مقدمه: گناباد یکی از شهرستانهای خراسان رضوی است که سابقه تاریخی چند هزار ساله دارد. مرکز شهرستان در محلی که به “قصبه شهر” معروف است، قرار داشته و از دوره قاجاریه در مکان فعلی که معروف به جویمند بوده، ایجاد شده است. روستایی هم با نام گناباد در نزدیکی مشهد (ابتدای جاده مشهد به چناران) وجود دارد. برای گناباد معانی گوناگونی بیان شده، اما بر اساس دیدگاه های محققان نزدیکترین وجه تسمیه آن از قناتهای عظیم و باستانی این شهرستان گرفته شده است . بیشتر روستاهای این شهرستان نیز با قدمت دیرینه قناتها و نام آنها که برخاسته از فرهنگ لغت فارسی پیش از اسلام است، از سابقه تاریخی کهنی برخوردار است. یکی از این روستاها، “بیمرغ” است که در 25 کیلومتری شرق شهرستان گناباد قرار دارد.
روستاهای دیگری نیز با همین نام در نقشه جغرافیای تاریخی خراسان دیده می شود. در نزدیک این روستا آثار باستانی معروف به تپه”اروک” و “نوده پشنگ” مربوط به دوران پیش از اسلام وجود دارد. آب و هوای این منطقه گرم و خشک است و آب قنات ها که از کیلومترها دورتر(حدود 30 کیلومتری) از سمت جنوب گناباد به این منطقه آورده شده، برای اهالی نعمت بزرگی است.
سیزده سهم از چهارده سهم روستا در سال 957 قمری(حدود 500 سال پیش در زمان شاه طهماست صفوی) توسط یکی از سادات بزرگوار به نام “ابوالفتح علی الحسینی جنابذی” به همراه تعداد دیگری از املاک روستاهای گناباد وقف آستان قدس رضوی شده است. در ذیل وقفنامه، مهر واقف و برخی علما و شخصیتهای زمان از جمله شخصی به نام “عمادالدین محمد الحسینی جنابذی” دیده می شود .
در اسناد و وقفنامه نام “بوُیمرغ” هم آمده که معمّرین اظهار داشته اند چون این روستا به وسیله پرندگان (مرغان) ظاهر شده، به این نام معروف شده است. در این روستا مزار یکی از اولاد پیامبر(ص) معروف به “امامزاده سلطان احمدبن موسی الکاظم(ع)” یکی از نوادگان امام علی(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) نورافشانی می نماید و از صدها سال پیش زیارتگاه و پناهگاه اهالی و زائران بوده است.
این امامزاده صاحب کرامات بوده و در این زمینه مطالبی دیده و شنیده شده است. بقعه و مزار امامزاده به شکل هشت ضلعی روی سکویی در زمان صفویه(نیمه قرن یازدهم هجری قمری) ساخته شده است . زمان احداث اولیه مزار روی سنگ سیاه رنگی حک شده و نیز بازسازی و تعمیر آن روی سنگ مرمر صابونی حجاری شده است.
از نظر فرم معماری بیرونی و داخلی شباهت زیادی به بقعه خواجه ربیع و گنبد سبز در مشهد و زیارتگاه قدمگاه نیشابور دارد که همگی در دوره صفویه ساخته شده اند. در چهار گوشه چهار طاقی و زیرگنبد، گوشواره های مقرنس گچی و بر بالای چهار ضلع داخلی چهار پنجره نیز ایجاد شده و در و پنجره های آن چوبی بوده است.
گنبد بنا با کاشی های لعابدار گلی به رنگهای سبز و سرمه ای مزین بوده که به مرور از بین رفته و در سالهای اخیر مرمت و دوباره کاشیکاری شده است.
ضریحی چوبی نیز با قطعات مشبک برنجی(کروی و قرقره ای) همزمان با تعمیر آن ساخته و نصب شده است که در دهه 40 هجری شمسی بر اثر فرسودگی از روی مرقد جمع شد و به جای آن ضریح فلزی و مشبکی نصب گردید. در سال های اخیر نیز ضریح جدید و زیبایی با همت مردم نصب شده است.
