاي الهي براي خالص شدن و درک کرامات سخني به ميان آمده است. 3 در کتب روايي و تفسير هم به فراخور حال، مطالبي در اين باب آمده. اما به هر حال هيچ‌گاه مسئله مستقل اخلاقي و تربيتي نبوده است. ابتلا به عنوان يک روش تربيتي بر مبنايي استوار است، يعني يک ويژگي انسان که روش ابتلا در پيوند با آن ويژگي تعريف شده و به کار مي‌ايد.

----------------------

مفهوم شناسي ابتلا
« ابتلا» از ريشه «بلو» معمولاً به معناي اختبار و امتحان بيان شده است.4 اما معجم مقاييس اللغة دو ريشه با دو معنا براي آن ذکر کرده:
يکم: « بلو» به معناي فرسودگي و دگرگوني؛
دوم: « بلي» به معناي اختبار و امتحان.5
نويسنده‌ي التحقيق في کلمات القرآن الکريم اصل آن را واحد دانسته و مفهوم آن را اين گونه تعريف مي‌کند: « ايجاد دگرگوني براي به دست آوردن نتيجه مورد نظر.» 6 سپس توضيح مي دهد که امتحان، اختبار، ابتلا، تجربه، تبيين، اعلام و تعريف؛ همگي معاني مجازي يا از لوازم اين اصل و آثار گوناگون آن، بنابر اختلاف موارد، هستند. و در همه آنها اين اصل يعني « تحويل و تحصيل نتيجه» مورد توجه است. معمولاً واژه « ابتلا» بر وزن « افتعال» در معناي ثلاثي مجرد به کار مي‌رود.
با ملاحظه کاربرد واژه ابتلا معلوم مي‌شود که تعريف التحقيق دقيق‌تر است. زيرا براي تحول و رشد انسان در مراحل نباتي و حيواني نيز اين واژه ابتلا و مشتقات آن به کار رفته است:« خَلَقنا الاِنسانَ مِن نُطفَةٍ اَمشاج نَبتَليه.»(انسان را از نطفه‌اي آميخته آفريديم و دگرگون کرديم.)(سوره دهر آيه2) انسان‌ها در دگرگوني‌ها و تغييرات آزموده مي‌شوند و آنچه در درون پنهان دارند براي خودشان و ديگران آشکار مي‌گردد. در اصطلاح قرآني ابتلا عبارت است از دگرگوني و تحول شرايط بندگان به اراده خداي تعالي، و نتيجه مورد نظر، کشف استعداد عبوديت و تقويت و ارتقاي عبد در مسير بندگي است. در اين روند است که جوهره پنهان مردم آشکار و نيکوکاران شناخته و پليدي بدسيرتان فاش مي‌شود . مفهوم ابتلا در اصطلاح عرفاني نيز همين است. چنان‌که صاحب اللمع مي‌نويسد: «بلا عبارت از ظهور امتحان حق نسبت به بنده خود است، به واسطه مبتلا کردن آن به ابتلائات از تعذيب و رنج و مشقت.»7 «مراد از بلا امتحان دوستان (خدا) به انواع بلاهاست، که هر چند بلا بر بنده قوت پيدا کند، قربت زياده شود و بلا لباس اوليا است.» 8
ابتلا با چند مفهوم هم‌رديف و نزديک است. نخستين مفهوم مترادف آن، که در قرآن کريم هم ذکر شده، فتنه است که معناي دقيق آن عبارت است از آنچه موجب اختلال و اضطراب امور است. مفهوم دوم، اختبار يعني به دست آوردن آگاهي کامل است و سومين مفهوم، امتحان به معناي رنج و تلاش در عمل تا بدست آمدن نتيجه است .9
مفاهيم ديگري نيز به عنوان مصاديق ابتلا و فتنه درمتون ديني آمده که قابل توجه‌اند، نظيرِ مصيبت، ضراء، بأساء، فقر، مرض، غم، حزن و غير اينها.
