تاریخ کاشان

منطقه اي كه شهر كاشان در آن واقع است يكي از سكونت گاهاي شهري انسان ما قبل تاريخ بوده است . كاوشهاي باستان شناسي نشان مي دهد كه ناحيه سيلك ( واقع در 4 كيلومتري غرب شهر كاشان ) چند هزار سال پيش از پيدايش شهرهاي آريائي فلات ايران نخستين جايگاه رشد شهرنشيني بوده است .

با اين همه آنچه در اين گفتار اهميت دارد بررسي كاشان به عنوان يك شهر اسلامي است زيرا ساختار كنوني شهر كاشان در دوره اسلامي شكل گرفته است و در اين دوره ( خصوصا در عصر سلجوقيان و نيز در قرن هاي نهم و دهم هجري در عهد صفوي ) رونق بسياري پيدا كرده و يكي از شهر هاي مهم ايران شده است ليكن در دوران حكومت زنديه با وجود حاكماني چون آقا سليم آراني و خصوصا عبدالرزاق خان كاشي كه در جهت آباداني اين شهر از هيچ كوششي فرو گذار نكردند، زلزله مهيب سال 1192 ه ق خرابيهاي بسياري بجاي نهاد و عمده آثار مهم تاريخي اين شهر را تخريب نمود . و از طرف ديگر عناد و خصومت بنيانگزار سلسله قاجار ( آقا محمد خان ) با كاشان و همچنين طغيان ياغيان محلي باعث گرديد كه اين شهر در دوران قاجار با ركود مواجه شود.

كاشان و حومه با حدود 000/400 هزار نفر جمعيت داراي مردماني مهربان و باهوش و ذوق ادبي و استعداد هنري و همچنين تعصب مذهبي فراوان يكي از قديميترين و تاريخي ترين شهرهاي ايران محسوب مي شود و از قديم الايام به « دار المؤمنين » معروف گشته است .

نژاد مردم كاشان از ريشه اصيل آريايي است و اختلاط آن با نژادهاي اقوام مهاجم تازي و ترك بسيار ناچيز بوده است كه يكي از دلايل اين امر حفظ زبان فارسي قديم در ميان اهالي سكنه خصوصا دهات اطراف است .

در مورد وجه تسميه كاشان كهن ترين مأخذ فارسي و عربي از آن به نامهاي قاسان ، كاس رود ، كاشانه ، كاسان ياد مي كنند.

كاشان در ادوار مختلف تاريخ فراز و نشيبهاي فراواني را پشت سر گذاشته و شاهد حوادث طبيعي و تاريخي فراوان بوده است . در دوران اسلامي ( سده سوم هجري ) صدها هنرمند و شاعر و عالم از اين شهر برخاستند كه يكي از آنها ابوالحسن علي بن محمد كاشاني ، صاحب جامع الكبير في الفقه متوفي به سال 220 ه ق از اصحاب خاص حضرت جواد « ع» بود.

كاشان كه بنابر گفته مولف حدود العالم در سده چهارم هجري كانون دانش و ادب ايران به شمار مي رفت در عهد سلاجقه نيز چنانكه راوندي مورخ آن عصر در كتاب معروف راحه الصدور و آيه السرور نگاشته است منشأ فضلا و هنرمندان و علماء‌بود به طوري كه هر كجا خطي خوش و زيبا يا انشاء و ترسلي بليغ ديده و شنيده مي شد مي گفتند كه از كاشانيان است و يا از آنها آموخته اند. چنانكه اغلب وزيران ايران‌. مستوفيان و حاجبان پادشاهان بزرك سلجوقي از مردم كاشان و يا تربيت يافتگان آن سامان بودند . به هر حال در اين عصر كاشان از جهت دانش و ادب چنان مشهور گشته بود كه پيشرو و سرآمد بلاد ايران بشمار مي رفت. از جمله فضلا و دانشمندان اين دوران ابوعلي عبدالجبار طوسي كاشاني ، سيد ابوالرضا راوندي ، سيد الامام ضياء الدين راوندي مي باشند.

با آغاز دوران مغول و هجوم وحشيانه اين قوم خون ريز كه گويي تزيانه اي عبرت آموز بر ملت ايران بود .تحولات شگرفي روي داد. قوم وحشي با قدرت نظامي فائق آمدند ولي ايرانيان با نيروي فرهنگ و هنرهاي زنده خويش مبارزه بزرگ رواني و نبرد بدون كشت و كشتاري را آغاز نموده و عاقبت توانستند برتري فرهنگ و هنر و ذوق و انديشه و خلق و خوي لطيف خود را چنان آشكار و جلوه گر سازند كه دشمنان سر سخت و زورمندش دوستان وفادار او گردند.

از جمله فضلا و دانشمندان اين دوران كمال الدين عبدالرزاق و همچنين افضل الدين محمد مرقي مشهور به باباافضل ( به روايتي خالو و به روايتي استاد و مرشد خواجه نصير الدين طوسي ) است كه آثار قلمي كم نظير آنها از ذخائر گرانبهاي فرهنگ و زبان فارسي به شمار مي رود.

