بخش اول
چکیده
در کنار اکثریت مسلمان در کشور ایران، اقلیت‌های غیر مسلمان نیز وجود دارند که با داشتن تابعیت ایران، از اعضای ملت محسوب می‌شوند.
این مقاله درصدد تبیین حقوق خاص و ویژه اقلیت‌های دینی در نظام سیاسی ایران است؛ بدین معنا که اقلیت‌های دینی در عین تمایل به برخورداری از رفتار برابر با اکثریت، برای حفظ و پاسداری از خصایص فرهنگی ـ دینی خود خواهان انجام اقداماتی با حمایت دولت هستند که خوشبختانه در قوانین ایران ـ چه در قانون اساسی و چه در قوانین عادی ـ به این مهم پرداخته شده است.
واژ‌گان کلیدی
حقوق، اقلیت‌های دینی، نظام سیاسی، قانون اساسی.
مقدمه
وجود گروه‌های اقلیت در یک جامعه سیاسی، همواره یکی از موضوعات بحث برانگیز در علوم سیاسی، روابط بین‌الملل و حقوق بوده است.
اقلیت‌ها گروهی هستند که از نظر عددی کمتر از بقیه جمعیت کشور بوده و در موقعیت غیر حاکم قرار دارند. این اعضا با داشتن تابعیت آن دولت، خصایص مذهبی، قومی یا زبانی متفاوت از دیگر افراد کشور دارند و هرچند به صورتی ضمنی، نسبت به حفظ فرهنگ، سنت‌ها، مذهب و زبان خودشان احساس همبستگی دارند. (عزیزی، 1385: 78)
موضوع این نوشتار، تبیین حقوق خاص همه انواع اقلیت‌ها در جوامع نیست، بلکه این مقاله درصدد است حقوق ویژة اقلیت‌های دینی در نظام سیاسی ایران را بررسی کند.
امروزه حقوق اقلیت‌ها مورد عنایت حکومت‌هاست؛ زیرا حمایت از اشخاص متعلق به گروه‌های اقلیت اساساً به نفع دولت و گروه اکثریت است؛ به‌عنوان یک قاعدة عام می‌توان گفت که ثبات و امنیت کشور با حفظ حقوق اقلیت‌ها بهتر تأمین می‌شود.
اگر دولت حقوق اقلیت‌ها را رعایت کند، در عوض امید است که گروه اقلیت نیز وفاداری خود را به دولت نشان دهند، درنتیجه، تمامیت ارضی کشور حفظ شود؛ زیرا ثبات و رفاه عمومی کشور به نفع اقلیت‌ها نیز خواهد بود. (Comle, 1998: 45)
همچنین رعایت حقوق اقلیت‌های دینی علاوه بر کارکرد ابزاری آن در دفع تهدیدات و مخاصمات، به‌خصوص با توجه به نقش جمهوری اسلامی ایران در منطقه، فی‌نفسه ارزشمند است؛ زیرا میراث مذهبی نیاکان، نقش مهمی در ساخت بنیان‌های هویتی افراد اقلیت‌ها دارد و طبیعتاً هر انسانی مایل است که هویت خود را حفظ کند؛ از طرفی پاسداری از تنوع فرهنگی جامعه طبق قانون اساسی این فرصت را به اعضای گروه‌های مختلف می‌دهد که با رعایت احترام متقابل، ارتباطات و مبادلات فرهنگی ـ دینی مابین خود را افزایش دهند.
در این نوشتار با هدف تبیین حقوق خاص اقلیت‌های دینی در ایران، ابعاد مختلف آن همچون حق شناسایی، حقوق مذهبی، حقوق سیاسی، حقوق اجتماعی و حقوق آموزشی ـ فرهنگی این اقلیت‌های دینی بررسی می‌شود.
