بررسی
با دقت در تعبیر «السماء الدنیا» که آسمان به صورت مفرد آمده و به دنبال آن واژه دنیا ذکر شده است، می‌توان دریافت که این آسمان دنیا و نزدیک، آسمان اوّل است که ستارگان و دیگر اجرام در آن شناورند و آن‌چه از فضا تاکنون کشف شده، همه بخشی از این آسمان است و اگر زمانی آسمان‌های بی‌ستاره کشف شود می‌تواند شاهدی بر این تفسیر باشد؛ اما پیروی نکردن از آموزه‌های هیئت بطلمیوسی نمی‌تواند به تنهایی اعجاز قرآن را اثبات کند.
10) آسمان؛ ساختمان واره‌ای منسجم
از نگاه قرآن، آسمان همچون ساختمانی است که با قدرت و علم الهی بنا شده است و اجزاء و مصالحی دارد که هر کدام در جای مناسب خود قرار گرفته‌اند و ارتباط محکم و استواری با یک‌دیگر دارند.وَالْسَّمَاءَ بِنَاءً (بقره/ 22؛ غافر/ 64. بنای آسمان در: شمس/ 5؛ نازعات/ 27 و 47؛ نبأ/ 12؛ ق/ 6 نیز آمده است)؛ «و آسمان را بنایى براى شما قرار داد».
دیدگاه مفسران
برخی از مفسران مراد از «بناء» را متصل کردن اجزای متفرق می‌دانند که باعث جمع شدن آنها و تشکیل یک شی واحد می‌شود. خداوند نیز همین کار را با ستارگان و سیاره‌ها انجام داده است، به گونه‌ای که هر کدام را در ارتباط و فاصله خاصی با دیگری قرار داده و بین آنها نوعی قدرت جذب ایجاد کرده است که مانع خروج آنها از مدارشان می‌شود و به این صورت آسمان را همچون بنایی مستحکم آفریده است.
عبدالرحیم ماردینی با اشاره به این نکته، آن را اعجازی علمی قرآن می‌داند و می‌نویسد:«آیه 22 سوره بقره به طبقات آسمان اشاره می‌کند که هرکدام همچون سقف و بنایی بر روی زمین قرار دارند و اجرام آسمانی در حالی که یک‌دیگر را جذب می‌کنند، در آن شناورند» (مارینی، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن، ص 47).
بررسی
اگرچه لازمه تشبیه آسمان به ساختمان، وجود نیروهایی است که آسمان را همچون بنایی محکم، از فروپاشی حفظ کند، اما چون وجود این نیروها، به روشنی از آیات فهمیده نمی‌شود، نمیتوان آیه را در پی بیان آن دانست و به دلیل نبود معیار اوّل، ادعای اعجاز در این‌باره اثبات‌پذیر نیست.
11) حرکت در مسیر خمیده و تاریک
تاریکی مطلق فضای بالای جو، او ویژگی‌های آسمان است که یافته‌های علمی کیهان‌شناسان و فضانوردان به آن شهادت می‌دهد. از دیگر ویژگی‌های آسمان این است که مسیر حرکت در آن همیشه به صورت خمیده و منحنی است و نمیتوان در آسمان، در خط مستقیم حرکت کرد.وَلَوْ فَتَحْنا عَلَیهِم بَاباً مِّنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فِیهِ یعْرُجُونَ لَقَالُوا إِنَّمَا سُکِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَّسْحُورُونَ (حجر/14 و 15)؛ «و اگر (بر فرض) درى از آسمان بر آنان مىگشودیم و پیوسته از آن بالا مىرفتند؛ حتماً مىگفتند: «ما فقط چشمبندى شده‌ایم؛ بلکه ما گروهى جادوزدهایم!».
دیدگاه مفسران
دکتر راغب ذغلول محمد النجار، پس از نقل شأن نزول آیه، آن را گویای عناد و لجاجت برخی از کفار می‌داند که حتی اگر درهای آسمان گشوده شود و به آسمان بروند و عظمت خلقت الهی را ببینند، باز انکار می‌کنند و چشمان خویش را متهم می‌سازد که نمی‌بینید و می‌گویند ما تحت تأثیر سحر قرار گرفته‌ایم. ایشان آیه را شامل دقایق علمی می‌داند که قرآن با اشاره به آنها، اعجاز خویش را به اثبات رسانده است. این نویسنده صاحب نظر نکات علمی آیه را این‌گونه بیان می‌کند:
1. واژه «باب» در آیه شریفه به این نکته اشاره دارد که برخلاف عقیده گذشتگان که آسمان را فضایی خالی می‌پنداشتند، آسمان پر از موادی است که پس از انفجار بزرگ بر جای مانده و همچون ساختمانی محکم است و درهای مخصوصی دارد. 2. فعل «یعرجون» (بالا رفتن، میل و انحنا داشتن) در آیه به حرکت منحنی در فضا اشاره دارد؛ زیرا به خاطر وجود میدان‌های مغناطیسی و جاذبة مواد در فضا، هر چیزی بخواهد در آسمان حرکت کند، به یک سمت کشیده شده و مسیرش متمایل می‌گردد.
