مجموعه بازار زنجان که یکی از مهم ترین و زیباترین مجموعه های تجاری سراسر استان است، در قلب بافت قدیم و مشرف به دروازه قلتوق(دروازه جنوبی شهر زنجان)قرار دارد. ساخت بنای اصلی بازار زنجان در سال 1205 هجری قمری(دوره آقا محمد خان قاجار)آغاز شد و در سال 1213 ه.ق(دوره فتحعلی شاه قاجار)به پایان رسید. به مرور زمان کاروانسراها،گرمابه ها،مسجدها و راسته ها در اطراف این بازار شکل گرفتند و آنرا در اواخر دوره قاجاریه و مقارن با حکومت محمد علی شاه قاجار به مجموعه کاملی تبدیل کردند. این مجموعه در زمینی به مساحت 15 هکتار ساخته شده که 5 هکتار آن به فعالیت های اقتصادی،7 هکتار آن به سکونت،یک هکتار آن به اماکن عام المنفعه و 2 هکتار دیگر به شبکه ارتباطی اختصاص یافته است.
مجموعه بازار از گذشته های دور ،محل مناسبی برای برخورد آرا و افکار اجتماعی بوده و همواره نقش ممتاز و برجسته ای در حفظ آداب و سنن ملی و مذهبی داشته است.
این بازار به طور کلی از 2 قسمت بازار بالا و بازار پایین تشکیل شده است .در قسمت پایین بازار علاوه بر دادو ستد رایج طبیعی،از طریق دو کاروانسرا،تولیدات محلی و محصولات روستاها و قصبه های اطراف زنجان به فروش می رسد که البته امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است. سرای ملک و سرای گلشن از جمله سراهای موجود در این بازار هستند که در سال 1345 ه.ق بازسازی و مرمت شده اند. 2 مسجد مهم آقا شیخ فیاض و میرزایی نیز در این قسمت بازار قرار دارند.
تنوع تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی و وابسته در قسمت بالای بازار بیشتر است،از این رو این قسمت مهمترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر به شمار می آید. این بازار به 8 راسته زرگرها،بزازها،کفاش ها،سراج ها،کلاه دوزها،صندوق سازها،رنگرزها،میوه فروشها و جگر پزها تقسیم شده که این تقسیم بندی از نظر حفظ حقوق صنفی و کنترل قیمت کالاهای عرضه شده دارای اهمیت است. این نکته نمایانگر افکار بلند طراحان و بانیان این بازار است. 5 مسجد چهل ستون، آقا سید فتح الله، جامع،حجت الاسلام و ملار در این قسمت بازار واقع شده اند.
کاروانسراهای حاج علی قلی و سرای حاجی کربلایی(که حدود سال 1300 ه.ق تکمیل شده اند)کاروانسراهای موجود در بازار بالا هستند.
مجموعه بازار زنجان 56 راه ورودی اصلی و فرعی به شبکه ارتباطی کل شهر دارد و با دارا بودن 940 باب مغازه جایگاه فعالیت 10 نوع شغل است. بازار زنجان نه تنها از لحاظ تجاری بلکه از نظر معماری نیز دارای اهمیت زیادی بوده و کاملا از سبک معماری دوره قاجاریه پیروی کرده است. این مجموعه باتوجه به ویژگی های معماری و هنری آن ، پیوسته به عنوان کانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدید کنندگان شهر زنجان قرار گرفته است. این بازار به علت ارزش های فرهنگی و قدمت تاریخی آن ،با شماره 44/1 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است .
