امام شناسی

امامت و جانشينى پيغمبر اكرم (ص ) و حكومت اسلامى

انسان با نهاد خدادادى خود بدون هيچگونه ترديد درك ميكند كه هرگز جامعه انسانى متشكلى مانند يك كشور يا يك شهر يا ده يا قبيله و حتى يك خانه كه از چند تن انسان تشكيل مييابد , بدون سرپرست و زمامدارى كه چرخ جامعه را به كار اندازد و اراده او بر اراده هاى جزو حكومت كند, و هر يك از اجزاء جامعه را به وظيفه اجتماعى خود وا دارد , نميتواند به بقاء خود ادامه دهد و دركمترين وقتى اجزاء آن جامعه متلاشى شده وضع عموميش به هرج و مرج گرفتار خواهد شد .

به همين دليل كسيكه زمامدار و فرمانرواى جامعه ايست ( اعم از جامعه بزرگ ياكوچك ) و به سمت خود و بقاء جامعه عنايت دارد , اگر بخواهد به طور موقت يا غير موقت از سر كار خود غيبت كند البته جانشينى به جاى خود ميگذارد و هرگز حاضر نميشود كه قلمروفرمانروائى و زمامدارى خود را سر خود رها كرده و از بقاء و زوال آن چشم پوشد .
رئيس خانواده اى كه براى سفر چند روزه يا چند ماهه ميخواهد خانه و اهل خانه را وداع كند , يكى از آنان را ( يا كسى ديگر را ) براى خود جانشين معرفى كرده امورات منزل را به وى ميسپارد .

رئيس مؤسسه يا مدير مدرسه يا صاحب دكانى كه كارمندان يا شاگردان چندى زير دست دارد , حتى براى چند ساعت غيبت ,يكى ازآنان را به جاى خود نشانيده ديگران را به وى ارجاع ميكند وبه همين ترتيب .

اسلام دينى است كه به نص كتاب و سنت بر اساس فظرت استوار است و آئينى است اجتماعى كه هر آشنا و بيگانه اين نشانى را از سيماى آن مشاهده ميكند و عنايتى كه خدا و پيغمبر بر اجتماعيت اين دين مبذول داشته اند هرگز قابل انكار نبوده و با هيچ چيز ديگرى قابل مقايسه نيست .

پيغمبر اكرم (ص ) نيز مسئله عقد اجتماع را در هر جائى كه اسلام در آن نفوذپيدا ميكرد , ترك نميكرد و هر شهر يا دهكده اى كه به دست مسلمين ميافتاد ,در اقرب وقت  والى و عاملى در آنجا نصب و زمام اداره امور مسلمين را به دست وى ميسپرد حتى در لشگرهائى كه به جهاد اعزام ميفرمود , گاهى براى اهميت مورد بيش از يك رئيس و فرمانده به نحو ترتب براى ايشان نصب مينمود حتى در جنگ موته چهار نفر رئيس تعيين فرمود كه اگر اولى كشته شد دومى را , واگر دومى كشته شد سومى را , و همچنين ...به رياست و فرماندهى بشناسند .

و همچنين بر مسئله جانشينى عنايت كامل داشت و هرگز در مورد لزوم , از نصب جانشين فروگذارى نمينمود و هر وقت از مدينه غيبت ميفرمود والى به جاى خود معين ميكرد حتى درموقعى كه از مكه به مدينه هجرت مينمود و هنوز خبرى نبود ,براى اداره چند روزه امور شخصى خود در مكه و پس دادن امانتهائى كه از مردم پيشش بود , على (ع) را جانشين خود قرار داد و همچنين پس از رحلت نسبت به ديون و كارهاى شخصيش على (ع) را جانشين نمود .

شيعه ميگويد : به همين دليل , هرگز متصور نيست پيغمبر اكرم(ص) رحلت فرمايد و كسى را جانشين خود قرار ندهد و سرپرستى براى اداره امور مسلمين و گردانيدن چرخ جامعه اسلامى , نشان ندهد .