3. سخنی که از زبان کفّار نقل شده، معجزه است؛ چرا که بسته شدن چشم و پوشیده شدن آن هنگام عروج به آسمان را بیان می‌کند و این به تاریکی فضای بالای جو اشاره دارد. 4. فعل «ظلوا» که بر ادامه داشتن کار دلالت می‌کند، اشاره دارد که تاریکی، تمام آسمان را فرا گرفته و تا هر کجا پیش برویم، تاریک است (زغلول، السماء فی القرآن‌الکریم، ص405؛ یوسف حاج احمد، موسوعة الاعجاز والعلمی فی القرآن، ص34).
بررسی
خداوند متعال از ابتدای سوره حجر تا آیه چهارده از لجاجت و عناد برخی کفّار خبر می‌دهد و با دلداری به پیامبر، اعلام می‌کند که حتّی اگر معجزه‌هایی که خواسته‌اند، ارائه شود، ایمان نخواهند آورند. خداوند در آیات پانزده و شانزده سوره حجر می‌فرماید: حتّی اگر دری از آسمان به روی آنان گشوده شود و خودشان به آسمان بالا روند، هنوز از روی لجاجت این معجزه را نمی‌پذیرند و می‌گویند ما به واقع به آسمان نرفتیم؛ بلکه چشم‌بندی بود و ما سحر شده‌ایم.
با توجه به معنای لغوی عرج (فیومی، مصباح‌المنیر، ص401؛ جوهری، صحاح اللغة، ج1، ص 328؛ فیروز آبادی، قاموس المحیط، ج1، ص306). به کار رفتن فعل «یعرجون» در این آیه و مشتقّات آن در دیگر آیات که همگی درباره حرکت در آسمان است (سبأ/ 2؛ معارج/3 و4؛ سجده/5 و زخرف/ 33)، می‌توان آن را اشاره به خمیدگی و متمایل بودن سیر حرکت در فضا دانست؛ بعید به نظر می‌رسد عبارت «انّما سکّرت ابصارنا» به تاریکی آسمان بیرون جو اشاره داشته باشد؛ چرا که آیه می‌فرماید کفّار از روی لجاجت، آن چه را واقعاٌ دیده‌اند، انکار می‌کنند و چشمان خود را متهم می‌‌سازند و به دروغ می‌گویند ما سحر شده‌ایم؛ اما اگر به خاطر تاریکی بالای جوّ این حرف را بزنند و بگویند چیزی ندیدیم، این سخن لجاجت آنان را مشخص نمی‌کند و باسیاق آیات گشته مرتبط نیست و با غرض آیه نیز ناهماهنگ است.
منابع
1. قرآن‌کریم، ترجمه گروهی زیر نظر محمدعلی‌رضایی‌اصفهانی،نشردارالذکر،قم،1384ش،چ دوم.
2. آلوسی، ابوالفضل شهاب الدین سید محمود، روح‌المعانی فی تفسیرالقرآن، داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، 1405ق، چ چهارم.
3. اِ. اِی. رُی و دی. کلارک، ستاره‌شناسی اصول و عمل، ترجمه سید احمد سیدی، مشهد، نشر آستان قدس رضوی7، 1366ش.
4. ابن کثیر, اسماعیل ابن عمر، تفسیر القرآن العظیم، نشر داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، 1415ق.
5. ابن منظور، محمد ابن مکرم، لسان العرب، نشر دار احیاء التراث العربی، بی‌جا، 1412ق.
6. ابو العینین، حسن، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر العبیکان، 1416ق، چ اول.
7. احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، نشر دارالکتب اسلامیه، بیروت، 1420ق، چ سوم.
8. احمد المرسی حسین جوهر، الاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر جزیرة الورد، بی‌جا، 1421ق، چاپ اول.
9. احمد محمد سلیمان، القرآن و العلم، نشر دارالعوده، بی‌جا، 1981م، چ پنجم.
10. ارسطو، در آسمان، ترجمه اسماعیل سعادت، نشر هرمس، بی‌جا، 1379ش، چ اول.