در خصوص مصيبت بايد توجه داشت که از اصابه در اصل براي تير اندازي گرفته شده است و به معناي برخورد واقعه خير يا شر به کار مي‌رود.10 ضراء متضاد نعمت و گشايش به معناي تنگي و سختي است.11 و بَأساء از بُؤس به معناي شدت و ناخوشايندي به کار مي رود. 12
در مقابل مفهوم ابتلا و افتنان يا امتحان، مفهوم ترک يا رها کردن قرار دارد. زيرا در قرآن مي‌خوانيم: «اَحَسِبَ النّاسُ اَن يترَکُوا اَن يقوُلوا آمَنّا وَ هُم لايفتَنُون» (ايا مردم گمان کرده‌اند که رها مي‌شوند، با اينکه بگويند ايمان‌ آورديم، آزموده نمي‌شوند.)(سوره عنکبوت آيه2)
از مجموع اين مباحث به دست مي‌ايد که در اين دنيا انسان‌ها به ويژه مؤمنان به حال خود رها نشده و به انواع امتحانات و آزمون‌هاي الهي مبتلا مي‌شوند و اين روشي است که خداوند براي پرورش انسان‌ها در کار آورده، تا استعداد فطري‌شان شکوفا گردد.

استعداد عبوديت مبناي روش تربيتي ابتلا
اگر ابتلا را به منزله روشي تربيتي تلقي کنيم، نيازمند تبيين مبنا و روش آن هستيم. زيرا معمولاً‌ روش‌هاي تربيتي بر پايه‌ يک ويژگي از انسان به عنوان مبنا و ضرورتي که از آن نتيجه مي‌شود استوار است و بدين‌سان روش تربيتي تبيين و توجيه مي‌شود.
مبناي اين روش، استعداد عبوديت در انسان‌هاست که به توضيح و بررسي آن مي‌پردازيم. درون انسان گنجينه‌هاي نهفته و اندوخته‌هاي پنهاني است که از آنها بي‌خبر بوده و نيازمند هدايتگري است، تا او را در بهره‌مندي از توانايي‌هايش ياري کند. خداي تعالي آدمي را به نيکوترين صورت و بهترين استعدادها آفريد 13 و انسان‌ها همانند معادن طلا و نقره‌اند، 14 که عطايا و هداياي گرانبهايي از دست آفرينش گرفته و در اين ميان عبوديت، خاص ترين و خالص‌ترين بهره‌اي است که به انسان ارزاني شده. عبوديت به معناي مملوکيت موجودات عاقل است، 15 هم از اين رو قرآن کريم مي‌فرمايد: « اِن کلُّ مَن فِي السَّماواتِ وَ الاَرضِ الاّ آتي الرَّحمنَ عَبداً» (هيچ موجود عاقلي در آسمان‌ها و زمين نيست مگر اينکه با عبوديت و بنده‌وار به محضر خداي مهربان آمده.) ( سوره مريم آيه 39) بنابراين عبوديت پروردگار تنها براي آفريدگان شعورمند، مثل انسانها و فرشتگان امکان دارد.
اوج کمال عبوديت، آن گاه است که بنده با تمام وجود، مملوکيت خود را در برابر پروردگار يکتا درک کند و بفهمد که غير از او مالک و صاحب اختياري ندارد و همه عالم ملک او و زيرفرمان نافذ حق تعالي است. در ايه شريف « وَ لَقَد کَرَّمنا بَني آدَم » (بي ترديد و با تأکيد، به فرزندان آدم کرامت ورزيديم) (سوره اسراء آيه 07) کرامتي که خداي تعالي به آدمي عنايت فرمود، همين قوه عقل و فهم است که او را از ساير موجودات برتر نشانده16 و فرصت بندگي و درک مملوکيت در پيشگاه پادشاه آفرينش و سلطان سرير هستي را به انسان داده است.
عبوديت به اين معناست که عبد تعلقات خود را وانهد و آزاد و سبک‌بار، همه چيز، حتي هستي خود را، ملک خداي مالک و متعال بداند و تا اوج بي‌کران الاهيت پرگشايد و معراج را تجربه کند. از اين رو به اصطلاح عارفان، عبوديت «موافقت امر و اراده حق تعالي و خروج از اختيار است و نهايت عبوديت، حريت است.» 17 امام صادق (عليه‌السلام) در حديث عنوان بصري مي‌فرمايند: «عبد در آنچه خداوند به او سپرده براي خودش مالکيت نمي‌بيند، زيرا به درستي که بندگان ملکي ندارند و دارايي را براي خدا مي‌دانند و آنجا که او امر کند قرار مي‌دهند و اداره امور خود را در دست ندارند و همه همتشان انجام دستورات و پرهيز از منهيات خداي تعالي است.18
اين استعدادي است که در قرآن کريم به صورت اعتراف به ربوبيت خداوند19 و پيمان بر خودداري از بندگي و فرمانبري غير حق تعالي20 معرفي شده است.