اينكه پيدايش جامعه اى بستگى دارد به يك سلسله مقررات و رسوم مشتركى كه اكثريت اجزاء جامعه آنها را عملا بپذيرند , و بقاء و پايدارى آن بستگى كامل دارد به يك حكومت عادله اى كه اجراء كامل آنها را به عهده بگيرد , مسئله اى نيست كه فطرت انسانى در ارزش واهميت آن شك داشته باشد يا براى عاقلى پوشيده بماند يا فراموشش كند در حاليكه نه دروسعت و دقت شريعت اسلامى ميتوان شك نمود و نه در اهميت و ارزشى كه پيغمبراكرم (ص) براى آن قائل بود و در راه آن فداكارى و از خود گذشتگى مينمود ميتوان ترديد نمود و نه درنبوغ فكر و كمال عقل و اصابت نطر و قدرت تدبير پيغمبر اكرم (ص ) ( گذشته از تأ ييد وحى و نبوت ) ميتوان مناقشه كرد .

پيغمبر اكرم (ص) به موجب اخبار متواترى كه عامه و خاصه در جوامع حديث ( در باب فتن و غير آن ) نقل كرده اند , از فتن و گرفتاريهائى كه پس از رحلتش دامنگير جامعه اسلامى شد , فسادهائى كه در پيكره اسلام رخنه كرد , مانند حكومت آل مروان و غير ايشان كه آئين پاك را فداى ناپاكيها وبي بند و باريهاى خود ساختند , تفصيلا خبر داده است و چگونه ممكن است كه ازجزئيات حوادث و گرفتاريهاى سالها و هزاران سالها پس از خود غفلت نكند , و سخن گويد ولى ازمهمترين وضعى كه بايد در اولين لحظات پس ازمرگش به وجود آيد غفلت كند يا اهمال ورزد وامرى به اين سادگى ( از يكطرف ) و به اين اهميت ( از طرف ديگر ) به ناچيز گيرد و با اينكه به طبيعي ترين و عادى ترين كارها مانند خوردن و نوشيدن و خوابيدن مداخله و صدها دستور صادر نموده ازچنين مسئله با ارزشى به كلى سكوت ورزيده كسى را به جاى خود تعيين نفرمايد ؟ و اگر به فرض محال تعيين زمامدار جامعه اسلامى در شرع اسلام به خود مردم مسلمان واگذار شده بود باز لازم بود پيغمبر اكرم (ص ) بيانات شافى در اين خصوص كرده باشد ودستورات كافى بايست بدهد تا مردم در مسئله اى كه اساسا بقاء و رشد جامعه اسلامى و حيات شعائر دين به آن متوقف واستوار است , بيدار و هشيار باشند .

و حال آنكه از چنين بيان نبوى و دستور خبرى نيست و اگر بود كسانيكه پس از پيغمبر اكرم (ص ) زمام امور را به دست گرفتند مخالفتش نميكردند در صورتيكه خليفه اول خلافت را به خليفه دوم با وصيت منتقل ساخت و همچنين خليفه چهارم به فرزندش وصيت نمود و خليفه دوم خليفه سوم را با يك شوراى شش نفرى كه خودش اعضاء آن و آئين نامه آن را تعيين و تنظيم كرده بود , روى كار آورد ومعاويه امام حسن را به زور به صلح وادار نموده خلافت را به اين طريق برد و پس از آن خلافت به سلطنت موروثى تبديل شد و تدريجا شعائر دينى از جهاد و امر به معروف و نهى ازمنكر و اقامه حدود و غير آنها يكى پس از ديگرى از جامعه هجرت كرد و مساعى شارع اسلام نقش بر آب گرديد .

 در تأ ييد سخنان گذشته

آخرين روزهاى بيمارى پيغمبر اكرم (ص ) بود و جمعى از صحابه حضور داشتند آنحضرت فرمود دوات و كاغذى براى من بياوريد تا براى شما چيزى بنويسم كه پس از من ( با رعايت آن ) هرگز گمراه نشويد بعضى از حاضرين گفتند ( اين مرد هذيان ميگويد كتاب خدا براى ما بس است ) آنگاه هياهوى حضار بلند شد پيغمبر اكرم فرمود برخيزيد و از پيش من بيرون رويد زيرا پيش پيغمبرى نبايد هياهو كنند .