11. اریک اوبلاکر، فیزیک نوین، ترجمه بهروز بیضایی، نشر قدیانی، بی‌جا، 1370ش.
12. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، دار احیاء التراث العربی، بی‌جا، 1421ق.
13. استفن ویلیام هاوکینگ، تاریخچه زمان، ترجمه حبیب الله دادفرما، نشرکیهان، تهران، 1375ش.
14. ایزاک، آسیموف، کوازارها، تپ اخترهاوسیاهچالها، ترجمه غفاری محمد رضا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1375ش، چ چهارم.
15. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، نشر موسسه اعلمی، بیروت، 1419ق.
16. برانلی، فرانکلین منسفیلد، زمین سیاره شماره سه، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1987م.
17. بوکای موریس، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، نشر فرهنگ اسلامی، بی‌جا، 1365ش، چ سوم.
18. پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، نشر کتاب‌فروشی اسلامیه، چ سوم، 1350ش.
19. جعفری، عباس، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، نشر گیتاشناسی، 1379ش، چ چهارم.
20. جوهری، اسماعیل ابن حماد، صحاح اللغة، دار العلم، بیروت، 1404ق، چ سوم.
21. حسین بن علی، ابن سینا، الشفاء، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1405ق.
22. الحویزی، عبدالعلی ابن جمعه العروسی، تقسیر نور الثقلین، نشر علمیه، قم، 1383 ق.
23. الخطیب، عبدالغنی، قرآن و علم روز، ترجمه اسدالله مبشری، نشر مطبوعاتی عطایی، 1362ش.
24. خلیل ابن احمد، ترتیب العین، نشر اسوه، بی‌جا، 1414ق، چ اول.
25. خوئی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، نشرمؤسسه احیاء آثار الامام خوئی، بی‌جا، بی‌تا.
26. خوری شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه والشوارد، اسوه، بی‌جا، 1374ش،چ اول.
27. دیکسون، رابرت. تی، نجوم دینامیکی، ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی، مرکزنشر دانشگاهی، تهران، 1385ش، چ دوم.
28. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، نشر ذوی القربی، بی‌جا، 1426ق، چ پنجم.
29. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، نشر پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1385ش، چ اول.
30. رضوی، محمد امین، آغاز و انجام جهان بر اساس تئوری جدید، بی‌نا، بی‌جا، 1348ش.
31. زغلول راغب محمدنجار، السماء فی القرآن الکریم، نشر دار المعرفة، بیروت، 1425ق، چ اول.
32. زمانی قمشه‌ای، علی، هیئت و نجوم اسلامی، نشر سماء، بی‌جا، 1381ش، چ اول.
33. سبحانی، قریب، یعقوب‌پور، زمین در فضا، نشر آفتاب، بی‌جا، 1363ش، چ اول.
34. سید ارناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبة مدبولی، قاهره، 1989م.
35. شریعتی مزینانی، محمد تقی، تفسیرنوین، نشر دفتر نشر فرهنگ معارف‌اسلامی، بی‌جا، 1374ش.
36. الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی، نشر دار العلم للملایین، بیروت، 1990م.
37. همو، من علوم الارض القرآنیة، نشر دار العلم للملایین، بیروت، 1993م.
38. شهرستانی، سید هبة‌الدین، اسلام و هیئت، ترجمه سید هادی خسروشاهی، نشر دارالعلم، بی‌جا، 1389ق.
39. صادقی، محمد، زمین، آسمان و ستارگان از نظر قرآن، نشر کتاب‌فروشی مصطفوی، بی‌جا، 1356ش، چ دوم.
40. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، نشر اسلامیه، بی‌جا، بی‌تا، چ دوم.
41. طبرسی، ابی الفضل ابن حسن، تفسیر مجمع‌البیان، نشر موسسه اعلمی، بی‌جا، 1415ق، چ اول.
42. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، نشر موسسة الوفاء، بی‌جا، 1403ق، چ دوم.
43. طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن، نشر دارالفکر، بی‌جا، بی‌تا.
44. الطوسی، ابی جعفر محمد الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، نشر علمیة نجف، 1376ق.
45. طیب، عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، نشر اسلام، بی‌جا، 1366ش.
46. عدالتی، تقی و فرخی، حسن، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، قم، 1385ش، چ سوم.
47. عرفان، حسن، اعجاز در قرآن کریم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، بی‌جا، 1379ش، چ اول.
48. عسکری، ابی هلال، معجم فروق اللغویة، موسسه نشر اسلامی، بی‌جا، 1421ق.
