اعجاز مدیریتی قرآن 2

بخش دوم

جلوه‌هایی از نفوذ و اثربخشی مدیریت قرآن

با درنگی اجمالی در سخنان گوهربار امیر کلام علی(ع) با گزاره‌هایی در بیان حقیقت قرآن روبه‌رو می‌شویم که هر کدام می‌تواند راهنمای روشنی برای کشف، احراز و تبیین وجهی از وجوه اعجاز مدیریتی قرآن یا اعجاز مدیریت در قرآن و استدلال به آن‌ها باشد.

1. نورانی بودن قرآن‌کریم

پیامبر(ص) با نورى هدایتگر انسان‌ها شد که همه باید از آن اطاعت نمایند و آن نور، قرآن کریم است «نهج‌البلاغه، خ 158».خداوند نورانیّت قرآن را تمام، و دین خود را به وسیله آن کامل کرد «همان، خ 183».قرآن نورى است که خاموشى ندارد و چراغى است که درخشندگى آن زوال نمی‌پذیرد «همان، ‌خ 198‌».شعله‏اى است که نور آن تاریک نمی‌شود «همان، خ 198». ‌نورى است که با وجود آن، تاریکى یافت نمى‏شود «همان، خ 198».بدون آن تاریکی‌ها، بر طرف نمی‌‌شود «همان، خ 18».نوری آشکار و درمانى سودمند است که تشنگى را فرو می‌نشاند «همان، خ 156».

2. استواری و هدایت‌گری قرآن‌کریم

قرآن خانه‏اى است که ستون‏هاى آن هرگز فرو نمى‏ریزد «همان، خ 133».بنایى است که ستون‏هاى آن خراب نمی‌شود «همان، خ 198».معدن ایمان و اصل آن است «همان، خ 198».پایه‏هاى اسلام و ستون‏هاى محکم آن است «همان، خ 198».سرچشمه عدالت و نهر جارى عدل است «همان، خ 198».هدایتگری است که نیکى و بدى و خیر و شر را آشکارا بیان می‌کند «همان، خ 16(ع)».

راهنمای گویا و دستورى استوار است «همان، خ 169».نشانه هدایت براى کسی است که در آن بنگرد «همان، خ 198».کسى با قرآن همنشین نشد؛ مگر آن‌که در هدایت او افزود و از کوردلى و گمراهى‏اش کاست «همان، خ 1(ع)6».کسى با داشتن قرآن، نیازى ندارد و بدون آن، هرگز بى‏نیاز نخواهد بود «همان، خ 1(ع)6».نجات دهنده کسی است که حافظ قرآن باشد و به آن عمل کند «همان، خ 198».

3. ژرفای شگفت‌انگیز قرآن‌کریم

قرآن دریایى است که ژرفاى آن درک نمی‌شود «همان، خ 198».چشمه‏هاى دانش و دریاهاى علوم است «همان، خ 198».نهرهاى زلال و جاری حقیقت، و سرزمین‏هاى آن است «همان، خ 198».داراى ظاهرى زیبا و باطنى ژرف و ناپیداست، مطالب شگفت‏آور آن تمام نمى‏شود، و اسرار نهفته‌اش پایان نمى‏پذیرد «همان، خ 18».فرو نشاننده عطش علمى دانشمندان، و باران بهارى براى قلب فقیهان، و راه گسترده براى صالحان است «همان، خ 198».دریایى است که تشنگان، تمام آب را نمی‌توانند بکشند و چشمه‏اى است که آب آن کاستی نمی‌پذیرد و محل برداشتِ آبى است که هرچه از آن برگیرند، کاهش نمى‏یابد «همان، خ 198».