 با توجه به مطالب فصل گذشته و توجه به اينكه كساني كه در اين قضيه ازعملى شدن تصميم پيغمبر اكرم (ص ) جلوگيرى كردند همان اشخاصى بودند كه فرداى همان روز از خلافت انتخابى بهره مند شدند و به ويژه اينكه انتخاب خليفه را بي اطلاع على (ع) و نزديكانش نموده , آنان را در برابر كار انجام يافته قرار دادند آيا ميتوان شك نمود كه مقصود پيغمبر اكرم درحديث بالا تعيين شخص جانشين خود ومعرفى على (ع ) بود ؟ و مقصود از اين سخن ايجاد قيل و قال كه در اثر آن پيغمبر اكرم (ص ) از تصميم خود منصرف شود نه اينكه معناى جدى آن ( سخن نابجاى گفتن از راه غلبه مرض ) منظور باشد .

زيرا اولا - گذشته از اينكه در تمام مدت بيمارى از پيغمبر اكرم (ص ) حتى يك حرف نابجا شنيده نشده و كسى هم نقل نكرده است , روى موازين دينى , مسلمانى نميتواند پيغمبراكرم (ص) را كه با عصمت الهى مصون است به هذيان و بيهوده گوئى نسبت دهد .

ثانيا - اگر منظور از اين سخن معناى جديش بود محلى براى جمله بعدى ( كتاب خدا براى ما بس است ) نبود و براى اثبات نابجا بودن سخن پيغمبر اكرم (ص ) با بيماريش استدلال ميشد نه با اينكه با وجود قرآن نيازى بسخن پيغمبر نيست .زيرا براى يك صحابى نبايست پوشيده بماند كه همان كتاب خدا , پيغمبر اكرم (ص ) را مفترض الطاعه و سخنش را سخن خدا قرار داده و به نص قرآن كريم مردم در برابر حكم خدا و رسول هيچگونه اختيار و آزادى عمل ندارند .

ثالثا - اين اتفاق در مرض موت خليفه اول تكرار يافت و وى بر خلافت خليفه دوم وصيت كرد وقتى كه عثمان به امر خليفه , وصيت نامه را مينوشت , خليفه بيهوش شد با اين حال خليفه دوم سخنى را كه درباره پيغمبر اكرم (ص ) گفته بود درباره خليفه اول تكرار نكرد.  گذشته از اينها خليفه دوم در حديث ابن عباس به اين حقيقت اعتراف مينمايد وى ميگويد من فهميدم كه پيغمبر اكرم (ص ) ميخواهد خلافت را تسجيل كند , ولى براى رعايت مصلحت به هم زدم .

ميگويد : خلافت از آن على بود  ولى اگر بخلافت مي نشست مردم را به حق و راه راست وادار ميكرد و قريش زير بار آن نميرفتند از اين روى وى را از خلافت كنار زديم .

امامت در بيان معارف الهيه

طبق قانون ثابت و ضرورى هدايت عمومى , هر نوع از انواع آفرينش از راه تكوين و آفرينش به سوى كمال و سعادت نوعى خود هدايت و رهبرى ميشود .نوع انسان نيز كه يكى از انواع آفرينش است از كليت اين قانون عمومى مستثنى نيست و از راه غريزه واقع بينى و تفكر اجتماعى , در زندگى خود به روش خاصى بايد هدايت شود كه سعادت دنيا و آخرتش را تامين نمايد و به عبارت ديگر بايد يك سلسله اعتقادات و وظائف عملى را درك نموده روش زندگى خود را به آنها تطبيق كند تا سعادت و كمال انسانى خود را بدست آورد و راه درك اين برنامه زندگى كه به نام دين ناميده ميشود راه عقل نيست بلكه راه ديگرى است كه به نام وحى و نبوت كه در برخى از پاكان جهان بشريت بنام انبياء ( پيغمبران خدا ) يافت ميشود . پيغمبرانند كه وظائف انسانى مردم را به وسيله وحى از جانب خدا دريافت داشته به مردم ميرسانند تا در اثر به كار بستن آنها تامين سعادت كنند .

روشن است كه اين دليل , چنانكه لزوم و ضرورت چنين دركى را در ميان افراد بشر به ثبوت ميرساند , همچنين لزوم و ضرورت پيدايش افرادى را كه پيكره دست نخورده اين برنامه را حفظ كنند و در صورت لزوم به مردم برسانند , به ثبوت ميرساند .