اصل ضرورت عبوديت
از اين مبناي متين، يک اصل اساسي بر مي‌ايد، يعني يک بايد و ضرورت کلي که لزوم عمل به روش ابتلا را تبيين مي‌کند. اصل روش ابتلا، ضرورت عبوديت و لزوم شکوفايي اين استعداد الاهي است.
هدف از خلقت انسان رسيدن به مقام عبوديت است21 و فلسفه آفرينش و زندگي انسان غير از اين نيست. قرآن کريم که انبيا را الگو براي بشر قرار داده، همه آنها را عبد معرفي کرده است.22
به ويژه در مورد رسول خدا (صلي‌الله عليه و آله) که از ايشان بارها با عبارت «عبَده» ياد کرده و اضافه شدن کلمه عبد به ضمير «ه» که در قرآن فقط براي وجود مقدس خاتم الانبيا (صلي‌الله عليه و آله) بکار رفته، نکته‌اي عرفاني است که اهل نظر به آن توجه دارند.23
پيام بنيادين همه انبيا اين بوده است که «يا قوم اعبدوالله»24 يعني الله را بپرستيد. از اينجا معلوم مي شود که فلسفه‌ بعثت انبيا کشف و رشد خردها و شکوفايي استعداد عبوديت بوده است: « وَ لَقَد بَعَثنا فِي کُلِّ اُمَةٍ رَسولاً اَنِ اعبُدُوا اللهَ» (بدرستي که در هر امتي پيامبري برگزيديم تا خدا را بندگي کنيد.) (سوره نحل، آيه63) و اين اولين بايدي است که همه بايدها و نبايدهاي دين به آن باز مي‌گردد و براي تحقق آن است. کشف و شکوفا سازي استعداد عبوديت بهترين ايين زيستن را براي مردم، عملي مي‌سازد و حيات طيبه را تحقق مي‌بخشد.
در غير اين صورت بشر در دام اوهام و هوس‌ها اسير مي‌شود و در غفلت، به زندگي پست و حيات دنيا و زندگي طبيعي محض اکتفا مي‌کند و در نهايت ناکام و پشيمان با قهر و غضب الهي مواجه خواهد‌شد.
روش ابتلا شکوفا کننده عبوديت
خداوند مهربان از سر لطف و رحمت پس از اينکه ما را در احسن تقويم آفريد، به اين دنياي پر از رنج و گرفتاري اسفل السافلين فرستاد تا در گيرودار حادثه‌ها و رنج‌ها و خوشي‌ها و فراز و فرودهاي آن به ربوبيت حق تعالي و عبوديت خود در آستان کبريايي‌اش پي ببريم، و در مسير عبوديت سير کنيم. به همين علت فرمود: «فَاخَذناهُم باِلبَأساءِ وَ الضَرّاءِ لَعلهُم يضَّرَّعون» (آنان را با رنج‌ها و گرفتاري‌ها روبرو کرديم تا تضرع کنند.) (سوره انعام آيه 24) تضرع به معناي اظهار ذلت با طلب حاجت است،25 به عبارت ديگر آشکار نمودن عبوديت است.