49. فخررازی، محمد بن عمر، شرح أسماء الله الحسنی (لوامع‌البینات)، نشر دارالکتب العربی، بی‌جا، 1410ق، چ سوم.
50. فیروز آبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، 1412ق، چ اول.
51. فیومی، مصباح المنیر، دار الهجرة، بی‌جا، 1405ق.
52. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنزالدقائق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1366ش.
53. قمی، ابوالحسن علی ابن ابراهیم، تفسیر قمی، نشر دارالکتاب للطباعة و النشر، بی‌جا، 1387ق.
54. کتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانی، نشر اساطیر، 1383ش، چ دوم.
55. کرومبی، آ.سی، از اوگوستین تا گالیله، ترجمه احمدآرام، انتشارات سمت، تهران، 1371ش، چ اول.
56. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل البیت، بی‌جا، 1361ش.
57. ماردینی، عبد الرحیم، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دار المحبة، دمشق، 1425ق.
58. مایر دگانی، نجوم به زبان ساده، ترجمه محمدرضا خواجه‌پور، نشر گیتاشناسی، بی‌جا، 1382ش، چ دهم.
59. مایکل ا. سیدر، اساس ستاره‌شناسی (جلد1)، ترجمه محمد تقی عدالتی، نشر دانشگاه امام رضا7، تهران، 1384ش، چ دوم.
60. متولی اشعراوی، محمد، معجزة القرآن، نشر مکتبة التراث الاسلامی، بی تا.
61. محمد، راتب النابلسی، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن و السنة (آیات الله فی الافاق)، نشر دار المکتبی، بی‌جا، 1425ق، چ اول.
62. محمد سامی، محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دارالمحبة، دمشق، بی‌تا.
63. محمد کامل، عبدالصمد، الاعجاز العلمی فی‌الاسلام، نشر دارالمصریة، مصر،1417ق، چ چهارم.
64. محمود، ابن‌عبد‌الرؤوف القاسم، فی مسیرة الاعجاز العلمی‌فی‌القرآن، نشردارالاعلام، اردن، بی‌تا.
65. مخلص، عبدالرؤوف،جلوه‌هایی‌جدید ازاعجازعلمی‌قرآن‌کریم،نشرشیخ‌الاسلام، بی‌جا،1376ش.
66. مدرسی، محمد تقی، تفسیر هدایت، نشر آستان قدس رضوی7، مشهد، 1378ش.
67. مراغی، احمد مصطفی، تفسیرالمراغی، نشر داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، 1985م.
68. مرزهای اعجاز، ترجمه جعفر سبحانی، نشر محمدی، 1349ش.
69. مسترحمی، سید عیسی، قرآن و کیهان‌شناسی، نشر پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387ش، چ اول.
70. مصباح، محمد تقی، آموزش فلسفه، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1367ش.
71. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم، نشروزارت‌ارشاد اسلامی، تهران، 1370ش.
72. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، نشر اسلامی، بی‌جا، 1417ق.
73. مک گراهیل، ترجمه عدالتی، واژه‌نامه نجوم و اختر فیزیک، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی‌جا، 1378 ش.
74. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، نشر نسل جوان، قم، 1376ش، چ سوم.
75. همو، تفسیر نمونه، نشر دار الکتب اسلامیه، تهران، 1371، چ 28.
76. همو، قرآن و آخرین پیامبر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1349ش.
77. منصور، حسب النبی، الکون والاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر دارالفکر العربی، بی‌جا، 1416ق، چ سوم.
78. نجفی، گودرز، مطالب شگفت‌انگیز قرآن، نشر سبحان، بی‌جا، 1378ش، چ دوم.
79. نوری، حسین، دانش عصرفضا، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375ش، چ دوم.
80. نوفل، عبد الرزاق، القرآن و العلم الحدیث، نشر دارالکتاب العربی، بی‌جا، 1393ق.
81. نیکلسون، آین، 186 پرسش و پاسخ نجومی، ترجمه عبدالمهدی ریاضی و هادی رفیعی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد 1375ش.
82. هاچ، پاول، ساختار ستارگان وکهکشان‌ها، ترجمه توفیق حیدر‌زاده، نشرگیتا‌شناسی، 1377ش، چ سوم.
83. همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبة مدبولی، بی‌جا، 2002م، چ اول.
یوسف الحاج احمد، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة المطهرة، نشر دار ابن حجر، دمشق، 1423.
حجت‌الاسلام دکتر سید عیسی مسترحمه/عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه
منبع: مجله قرآن و علم ش 7