4. شفا‌بخشی قرآن‌کریم

در سختى‏ها از قرآن یارى بجویید، «همان، خ 1(ع)6».درمان خود را از قرآن بخواهید «همان، خ 1(ع)6».درمان بزرگ‌ترین بیمارى‏ها یعنى کفر و نفاق و سرکشى و گمراهى هست «همان، خ 1(ع)6».قرآن شفابخش دردهاى انسان است «همان، خ 158».از نور آن شفا و بهبودى بخواهید؛ زیرا شفاى سینه‏هاى بیمار است «همان، خ 110».شفا‌دهنده‏اى است که بیمارى‏هاى وحشت‏انگیز را می‌زداید «همان، خ 198».دارویى است که با وجود آن بیمارى وجود ندارد «همان، خ 198».

5. جامعیت و مرجعیت قرآن کریم

قرآن سامان دهنده امور فردى و اجتماعى انسان‌هاست‌ «همان، خ 158».جامع علم آینده، و حدیث گذشته است‌ «همان، خ 158».اخبار گذشتگان و آیندگان و احکام مورد نیاز زندگى انسان‌ها را در خود جای داده است «همان، ح 313».از قرآن پیروى کنید، با قرآن خدا را بشناسید، و خویشتن را با آن اندرز دهید، و رأى و نظر خود را در برابرش متّهم کنید، و خواسته‏هاى خود را که با آن مطابق نیستند، نادرست بشمارید «همان، خ 1(ع)6».

خواسته‏هاى خود را به وسیله قرآن از خدا بخواهید، و با دوستى قرآن، به خدا روى آورید، و با وجود آن، از خلق خدا چیزى نخواهید؛ زیرا وسیله‏اى، براى تقرّب بندگان به خدا، بهتر از قرآن وجود ندارد «همان، خ 1(ع)6».

شفاعت قرآن پذیرفته و سخن آن تصدیق مى‏شود. آن کس که قرآن در قیامت شفاعت‌اش کند، بخشوده مى‏شود، و آن کس که قرآن از او شکایت کند، محکوم است (در روز قیامت ندا دهنده‏اى بانگ مى‏زند که: «آگاه باشید امروز هر کس گرفتار بذرى است که کاشته و دچار عملى است که انجام داده است؛ جز اعمال منطبق با قرآن») «همان، خ 1(ع)6».

6. سخن‌گویی و بازدارندگی قرآن کریم

قرآن فرماندهى بازدارنده است؛ «همان، خ 183».ساکتى گویا و حجّت خدا بر آفریده‌ها است «همان، خ 183».سخن‌گویى است با زبان گویا که هیچ‏گاه از حق‏گویى کُند و خسته نمی‌شود «همان، خ 133».سخن‌گویى که هرگز دروغ نمى‏گوید «همان، خ 1(ع)6».کسى که با قرآن سخن بگوید، راست گفته و هر کس بدان عمل کند، پیشتاز است «همان، خ 156».کتابی است که تکرار و شنیدن پیاپى آیات، کهنه‏اش نمى‏سازد، و گوش از شنیدن آن خسته نمى‏شود «همان، خ 156».

پنددهنده‏اى است که نمى‏فریبد، و هدایت‌کننده‏اى است که گمراه نمى‏سازد «همان، خ 1(ع)6».جداکننده حق از باطل است و درخشش برهان آن خاموش نمی‌گردد «همان، خ 198».برهانى است برای کسی که با آن سخن بگوید «همان، خ 198».عامل پیروزى است براى کسی که با آن استدلال کند، «همان، خ 198».

7. عزت و شکست‌‌ناپذیری قرآن کریم

قرآن؛ صاحب عزّتى است که یاران آن هرگز شکست نمی‌خورند «همان، ‌خ 133‌».قدرت براى کسی است که آن را برگزیند «همان، خ 198».قدرتى است که یاوران آن شکست ندارند، «همان، خ 198».محل امن براى هرکس است که وارد آن شود «همان، خ 198».سپر نگهدارنده‌ایی است براى کسی که خود را با آن بپوشناند «همان، خ 198».