همراه انبيا که براي هدايت و رشد مردم فرستاده مي‌شدند، همواره گرفتاري‌هايي به مردم مي‌رسيده، تا تضرع کنند و به ساحت قدس ربوبي روي آورند: «وَ ما اَرسَلنا فِي قَريةٍ مِن نَبِي الاّ اَخذنا اَهلَها بِالبَاساء وَ الضَّراءِ لعَلهم يتَضَرَّعون» (در هيچ سرزميني پيامبري نفرستاديم، مگر اينکه اهل آن را به ناکامي‌ها و گرفتاري‌ها مبتلا ساختيم، شايد تضرع و اظهار بندگي کنند.) (سوره اعراف آيه49)
بنابر ظهور ايات قرآن يکي از استدلال‌هاي خداوند بر ربوبيت خود و عبوديت خلق، گرفتاري‌ها ، گشايش‌ها، ضررها و نفع‌هايي است که از طرف او به بندگان مي‌رسد: «قُل اَتعبُدونَ مِن دونِ اللهِ ما لا يملِکُ لَکُم ضَرّا وَ لانَفعاً» (بگو اي پيامبر آيا غير از پروردگار يکتا کسي را مي پرستيد که زيان و سود شما در اختيار او نيست.) (سوره مائده آيه 67)
«اَفتَعبدونَ مِن دونِ اللهِ مالاينفَعکُم شَيئاً وَ لايضُرُّکم» (ايا غير خداي يکتا هر چيزي که به شما سودي نمي‌رساند و زياني ندارد، مي‌پرستيد.) ( سوره انبياء آيه 66 )
«وَ يعبدون مِن دونِ اللهِ مالا يضُرُّکُم وَ لاينفَعُکُم» (غير از خداوند يکتا کسي را که ضرر و نفعي به شما نمي‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رساند، مي‌پرستند.) ( سوره يونس آيه 81 )
بلاها، گرفتاري‌ها، نعمت‌ها و نقمت‌ها براي عقل و شعور انسان‌ها اين حقيقت را معلوم مي‌کند که اختيار همه چيز به دست ديگري است و مالک و صاحب اختيار واقعي، اوست، که همه چيز را به اراده خود تغيير داده و مردم را در شرايط گوناگون و دگرگون قرار مي‌دهد. کسي که ثابت و تغيير ناپذير است اما همه تحولات به اراده اوست. پس خداوند، خلق را به نيکي‌ها و نعمت‌ها و ناخوشي‌ها و نقمت‌ها مبتلا مي‌کند تا به سوي او بازگردند و گوهر عبوديت را در خود کشف کنند و مورد بهره‌برداري قرار دهند: « وَ بَلوناهُم باِلحَسَنات وَ السَيئِاتِ لَعَلَّهُم يرجِعون» (آنان را با نيکي‌ها و تلخي‌ها مبتلا مي‌کنيم تا به سوي ما باز گردند.) ( سوره اعراف آيه 861 )
البته دگرگوني اوضاع و احوال و خوشي‌ها و ناخوشي‌ها نيمي از دايره ابتلا و آزمون الهي است و نيم ديگر، تکاليفي است که در شريعت مشخص شده و فرد موظف است در اين تحولات به آن تکاليف عمل کند و تنها در اين صورت، از آزمون الهي، دست در دست توفيق، بيرون خواهد آمد.
علامه طباطبايي استدلال فرموده‌اند که امتحان بدون برنامه عملي صورت نمي‌گيرد و در ايه شريفه « و اذ ابتلي ابراهيم ربه بکلمات »(سوره بقره آيه 421) منظور از کلمات، اوامر تشريعي خداوند و تکاليفي است که حضرت ابراهيم (عليه‌السلام) بايد به آنها عمل مي‌کرد. 26
«نوع انسان به صورتي است که هدايتش پايان نمي‌پذيرد مگر با سلسله‌اي از کارهاي اختياري که از اعتقادات نظري و عملي برمي‌ايد. و به ناچار بايد تحت قوانين درست يا نادرستي زندگي کند، هم از اين رو آفريننده انسان مجموعه‌اي از اوامر و نواهي و حوادثي شخصي واجتماعي براي او رقم زده است تا با برخورد اين دو، استعداد انسان شکوفا گردد و به خوشبختي يا بدبختي برسد و آنچه در نهان وجودش دارد، آشکار گردد . به اين جهت بر اين حوادث و تشريع، نام محنت و بلا و مانند اينها را نهاده‌اند.» 27 با اين شرح معلوم مي شود که « امتحان و ابتلا سنت الهي است که بر سنت هدايت عامه الهي مبتني و متکي است.»28 يعني خداوند متعال براي هدايت بندگان، به سر منزل کمال که همان نهايت عبوديت است شرايط مختلفي در زندگي پيش مي‌آورد و براي هر کدام حکمي قرار داده تا بندگان را بيازمايد و آنان با تفکر در خويش و فهم اين معنا که بر سود و زيان خود تسلّطي ندارند،‌ به صاحب اختيار و مدبري فراتر از خود پي‌ برده و عبوديت خود را در يابند.