چنانكه از راه عنايت خدائى لازم است اشخاصى پيدا شوند كه وظائف انسانى را از راه وحى درك نموده به مردم تعليم كنند , همچنان لازم است كه اين وظائف انسانى آسمانى براى هميشه در جهان انسانى محفوظ بماند و درصورت لزوم به مردم عرضه و تعليم شود يعنى پيوسته اشخاصى وجود داشته باشند كه دين خدا نزدشان محفوظ باشد و در وقت لزوم به مصرف برسد .

 فرق ميان نبى و امام

دليل گذشته در مورد دريافت داشتن احكام و شرائع آسمانى كه به واسطه پيغمبران انجام ميگيرد همين قدر اصل وحى يعنى گرفتن احكام آسمانى را اثبات ميكند نه استمرار و هميشگى آنرا بر خلاف حفظ و نگهدارى آن كه طبعا امرى است استمرارى و مداوم .و از اينجا است كه لزوم ندارد پيوسته پيغمبرى در ميان بشر وجود داشته باشد ولى وجود امام كه نگهدارنده دين آسمانى است پيوسته در ميان بشرلازم است و هرگز جامعه بشرى از وجود امام خالى نميشود بشناسند يا نشناسند وخداى متعال در كتاب خود ميفرمايد ( فان يكفر بها هؤلاء فقد وكلنا بها قوما ليسوا بها بكافرين ) سوره انعام آيه 89 و اگر به هدايت ما , كه هرگز تخلف نميكند , كافران ايمان نياوردند ما گروهى را بر آن موكل كرده ايم كه هرگز به آن كافر نخواهند شد .

و چنانكه اشاره شد نبوت و امامت گاهى جمع ميشود و يك فرد داراى هر دو منصب پيغمبرى و پيشوائى ( اخذ شريعت آسمانى و حفظ بيان آن ) ميشود و گاهى از هم جدا ميشوند چنانكه در ازمنه اى كه از پيغمبران خالى است در هر عصر امام حقى وجود دارد و بديهى است عدد پيغمبران خدا محدود و هميشه وجود نداشته اند .

خداى متعال در كتاب خود جمعى از پيغمبران را به امامت معرفى فرموده است چنانكه درباره حضرت ابراهيم ميفرمايد ( و اذا ابتلى ابراهيم ربه بكلمات فاتمهن قال انى جاعلك للناس اماما قال و من ذريتى قال لاينال عهدى الظالمين ) سوره بقره آيه 124 وقتيكه خداى ابراهيم او را بكلمه هائى امتحان كرد پس آنها را تمام كرده و به آخر رسانيد فرمود : من تو را براى مردم امام و پيشوا قرار ميدهم ابراهيم گفت و از فرزندان من - فرمود عهد و فرمان من به ستمكاران نميرسد .

 امامت در باطن اعمال

امام چنانكه نسبت به ظاهر اعمال مردم پيشوا و راهنماست همچنان در باطن نيز سمت پيشوائى و رهبرى دارد و اوست قافله سالار كاروان انسانيت كه از راه باطن به سوى خدا سير ميكند .

براى روشن شدن اين حقيقت به دو مقدمه زيرين بايد عطف توجه نمود .