ریسمان محکم الهى است «همان، خ 156».ریسمانى است که رشته‏هاى آن محکم است «همان، خ 198».پناهگاهى است که قلّه‌های آن بلند است «همان، خ 198».نگهدارنده کسى است که به آن تمسّک جوید و نجات دهنده کسی است که به آن چنگ زند «همان، خ 156».حقّى است که یارى کنندگان آن مغلوب نمی‌شوند «همان، خ 198».

8. خزانه‌داران علوم و معارف قرآن کریم

پیامبر(ص) زبان گویای قرآن است «همان، خ 158».ما اهل‏بیت پیامبر9 خزانه‌داران علوم و معارف وحى، و دَرهاى ورود به آن معارف، مى‏باشیم «همان، خ 154».اهل‌بیت پیامبر9 گنجینه‏هاى علوم خداوند رحمان‌اند، اگر سخن بگویند، راست می‌گویند، و اگر سکوت کنند،هرگز کسی برآنان‌پیشى نمی‌جوید؛ «همان،خ 154».

وقتی حضرت مهدى4 ظهور کنند، خواسته‏ها را تابع هدایت وحى مى‏کند؛ هنگامى که مردم هدایت را تابع هوس‏هاى خویش قرار مى‏دهند؛ (در حالى که به نام تفسیر نظریّه‏هاى گوناگون خود را بر قرآن تحمیل مى‏کنند، او نظریّه‏ها و اندیشه‏ها را تابع قرآن مى‏سازد) «همان، خ 138».

چیستی نظریه

اندیشمندان برداشت‌ها و تفسیرهای متفاوتی از نظریه دارند، مانند:

1ـ نظریه، مجموعه‏اى به هم پیوسته از سازه‏ها (Construets)، مفاهیم (Coneepts)، تعاریف و قضایاست که برای تبیین و پیش‏بینى پدیده‏ها، از راه تشخیص روابط بین متغیرها، یک نظر نظامدار درباره این پدیده‏ها ارائه مى‏دهد. (هومن، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، ص11).

2ـ نظریه مجموعه‏اى از تعریف‌ها و پیشنهادها درباره تعدادى متغیر به هم پیوسته است، که همه این تعریف‌ها و پیشنهادها، بُعد منظم و مدونى از وقایع و پدیده‏هایى را که در اثر همبستگی‌ها و تداخل این متغیرها به وجود مى‏آید، ارائه مى‏دهد (نادرى ـ نراقى، 32).

3ـ نظریه‏ها، در واقع دام‌هایى‌اند که ما براى آن گسترده‏ایم تا آن‌چه را که «جهان» نامیده مى‏شود، صید کنیم تا حلقه‏هاى شبکه دام را تنگ‌تر و تنگ‌تر سازیم (پویر، 63). 4ـ تئورى بیان‌کننده مجموعه‏اى از مفاهیم یا فرض‌هایى است که به صورت سیستماتیک توجیه کرد (رابینز، تئوری سازمان، 4(ع)). 5ـ مجموعه‏اى از بیانیه‏هایى است که بر مبناى قواعد منطقى و مبین بخشى از واقعیت هستند. (همو، ص 95).

بنابراین در نگاهی کلی و جامع می‌توان گفت‌: نظریه[3] بیانی منظم، انتزاعی، موجز، متشکل از قضایا، مستدل و منطقی، مبتنی بر یک سلسله مطالعات علمی، مبیّن یک اصل کلی یا مجموعه‌ای از اصول مربوط به چگونگی و چرایی واقعیت‌ها یا رویدادها در سطح خرد یا کلان است.

هر نظریه تنها انعکاس‌دهنده و تبیین‌کننده بخشی از واقعیت است که در یک کلیّت به هم پیوسته، فهم می‌شود. یک نظریه معمولاً چهار بُعد شناختی (معرفت ناظر به واقع‌)، عاطفی (‌تجسم تجربه و احساسات نظریه‌پرداز)‌، بازاندیشی (شیوه‌ای برای درک واقعیات‌)‌ و هنجاری (ارائه مفروض‌های پنهان و آشکار در این که واقعیت باید چگونه باشد‌) دارد.