اصل دیوارهای بنا با خشت و گل و نمای اضلاع بیرونی و گنبد آن آجری است. روی نمای داخلی بقعه نقاشی های گل و پرنده وجود داشته که به مرور زمان ساییده و بعد هم در زیر ازاره سنگی و آیینه کاری پوشیده شده است.
بر بالای اضلاع داخلی(بالای سر در ورودی از ایوانهای اصلی به داخل) کتیبه ای به خط ثلث و با رنگ آبی لاجورد روی زمینه سفید نگارش شده است. این کتیبه که شامل تمامی سوره «دهر» می باشد، ابتدای آن در سمت راست ضلع قبله واقع است.
در خاکبرداری های سالهای اخیر برای مرمت و کف سازی، آجرهای پوشش سردابی مشاهده شده که معلوم می شود قبر مطهر داخل یک سرداب کوچک قرار گرفته است.
در سمت جلو، در ورودی کوچکی برای ورود به راه پله های آجری پشت بام تعبیه شده است .
آثار قدیمی دیگری که پس از تعمیرات و خاکبرداری باقی مانده است، عبارتند از:
1- سنگ کوچک سفید مرمر صابونی به شکل مخروط هشت ضلعی: با توجه به طرح و خطوط حجاری شده روی این سنگ احتمالاً ماکت(طرح اولیه) نمای بیرونی گنبد بقعه بوده که معمار پیش از ساخت گنبد، آن را تهیه کرده است.
2- سنگ لوح سیاه رنگی که تاریخ بنای بقعه در آن حک شده است. این سنگ در دوره صفویه نوشته شده که قسمتهایی از آن ساییده و ناخواناست.
3- سنگ لوح سیاه رنگ دیگری که نام شخصیت برجسته آن منطقه در آن حک شده و احتمالاً از بانیان اولیه مزار می باشد، با دو سال فاصله از سنگ اولیه بنا حجاری شده است.
4- سنگ نوشته سفید صابونی نصب شده بر بالای سر در ورودی ایوان شمالی که با شعری، زمان و بانی بازسازی و مرمت بنا در آن نگاشته شده است.
5- دو سنگ لوح از دوره قاجاریه به نام آخوند ملامحمد و آخوند ملا عبدالصمد که پدر و پسر و از علمای زمان خود بوده اند تا چندی پیش روی دیوار داخلی ضلع شمالی نصب بوده و در تعمیرات جدید از روی دیوار برداشته شده است، اما به دلیل اینکه این لوح ها اسناد تاریخ این زیارتگاه هستند، در جای خود نصب خواهند شد.
این بنا و محوطه آن به شماره 4498-14/6/1380 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. همچنین در سالهای گذشته بارها تعمیرات حفاظتی در داخل بقعه و بیرون انجام شده است. طرح محوطه سازی و توسعه و ایجاد یک رواق نیز با هماهنگی و پشتیبانی سازمانهای اوقاف و امور خیریه و میراث فرهنگی و گردشگری و کمکهای مردم خیر و علاقه مند به اولاد رسول ا…(ص) ساخته خواهد شد تا فضای مناسبی برای زائران و نمازگزاران متصل به مرقد مطهر با حفظ اصالت معماری سنتی و تاریخی بنا آماده گردد.
در جوار بقعه بنای اولین دبستان روستا در سال 1325 شمسی با تلفیق معماری سنتی و جدید با خشت، گل، آجر، گچ و پوشش گنبدی و بندکشی های زیبا وجود دارد که پس از متروکه شدن روستای قدیمی، مرمت شده است و هم اکنون به عنوان زائرسرا مورد استفاده قرار می گیرد و در طرحهای آینده به عنوان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد استفاده خواهد شد.
یکی از سادات عارف و شاعر به نام “قطب الدین حسینی میرحاج” متخلص به “اُنسی” در دوره صفویه در این محل سکونت داشته است که پیش از آن در هرات بوده و پس از ورود به این روستا مدتی در غار کوه بیمرغ چله نشینی می کند و گمان می رود پس از فوت در این بقعه دفن شده و از اولاد وی هم اکنون در روستا زندگی می کنند و یکی از نوادگان وی نیز نام “میرحاج” داشته است.