حرف مردم
لقمان : فرزندم، هرگز به مدح و ذم مردم اعتنايى مکن. زيرا هر اندازه بکوشى نمى‌توانى رضايت همه مردم را تحصيل نمائى. پس ‍ چنان کن که خدايت از تو راضى باشد .(بحارالانوار، ج 13، ص 434).
فرزند: پدر، دوست دارم شاهدى بر موعظه خود بياورى.
لقمان حکيم همراه فرزندش با الاغ خود از خانه بيرون رفتند.
لقمان سوار الاغ شد و فرزندش پياده مى‌رفت. جمعى از مردم گفتند: اين پيرمرد چقدر بى‌رحم است، خودش سوار شده و طفل خردسالش بايد پياده برود.
لقمان پياده و پسر سوار شد. گروهى ديگر گفتند: چه پسر بى‌ادبى، او سوار بر الاغ شده، ولى پدر پيرش پياده مى‌آيد. اين بار هر دو سوار شدند. عده‌اى گفتند: اينها چقدر بى‌رحم هستند. الان پشت الاغ مى‌شکند.
ناچار هر دو پياده شدند و به حرکت خود ادامه دادند. بعضى گفتند: اينها چه اندازه احمق هستند، الاغ دارند، اما پياده مى‌روند.
لقمان : فرزندم، حالا دانستى هيچ راهى براى کسب رضايت همه مردم نيست !؟
خداوندا تو خداوندي نه بازرگان
به حقيقت برو و بگو: آمدم. اگر گفتند: اينجا چرا آمدى؟ بگو: به کجا روم و به کدام در رو کنم.
اين ره است و ديگر دوم ره نيست
اين در است و ديگر دوم در نيست
اگر گفتند: به اذن کى آمدى؟ بگو شنيدم
بر ضيافت خانه فيض نوالت منع نيست
در گشاده است و صلا در داده خوان انداخته
اگر گفتند تا بحال کجا بودى؟ بگو راه گم کرده بودم
اگر گفتند چى آوردى؟ بگو: اولا: دل شکسته که از شما نقل است:
در کوى ما شکسته دلى مى خرند و بس
بازار خود فروشى از آن سوى ديگر است
و ثانياً:
جز ندارى نبود مايه دارايى من
طمع بخششم از درگه سلطان من است
و ثالثاً: الهى آفريدى رايگان، روزى دادى رايگان، بيامرز رايگان، تو خدايى نه بازرگان.
اگر گفتند برونش کنيد بگو:
نمى روم ز ديار شما به کشور ديگر
برون کنيد از اين در، در آيم از در ديگر
اگر گفتند اين جرئت را از که آموختى بگو از حلم شما.
اگر گفتند قابليت استفاضه ندارى بگو قابليت را هم شما افاضه مى فرماييد.
باز اگر از تو اعراض نمودند بگو:
به والله و به بالله و به تالله
بحق آيه نصر من الله
که مو از دامنت دست بر نديرم
اگر کشته شوم الحکم لله
اگر گفتند: مذنبى بگو: شنيدم شما غفاريد. ثانياً: ملک نيستم، آدم زاده ام.
ثالثاً:
نا کرده گنه در اين جهان کيست بگو
آن کس که گنه نکرده و زيست بگو
من بد کنم و تو بد مکافات کنى
پس فرق ميان من و تو چيست بگو
اگر گفتند: اين حرف‌ها را از کجا ياد گرفتى بگو:
بلبل از فيض گل آموخت سخن ور نه نبود
اين‌ همه قول و غزل تعبيه در منقارش
اگر گفتند: چه مى خواهى بگو:
جز تو مارا هواى ديگر نيست
جز لقاى تو هيچ در سر نيست
علامه حسن زاده آملي، هزار و يک نکته، ص 77
ادب آموزي از بي‌ادبان
کفاک ادبا لنفسک اجتناب ما تکرهه من غيرک
براى آنکه ادب و آراستگى داشته باشى، همين‌ قدر بس است
که از انجام آنچه در ديگران نمى‌پسندى، دورى کني.
نهج البلاغه، حکمت 412