کار اصلی یک نظریه تبیین و در مرحله بعد تعمیم (‌و بر همین اساس، اعطای قدرت پیش‌بینی) است‌. تبیین انواعی دارد که مهم‌‌ترین و پرکاربردترین آن تبیین علّی است‌. هر نظریه معمولاً امکان طرح پرسش‌ها و فرضیه‌های جدیدی درباره واقعیت را برای محقق فراهم می‌سازد. (شرف‌الدین، ماهیت و چیستی نظریه، ص3ـ1).

عمده کارکردهای مورد انتظار از یک نظریه عبارت است از:1. محدود ساختن افق دید و گستره علایق محقق و جهت دادن به آن در تمرکز بر پدیده‌های خاص یا بخش‌هایی از یک پدیده.2. تعیین و مشخص ساختن مسیر مطالعات علمی با انواع اطلاعات مربوط.3. امکان‌یابی ربط اطلاعات مربوط به یک‌دیگر و طبقه‌بندی آن‌ها‌.4. امکان‌دهی به توصیف و تبیین پدیده‌ها: اساسی‌ترین کاربرد یک نظریه، توضیح مجموع پدیده‌هایی است که نظریه معطوف بدان است‌.

5. امکان‌دهی به تعمیم اطلاعات و نتایج به دست آمده به پدیده‌های مشابه.6. پیش‌بینی حقایق و واقعیات: یک نظریه به محقق امکان می‌دهد تا موارد مشاهده نشده، مرتبط را پیش‌‌بینی کند‌.(ع). زمینه‌سازی برای طرح فرضیات جدید‌.8. آشکار ساختن و کشف شکاف‌های موجود در دانش بشری‌: نظریه‌ها‌، ابزارهای مناسبی برای روشن ساختن وضعیت موجود یک حوزه معرفتی‌اند‌‌.9. امکان‌دهی به توجیه پدیده‌ها با حداکثر احتمال (همو‌، ص 5).

یک نظریه علمی و پذیرفتنی باید این ویژگی‌ها را داشته باشد:

1ـ استحکام درونی، قضایای همگام و غیرمتضاد داشته باشد، سوء تفاهم و ابهام ایجاد نکند، تناقض محتوایی نداشته باشد، فرضیات آن با یک‌دیگر سازگار و اصطلاحات به کار رفته در آن بی‌ابهام باشند و قضایای آن از استحکام و تداوم منطقی برخوردار باشند.

2. استحکام برونی‌، قضایای آن با موازین دنیای خارج، که در واقع محک‏های استنباطات پژوهشی (Rasearch In”erecce) شمرده می‌شوند‌، تطبیق‌پذیر باشند.

3. مستندات قوی‌، به مجموعه قابل توجهی از اطلاعات‌، مستندات و شواهد متقن تکیه کند‌.

دـ قابلیت سنجش، قابلیت سنجش داشته باشد و با ارجاع به مستندات و شواهد مختلف‌، آمادگی لازم برای تایید یا رد را داشته باشد.

4. عملیاتی بودن‌، در جهان واقع قابل اعمال و بهره‌گیری باشد‌، با واقعیات مشهود رابطه برقرارکند و به عبارتی از حالت نظری و تجریدی خارج شود. برخی این ویژگی را در ذیل «آزمون‌پذیری‌»  ذکر کرده‌اند‌. در آزمون‌پذیری یک نظریه‌، برخی فیلسوفان علم، قابلیت ابطال (‌ابطال‌پذیری) و برخی تأیید و اثبات (اثبات‌پذیری) توسط شواهد تجربی را شاخص مقبولیت و اعتبار آن ذکر کرده‌اند.

5. قابلیت تعمیم‌‌، تا حد امکان، عمومیت داشته و به کلیه موارد مشابه تعمیم‌پذیر باشد.