بقعه سلطان احمد بن موسی(ع) موقوفاتی هم دارد که مهمترین آن به نام “کلاته اسماعیلی” معروف به “سمعلی” است که در فاصله روستاهای شوراب و بیمرغ در دوره قاجاریه وقف شده است. وقفنامه آن نیز ممهور به مهر علمای دینی وقت است و این وقفنامه در اداره اوقاف و امور خیریه گناباد نگهداری می شود.
به برکت وجود مرقد مطهر این امامزاده بزرگوار از گذشته های دور مردم بیمرغ و روستاهای همجوار اموات خود را در جوار این امامزاده دفن می کرده اند وهم اینک قبرستان فعلی روستا می باشد. در این قبرستان سنگ ها و لوح های قدیمی زیادی وجود دارد .
الف -اولین لوح سنگی مربوط به اتمام بنای بقعه:
این لوح از سنگ معروف به “هرکاره” با رنگ سیاه و مستطیل است که روی آن کتیبه ای در چهار سطر به خط نستعلیق حجاری شده است. آثاری شبیه شمع که با سیخ چوبی و پنبه و روغن دانه های گیاهی در محل تهیه می شده روی این سنگ روشن می کردند که این مساله سبب ساییدگی و ناخوانا شدن قسمتهایی از سطر دوم و سوم این سنگ نوشته شده است.
متن کتیبه:
سطر 1/ در زمان دولت پادشاه ملائک سپاه شاه عباس حیدر حسینی.
سطر 2/… و عمارت و رفعت پناه عزت …
سطر 3/ و اجلال سپاه … ایران حسین باشی خفاجه حضرت سبحانی باتمام رسانید فی سنه 1051.
ب -متن لوح سنگی تعمیر بنا در دوره قاجاریه که در هشت بیت شعر به شرح ذیل است:
س1/ بروزگار شهنشاه دین پناه موید ـ که هست ناصر(1) دین خدا و ملت احمد
س2/ سلاله الحاج حاجی حسنعلی است که باشد ـ خجسته نایب فرخنده ملوک جنابد (گناباد)
س3/ نخست زائر بیت الحرام گشت و از آن پس ـ گماشت همت مردانه را به خیر مجدد
س4/ چه بود منهدم از اقتضای گردش گیتی ـ به بویمرغ مزار امام زاده احمد
س5/ برادر شه مسموم و مقتدای خراسان ـ ز نسل موسی کاظم زآل پاک محمد
س/6 باین نکوئی تعمیر کرد و داد بلندی- که نام نیک بماند از او بدهر موید
س7/ بدستیاری پیر خرد به کلک هنرور ـ حبیب از پی تاریخ سال کرد رقم زد
س8/ چو هست در عرفات بهشت مسکن بانی ـ بدیهه از پی تاریخ سال غرفه برآمد 1285 ه.ق
ج- سنگ لوح خفاجه (دوره صفویه)
س1/ … هذا مرقد
س2/ … پناه میر ابوا
س3/ القاسم ولد مرحوم
س4/ میر جاندار خفاجه
س5/ سنه 1053 (ه.ق)
د-متن چند سنگ لوح دیگراز دوره قاجاریه مدفون در محل:
هذا
مرقد مرحوم آخوند ملا محمد
ولد عبدالصمد 1279 ه.ق مرقد
عبدالصمد ولد ملا محمد
1308 ه.ق
هذا
مرقد مرحومه فاطمه نساء
بنت علی اکبر بیک
سنه 1233 ه.ق هذا
مرقد مرحومه
عصمت پناه ناز بی بی
بنت علی محمد 1307 ه.ق
*باستان شناس و مدیرکل میراث فرهنگی خراسان در دهه 70
منابع و مآخد:
1- قرآن مجید، سوره دهر
2- گناباد خاستگاه حماسه های پنهان، رجبعلی لباف خانیکی، چاپ 1383، میراث فرهنگی
3- محمد احتشام کاویانیان، شمس الشموس (تاریخ آستان قدس)، نشر 1355 مشهد
4- مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، زیارت امامزادگان
