در اینكه آیا معاد جسمانى است یا روحانى؟ سه نظر وجود دارد:
1. گروهى مىگویند كه معاد فقط روحانى است. (1) این، عقیده جمهور فلاسفه مشاء است كه به تجرد روح اعتقاد دارند. از نظر این گروه، روح انسان به آن دلیل در دنیا با بدن مادى همراه است كه با تدبیر آن به پارهاى از اهداف خود دست یابد و به برخى كمالات نایل شود كه تنها از این راه دست یافتنى است.
2. گروهى مىگویند كه معاد، فقط جسمانى است. (2) این، نظرِ بیشتر متكلمان اهل سنت از اشاعره و معتزله است. طرفداران این نظریه، انسان را موجودى جسمانى به شمار مىآورند و به تجرد روح اعتقاد ندارند. از نظر این گروه، معاد بر امكان اعاده معدوم استوار نیست؛ زیرا با مرگ، اجزاى اصلى بدن نابود نمىشود تا به ایجاد دوباره نیازمند باشند؛ بلكه فقط از هم جدا مىشوند.
3. عدهاى دیگر معتقدند كه معاد، هم روحانى و هم جسمانى است. (3) این، دیدگاه گروهى از محققان از متكلمان و فیلسوفان اسلامى اعم از شیعه و اهل سنت است؛ از شیعیان مانند: شیخ مفید، شیخ طوسى، سید مرتضى، محقق طوسى، علامه حلى و... (رضوان اللّه تعالى علیهم) و از اهل سنّت مانند: غزالى، كعبى، حلیمى، راغب اصفهانى، بیشتر صوفیه، كرامیه و دیگران.
منظور ما از معاد جسمانى، همین نظریه است. این دیدگاه، جامع دو نظر پیشین است و ا ین مقاله در صدد اثبات جسمانى بودن معاد از راه كتاب، سنت، اجماع و عقل است.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
------------------------
1) ر. ك: الهیات شفاء، حسین بن عبد اللّه بن سینا، تحقیق: ابو العلاء عفیفى، مكتبة المرعشیة، 1404 ق، ص 423 و 433؛ الأسفار الأربعة، صدر الدین محمّد شیرازى، بیروت، دار احیاء التراث العربى، چهارم، 1410 ق، ج 9، ص 165 و التحصیل، بهمنیار بن مرزبان، تصحیح: مرتضى مطهرى، تهران، دانشكده الهیات و معارف اسلامى، 1349 ش، ص 837 - 829.
2) ر. ك: نقد المحصل، محقق طوسى، دار الاضواء، بیروت، 1405 ق، ص 378؛ الأسفار الأربعة، ج 9، ص 165؛ شرح تحقیق: عبد الرحمن عمیرة، بیروت، عالم الكتب، اوّل، 1409 ق، ج 5، ص 88 - 90.
3) الأسفار الأربعة، ج 9، ص 165؛ ارشاد الطالب، فاضل مقداد، ص 406 - 409؛ الأربعین فى أصول الدین، فخر رازى، ج 2، ص 52 - 71؛ قواعد المرام، ابن میثم بحرانى، ص 138؛ شرح المقاصد، ج 5، ص 90؛ كشف المراد، ص 405 و شرح موافق، ج 8، ص 297.