6. صرفه‌جویی علمی، تا حد امکان موجز و مختصر باشد و با حداقل فرضیات و مفاهیم به شرح و تبیین موضوع مورد نظر بپردازد. (همو‌، ص9ـ 8).

پیش نیازهای نظریه اعجاز مدیریتی  قرآن

الف) نگاه کارکردی به قرآن؛ اولین پیش نیاز نظریه اعجاز مدیریتی قرآن

بخشی از کارکردهای مدیریتی قرآن که حقیقتی زنده و آسمانی است و با ساختار لفظی معین در قالب کتابی مشخص و در دوره زمانی محدود (23 سال) از لوح محفوظ و جهان ملکوت به عالم ماده تنزل یافته، عبارت است از:1. تنها نظامی (ساختار معنایی) است که معنویت را در همه جهات مادی فرد، سازمان، حکومت و جامعه منعکس و نهادینه می‌کند.

2. شبکه معرفتی جامع و جاودانه‌ای است که در جذب افراد انسانی و هدایت و رهبری آنان در مسیر اهداف و روشن‌ کردن راه سعادت و نقاب‌زدایی از چهره باطل، همه جهان را به مبارزه طلبیده است. 3. راهنما و راهبر بی‌نظیری است که با نشانه‌های آشکار و براهین استوار و متانت گفتار و عفت بیان، در قرن‌های متمادی، در پرورش انسان‌های وارسته‌، رهبران مقتدر، پیروان ثابت‌قدم و نیز ایجاد نهادها و ساختارهای کارآمد و آفرینش فرهنگ‌های الهام بخش، نقش‌آفرینی کرده است.

4. تنها کانون معرفت و معنویتی است که با گشودن چشمه‌های دانش و جاری کردن نهرهای زلال حقیقت به روی بشر، نمادهای جهالت و ضلالت و یاران فساد، استبداد و استعمار را افشا کرده و ارزش‌های متعالی را با رذیلت‌ها و شقاوت‌ها جایگزین کرده است.

5. عزت و شوکت دارد که با تکریم نفوس و صیانت از حقوق و بسط آزادی‌های معنوی، جامعه‌ای بزرگ و امتی نمونه و عظیم را بنا نهاد که هنوز سرآمد جوامع بشری و الگوی مصلحان اجتماعی و آزادی‌خواهان عدالت‌گستر در سراسر عالم است‌.

6. رهبر و هدایت‌کننده‌ای است که بانفوذ در اعماق دل و جان، روح انسان‌ها را از اعجاب و تحسین پرمی‌سازد و به پیروان خود می‌آموزد که سست نشوند، غمگین نباشند، و با ایجاد و گسترش عدالت اجتماعی، امید، نشاط، استقامت و پایداری، انواع قدرت‌ها را تحصیل کنند که سرانجام، پیروزی قطعی و عزت و دولت پایدار برای آن‌هاست؛ اگر ایمان آوردند و به توصیه‌های آن عمل کنند.

(ع). سخن‌گویی با زبان گویا است که همه فتنه‌‌‌ها، توطئه‌ها و هجمه‌های مخالفان در طول تاریخ را که با هدف تحریف قرآن و انزوای اندیشه‌های توحیدی برنامه‌ریزی و سازماندهی می‌شد، به شکست و رسوایی کشانده است. بنابراین قرآن‌کریم که معجزه‌ای زنده و گویا است مانند خورشید تابان و دریای جوشان، در همه شرایط زمانی و مکانی، رسالت هدایت، رهبری و مدیریت اثربخش خود را به طور کامل انجام داده است و همچنان برای آینده تارخ بشریت، راهنمای مطمئن و راهبری مقتدر است “إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ”.