عصر صفوي را مي توان عصر طلايي هنر در دوران اسلامي دانست با شروع اين دوران ادبيات و هنر و علم نيز عرصه تازه اي پيدا نمود . وجود دهها محقق ، هنرمند ،‌عالم و شاعر و دانشمند در اين عصر خود گواه زنده اي بر اين هاست.

كاشان در اين عصر بر اثر سوابق تاريخي در مذهب شيعه مورد نهايت توجه قرار گرفت . بطوري كه گويندگان از اطراف و اكناف مملكت روي بدين ديار نهادند و مجامع ادبي در شهر رواجي تام يافت تا حدي كه در اين دوران كاشان بيش از 150 تن شاعر داشت و عده اي نيز رهسپار هند گرديدند تذكره هايي كه در اين دوره نوشته شده شاهد اين مدعاست.)

در عهد شاه طهماسب اين شهر مركز علمي و مرجع امور ديني و نظارت كلي بر محافل و مشاغل شرعي كشور گرديد و بدنبال آن نيز نهضت بزرگ علمي در آنچا پديد آمد كه تا اوايل سده جهاردهم همچنان توسعه و ادامه يافت دانشمنداني نامدار و گران مايه در علوم و فنون عصري بوجود آمدند كه نه تنها مظهر كامل معارف سه قرن متوالي آن ديار به شمار رفته ، بلكه هر يك در فن خود سرآمد و شاخص فرهنگ و دانش ايران در زمان خويش شناخته شده اند، همانند شمس الدين محمد ،حكيم و رياضي دان‌، ملا فتح الله كاشاني در حديث و تفسير قرآن ، ملامحسن فيض ، در حكمت الهي و حديث و ملا مهدي و ملا احمد نراقي و ملا حبيب الله شريف ، در فقه و از متأخرين نيز مرحوم آيت الله سيد مير علي يثربي ، را مي توان نام برد.

با شروع دوران قاجار مجامع علمي تقريبا پراكنده شد ولي در اين عصر كاشان در پرتو شخصيت علمي و جامعيت ملا مهدي نراقي مركز پرمايه ترين حوزه فرهنگي ، اسلامي ايران گرديد چنانچه طلاب حوزه هاي درس عتبات نيز در پايان تحصيلات خود به كاشان آمده ، علوم و فنون عقلي و نقلي را حضوري تكميل مي نمودند.

جاذبه حوزه علميه كاشان حتي شيخ مرتضي انصاري را نيز به اين شهر كوچانيد. وي مدتي در اين شهر با ملا احمد نراقي و حاج سيد محمد تقي پشت مشهدي مباحثه داشت. پس از در گذشت نراقي اول مركزيت علمي كاشان در پيرامون حاج ملا احمد نراقي و برادران وي و فرزندان آنها كه هر يك مسلم عصر خويش بودند همچنان داير و پايدار ماند تا آنكه از محيط علمي آن ديار دانشمندان بزرگ و نامور در علوم و فنون گوناگون پديد آمدندكه ترجمه احوالات آنها در منابع و مأخذ آمده است .

از جمله مشاهير اين دوران آيت الله حاج سيد محمد رضا حسيني والد سيد جلال الدين مويد الاسلام ، حاج سيد حسين كاشاني ، حاج سيد مصطفي كاشاني ، حاج محمد حسين نطنزي، سيدابوالقاسم كاشاني ، آخوند ملا محمد كاشاني و غيره مي باشند.

سروده اي از مرحوم استاد حسينعلي منشي كاشاني در توصيف ديار ايمان و علم و ادب كاشان :

شهر كاشانست آن شهري كه در ايام پيش                        داشت در علم و هنر هر جا به عالم اشتهار

اطلس گلدار آن ميرفت تا روم و فرنگ                                 مخمل زرتار آن مي بود در چين و تتار

نقش كاشي هاي زيبايش به چندين آب و تاب                      داده زينت بر در و ديوار هر شهر و ديار

اين همان شهر است كز آن مردمي برخاستند                      كز همه در صفحه تاريخ باشد يادگار

فاضل فحل نراق داشت در بومش مكان                              فيض و باباافضل الدين داشت در خاكش مزار

گه بدامانش صباحي بود گاهي محتشم                             گه سپهر و گه صبا را بود مهد و گاهوار

گاه شيباني نمودي تربيت گاهي كليم                                گه غياث الدين جمشيد آن شهير نامدار

هم صنيع الملك ها آورده است اندر وجود                            هم كمال الملك ها پروده است اندر كنار

و در جاي ديگر ملك الشعراء بهار در پاسخ نامه منظوم پرتو بيضائي آراني به هنر و هنرمند كاشان اشاره دارد و مي گويد:

ياد آباد مهين خطه كاشان كه مدام                              مهد هوش و خرد و صنعت و بينائي بود

هر كه برخاست بهر پيشه ز شهر كاشان                       در فن خويشتنش فرط توانائي بود

لفظ كاشانه و كاشان بلغت هاي قديم                           معبد و جايگه جشن و دل آسائي بود

صنعت كاشي از اينجا بد گر جاي رسيد                          كاين هنر ويژه اين شهر به تنهائي بود

فرش زيباش كنون شهره دهر است چنانك                      زري و مخمل او شاهد هر جائي بود