اول - جاى ترديد نيست كه به نظر اسلام و سايراديان آسمانى يگانه وسيله سعادت و شقاوت (خوشبختى و بدبختى ) واقعى و ابدى انسان , همانا اعمال نيك و بد اوست كه دين آسمانى تعليمش ميكند وهم از راه فطرت و نهاد خدادادى نيكى و بدى آنها را درك مينمايد .
و خداى متعال از راه وحى و نبوت اين اعمال را مناسب طرز تفكر ما گروه بشر با زبان اجتماعى خودمان , در صورت امر و نهى و تحسين و تقبيح بيان فرموده و در مقابل طاعت و تمرد آنها , براى نيكوكاران و فرمانبرداران , زندگى جاويد شيرينى كه مشتمل بر همه خواستهاى كمالى انسان ميباشد ,نويد داده و براى بدكاران و ستمگران زندگى جاويد تلخى كه متضمن هر گونه بدبختى و ناكامى ميباشد خبر داده است .و جاى شك و ترديد نيست كه خداى آفرينش كه از هر جهت بالاتر از تصور ما است , مانند ما تفكر اجتماعى ندارد و اين سازمان قراردادى آقائى و بندگى وفرمانروائى و امر و نهى و مزد و پاداش در بيرون از زندگى اجتماعى ما وجود ندارد و دستگاه خدائى همانا دستگاه آفرينش است كه در آن هستى و پيدايش هر چيز بآفرينش خدا طبق روابط واقعى بستگى دارد و بس .و چنانكه در قرآن كريم  و بيانات پيغمبر اكرم (ص) اشاره شده دين مشتمل به حقايق و معارفى است بالاتر از فهم عادى ما كه خداى متعال آنها را با بيانى كه با سطح فكر ما مناسب و با زبانى كه نسبت به ما قابل فهم است , براى ما نازل فرموده است .از اين بيان بايد نتيجه گرفت كه ميان اعمال نيك و بد و ميان آنچه در جهان ابديت از زندگى و خصوصيات زندگى هست , رابطه واقعى برقرار است كه خوشى و ناخوشى زندگى آينده به خواست خدا مولود آنست .و به عبارت ساده تر در هر يك از اعمال نيك و بد , در درون انسان واقعيتى بوجود ميآيد كه چگونگى زندگى آينده او مرهون آنست .انسان بفهمد يا نفهمد , درست مانند كودكى است كه تحت تربيت قرار ميگيرد , وى جز دستورهائى كه از مربى با لفظ بكن و نكن ميشنود و پيكر كارهائى كه انجام ميدهد , چيزى نميفهمد ولى پس از بزرگ شدن و گذرانيدن ايام تربيت به واسطه ملكات روحى ارزنده اى كه در باطن خود مهيا كرده در اجتماع به زندگى سعادتمندى نائل خواهد شد و اگر از انجام دستورهاى مربى نيكخواه خود سرباز زده باشد جز بدبختى بهره اى نخواهد داشت .يا مانند كسي كه طبق دستور پزشك به دوا و غذا و ورزش مخصوصى مداومت مينمايد وى جز گرفتن و به كار بستن دستور پزشك با چيزى سر و كار ندارد ولى با انجام دستور , نظم و حالت خاصى در ساختمان داخلى خود پيدا ميكند كه مبدأ تندرستى و هرگونه خوشى و كاميابى است .خلاصه انسان در باطن اين حيات ظاهرى حيات ديگر باطنى ( حيات معنوى ) دارد كه از اعمال وى سرچشمه ميگيرد و رشد ميكند و خوشبختى و بدبختى وى در زندگى آن سرا ,بستگى كامل بآن دارد .قرآن كريم نيز اين بيان عقلى را تأ ييد ميكند و در آيات  بسيارى براى نيكوكاران و اهل ايمان حيات ديگر و روح ديگرى بالاتر از اين حيات و روشنتر از اين روح اثبات مينمايد و نتايج باطنى اعمال را پيوسته همراه انسان ميداند و در بيانات نبوى نيز بر همين معنى بسيار اشاره شده است .

 دوم - اينكه بسيار اتفاق ميافتد كه يكى از ما كسى را به امرى نيك يا بد راهنمائى كند در حاليكه خودش به گفته خود عامل نباشد ولى هرگز پيغمبران و امامان كه هدايت و رهبريشان به امر خداست , اين حال تحقق پيدا نميكند ايشان به دينى كه هدايت ميكنند و رهبرى آن را بر عهده گرفته اند ,خودشان نيز عاملند و بسوى حيات معنوى كه مردم را سوق ميدهند , خودشان نيز داراى همان حيات معنوى ميباشند زيرا خدا تا كسى را خود هدايت نكند هدايت ديگران را به دستش نمي سپارد و هدايت خاص خدائى هرگز تخلف بردار نيست .از اين بيان ميتوان نتايج زيرا را بدست آورد :

1-     در هر امتى , پيغمبر و امام آن امت در كمال حيات معنوى دينى كه به سوى آن دعوت و هدايت ميكنند , مقام اول را حائز ميباشند زيرا چنانكه شايد وبايدبه دعوت خود شان عامل بوده و حيات معنوى آنرا واجدند .

2-     چون اولند و پيشرو و راهبر همه هستند از همه افضلند .