ب) جواز تفسیر علمی[4] قرآن

رویکردهای مختلفی درباره تفسیر علمی قرآن وجود دارد، اما مقصود ما موارد زیر است.1. جواز استخدام علوم و امکان کمک گرفتن از یافته‌های دانش برای توضیح مفاد و مقصود از آیات قرآن.2. امکان استخراج و استنباط مطالب علمی (کشفیات جدید علوم) از آیات قرآن.3. امکان پاسخ‌گویی قرآن به پرسش‌ها و ابهام‌هایی که از سوی علوم در مورد محتوای آیات مطرح می‌شود. 4. امکان استنباط مطالب علمی به مناسبت محتوای آیات.

ج) وجود آیات مدیریتی قرآن‌کریم

وجود آیات مدیریتی در قرآن، شرط لازم امکان یا جواز تفسیر مدیریتی است که می‌تواند یکی از شاخه‌های تفسیر علمی نیز شمرده شود. برای دست‌یابی به تفسیر مدیریتی معتبر، مراحلی به شرح زیر را می‌توان مطرح کرد و به بحث و بررسی عالمانه آن با رویکرد انتقادی پرداخت‌.

1. تعریف و طبقه‌بندی آیات مدیریتی قرآن؛ 2. تعمیق فهم و گسترش مدلول آیات؛ 3. استخراج مضمون‌ها، مفاهیم و پیام‌های مدیریتی آیات؛ 4. استنباط و تبیین مطالب علمی مدیریت از آیات (مبانی، اصول، قواعد، مسایل، روش‌ها و...)؛ 5. مدل‌سازی و نظام‌پردازی بر اساس مجموعه آیات مدیریتی قرآن؛ 6. رویارویی علمی با اندیشه‌ها و مکاتب رقیب و پاسخ‌گویی به شبهه‌ها و ابهام‌ها پیرامون محتوای آیات.

رویکرد نظریه اعجاز مدیریتی قرآن

نظریه اعجاز مدیریتی قرآن کریم، پیشینه تاریخی، آرا و دیدگاه‌های اندیشمندان موافق و مخالف اعجاز قرآن (به ویژه اعجاز علمی قرآن) را به چالش می‌کشاند و مبانی آنان را با رویکرد انتقادی، تحلیل و بررسی می‌نماید و با جمع‌‌آوری و تحلیل محتوایی اسناد و شواهد قرآنی، روایی، تاریخی، کلامی،‌ فلسفی و بهره‌گرفتن از دانش تخصصی مدیریت و سازمان، نشان می‌دهد که قرآن‌کریم برای اداره انسان، جامعه، حکومت، نهادها و سازمان‌ها (اعم از نهادهایی که در طول تاریخ زندگی بشر شکل گرفته است و سازمان‌هایی که هر روز به تنوع، گستردگی و پیچیدگی آن‌ها افزوده می‌شود)، مبانی، اصول، قواعد، مسایل و شیوه‌هایی دارد.

1ـ خارق العاده و فراتر از افق عقل و تجربه بشری است؛2ـ از هیچ فرد یا گروه انسانی حتی نوابغ جهان ساخته نیست و دانش تخصصی موجود، تنها به بخشی از آن‌ها دست یافته است؛3ـ از نظر زمان، مکان، کیفیت، نوع و دیگر شرایط محیطی، به هیچ فرد، گروه، جامعه یا دوره‌ای از حیات بشری محدود نیست؛4ـ برای همه افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها، حکومت‌ها، جوامع و دوره‌های حیات انسانی نتیجه‌بخش و راه‌گشا است؛

5ـ از انسجام و توانایی فوق‌العاده برای تعامل الهام‌بخش، سازنده و رویارویی مقتدرانه با هر مکتب و اندیشه مدیریتی معارض برخوردار می‌باشد و شکست‌ناپذیر است؛ زیرا از نیروی لایزال و نامحدود خداوند علیم و حکیم سرچشمه گرفته و پیوسته به آن متکی است.

فرضیه‌های نظریه اعجاز مدیریتی قرآن

بشر در چگونگی اداره خود و دیگران و مدیریت گروه‌ها، نهادها، سازمان‌ها، حکومت‌ها و جوامع، نیازمند آموزه‌های وحیانی است و یافته‌های تجربی و دستاوردهای عقلانی به تنهایی برای اداره آن‌ها کفایت نمی‌کند.‌ هم‌چنین شیوه‌های هدایت، رهبری و مدیریت قرآن‌کریم برخاسته از اسباب و علل فراطبیعی و فراتر از نیروی محدود بشری است؛ تسلط بر فرآیند هدایت، رهبری و مدیریت قرآن فراتر از محدوده توان انسان عادی است و نیازمند تبیین و تفسیر پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصوم: می‌باشد و این بُعد از اعجاز کلام الهی، به عنوان نظریه اعجاز مدیریتی قرآن کریم قابل اثبات و تبیین علمی و کاربردی است.

در چارچوب نظریه اعجاز مدیریتی قرآن، نظام‌های عقلانی ـ معرفتی و نظام‌های رفتاری ـ تجربی کارآمد و اثربخش (و ممتاز از آن‌چه که در حوزه عقل و تجربه مطرح شده است) به تناسب هر یک از جوامع و دوره‌های حیات بشری قابل کشف و تبیین است.

پی‌نوشت‌ها

[3] چهار تعبیر درباره چگونگی ارتباط نظریه با واقعیت، وجود دارد که باربور در کتاب «علم و ودین » بدان اشاره کرده است.

1. نظریه به عنوان خلاصه داده‌ها (پوزیتیویسم): بسیاری از دانشمندان تجربی مفاهیم و نظریه‌‌ها را خلاصه داده‌‌ها و محصول مشاهده‌های حسی و تجربی می‌دانند (باربور، علم و دین، ص 198)؛

2. نظریه هم‌چون وسیله‌ای مفید (وسیله‌انگاری‌): رایج‌ترین تعبیر میان فیلسوفان تحلیل زبانی در تلاش برای روشن کردن انواع و نقش‌های مختلف زبان علم، برداشت وسیله انگارانه از نظریه‌های علمی است؛

3. نظریه به عنوان صورت ذهنی (ایده‌آلیسم): ایده‌آلیسم [= اصالت صورت ذهنی] در تاکید بر سهم داننده در علم، حتی از وسیله انگاری هم فراتر می‌رود؛

4. نظریه هم‌چون بازنمود جهان (اصالت‌ واقع): اصالت واقعیان [=رئالیست‌ها] برخلاف پوزیتیویست‌ها حکم می‌کنند که آن‌چه واقعی است (یعنی در واقع هست)، مشاهده‌پذیر نیست و برخلاف وسیله‌انگاران‌، طرفدار این رأی‌اند که مفاهیم معتبر‌، همان‌قدر که مفیدند‌، صادق و حقیقی‌اند و برخلاف ایده‌آلیست‌ها، می‌گویند مفاهیم‌، ماهیت حوادث جهان را باز می‌نمایند‌. انگاره‌های داده‌ها فرافکنده ما نیست؛ بلکه تا حدّ زیادی ریشه در روابط عینی متن طبیعت دارد. آن‌چه در تکوین دانش یا معرفت ما سهم تعیین‌کننده دارد، عین معلوم [= ابژه] است؛ نه ذهن عالم [= سوژه]؛ لذا علم کشف و اکتشاف است؛ نه صرفاً جعل و اختراع (شرف‌الدین، ماهیت و چیستی نظریه، ص 6 ـ (ع)).

[4] تفسیر علمی از جهت شکل و شیوه تفسیر اقسامی دارد، مانند:

الف) استخراج همه علوم از ظواهر آیات قرآن که معمولاً به تأویل منجر می‌شود‌‌؛

ب‌) تطبیق و تحمیل نظریه‌های علمی بر قرآن که معمولاً به تفسیر به رأی می‌رسد.

استخدام علوم برای فهم بهتر معانی و مقاصد قرآن می‌‌باشد. اگر تفسیر علمی به صورت تفسیر به رأی‌؛ تحمیل نظریه علمی یا نظر مفسر بر قرآن‌؛ استخراج علوم، با تمسک به تأویل غیرصحیح آیات قرآن‌؛ و نیز اگر توسط افراد غیر متخصص یا با علوم ظنی، نظریه‌ها و تئوری‌ها یا به وسیله قضایای یقینی (یقین به معنای اعم= اطمینان با احتمال ضعیف طرف مقابل) انجام پذیرد، اعتباری نخواهد داشت (رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن‌کریم، ص390 ـ 386).

فهرست منابع

1.      سیدرضی، محمد بن حسین بن موسی، نهج‌البلاغه؛ تحقیق: صبحی صالح، دارالأسوه، بیروت، 1415ق.

2.      جعفری، محمد تقى، ترجمه‏ و تفسیر نهج‏البلاغه،دفترنشرفرهنگ‏ اسلامى‏،تهران،13(ع)6،چ هفتم‏.

3.      جوادى آملى، عبدالله، تفسیر موضوعى قرآن‌کریم، (حیات حقیقی انسان در قرآن)، مرکز نشر اسراء، قم، 13(ع)3 ش.

4.      همو، حق و تکلیف در اسلام، تحقیق و تنظیم مصطفی خلیلی، ویرایش حسین شفیعی، مرکز نشر اسراء، قم، 1384.

5.      خاکى‏، غلامرضا، روش تحقیق در مدیریت‏، مرکز انتشارات علمى دانشگاهى آزاد اسلامى، بی‌جا، 1384 ش.

6.      خمینی، روحَ‌الله، شرح دعای سحر؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، 1381 ش، چ دوم.

(ع).      رابینز، اسیفن، تئوری سازمان، ترجمه سید مهدی الوانی و حسد دانائی فرد، چاپخانه خوشه، بی‌جا، 13(ع)6 ش.

8.      رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، دار المنار، قاهرة، 13(ع)3 ق، چ چهارم.

9.      رضایی اصفهانی، محمدعلی، روش تحقیق در تفسیر و علوم قرآن، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، 1386ش.

10.  همو، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، تهران، 1383.

11.  رضى‌الدین على بن موسى، ابن‌طاووس، اقبال‌الاعمال، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1390 ق، چ دوم.

12.  زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، داراحیاء التراث العربى، بیروت، 1416 ق، چ اول.

13.  زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فى علوم القرآن، به کوشش یوسف مرعشلى، دارالمعرفة، بیروت، 1415 ق، چ دوم.

14.  زمخشری، محمود بن‏عمر، الکشاف، بلاغت، قم، 1415 ق، چ دوم.

15.  شرف الدین، حسین، ماهیت و چیستی نظریه، (جزوه منتشرنشده)، 1386.

16.  طنطاوى بن جوهرى، الجواهر فى تفسیرالقرآن‌الکریم، به کوشش احمد سعدعلى، مؤسسة مصطفى بابى حلبى، قاهرة، 1355 ق، چ اول.

1(ع).  قرطبی، محمد بن احمد انصاری، تفسیر قرطبی، دارالفکر، بیروت، 1415ق.

18.  قیصری، داود بن محمود، شرح فصوص‌الحکم، تحقیق؛ دارالاعتصام، منشورات انوارالهدی، قم، 1416ق، چ اول.

19.  مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، داراحیاء التراث العربى، بیروت، 1403 ق، چ سوم.

20.  مصباح یزدى، محمدتقی، قرآن‏شناسى، به کوشش محمود رجبى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 13(ع)6 ش، چ اول.

هومن، حیدرعلی، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، چاپخانه آزمون، تهران، 13(ع)6 ش، چ سوم.

منبع: مجله قرآن و علم شماره (ع)