تعریف اقلیت‌های دینی
در آغاز این نوشتار لازم است به مفهوم دین و اقلیت‌های دینی اشاره شود. دین در لغت به‌معنای جزا، عادت، طاعت، قهر و غلبه و هر چه که با آن قرب به خداوند حاصل می‌شود می‌آید (فیروزآبادی، 1412: 4 / 320) و در اصطلاح، مجموعه احکام و دستورهایی است که خداوند برای رستگاری جامعه بشری بر رسولان و پیامبران نازل کرده و اطاعت از این دستورها را بر همگان لازم دانسته و برای آن پاداش اخروی منظور داشته است. (فاضل میبدی، 1375: 14)
همچنین دهخدا دین را مجموعة عقاید موروث مقبول دربارة روابط انسان با مبدأ وجود و التزام بر سلوک و رفتار بر مقتضای آن عقاید می‌داند. (دهخدا، 1372: 7 / 10042) در تعریفی دیگر، دین اقرار به زبان و عمل به ارکان و اعتقاد به پاداش و کیفر در جهان است. (مشکور، 1372: 5)
با الهام از مفهوم دین، می‌توان «اقلیت‌های دینی» را این‌چنین تعریف کرد: اهل کتاب ساکن در جامعه اسلامی که از احترام، امتیازات و حقوقی بهره‌مندند. (شریعتی، 1386: 20)
به همین منظور، اصل سیزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی را تنها اقلیت‌های دینی شناخته‌شده می‌داند که در حدود قانون در اجرای مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصی و تعلیمات دینی، بر طبق آیین خود عمل می‌کنند.
رویکرد عام و خاص در حمایت از اقلیت‌های دینی
حقوق اقلیت‌های دینی را از دو منظر می‌توان مورد توجه قرار داد؛ اول اینکه با استفاده از اصول عام حقوق بشری و اصل عدم تبعیض، افراد متعلق به اقلیت‌های دینی را از تمام حقوق انسانی که در قوانین داخلی به آنها اشاره شده است، بهره‌مند سازیم؛ بدین معنا که برابری افراد جامعه اعم از گروه‌های اکثریت و اقلیت مورد توجه این رویکرد است. در این قرائت، به مفهوم «برابری شکلی» اهمیت داده می‌شود و تلاش بر این است تا برابری قانونی شهروندان کشور، اعم از افراد متعلق به گروه‌های اقلیت و گروه‌های اکثریت، رعایت گردد. در این نگاه، هر نوع تمایز در رفتار میان گروه‌های اکثریت و اقلیت مغایر اصل برابری شهروندان است. (Gaetano, 2002: 8) این نگاه مورد توجه این نوشتار نیست و به‌دلیل اهمیت آن لازم است در مقاله‌ای جداگانه بررسی شود.
افزون بر رویکرد گفته‌شده، پاره‌ای از اصول قانون اساسی و نیز قوانین موضوعه به‌طور خاص و ویژه بر حقوق اقلیت‌ها تأکید دارند. در این رویکرد اصل برابری و مساوات میان شهروندان و مفهوم «برابری ماهوی» در درجة اول اهمیت قرار دارد. به عبارت دیگر، حفظ «هویت» افراد در مرکز توجه است. در این نگاه، اقلیت‌های دینی حق دارند که متفاوت از گروه‌های اکثریت جامعه باشند و خصایص ویژة خود را که در حقیقت، هویت این گروه‌ها را تشکیل می‌دهد، حفظ کنند. (Ibid: 13)
در این رویکرد تنها کافی نیست که شهروندان در استفاده از مزایا و امتیازات مندرج در نظام حقوق داخلی و یا معاهدات بین‌المللی حقوق بشر از برابری برخوردار باشند و تبعیض درباره آنان اعمال نشود، بلکه اگر دولت به حفظ و یا حتی توسعة خصایص ویژة اقلیت‌ها از جمله مذهب و فرهنگ خاص آنان توجه نکند، برابری ماهوی و واقعی شهروندان نقض شده است.
تحقق برابری اکثریت و اقلیت جز در پرتو تفسیر ماهوی از اصل منع تبعیض تحقق نخواهد یافت. ازاین‌رو، نظام حمایت از اقلیت‌ها علاوه بر ممنوعیت تبعیض، از گروه‌های اقلیت در برابر سیاست همسان‌سازی حمایت می‌کند. (Tennent, 1950: 174)
بنابراین، منع تبعیض ازیک‌سو و اجرای اقدامات ویژه برای حمایت از اقلیت‌ها از سوی دیگر، صرفاً دو جنبه از موضوعی واحد هستند که همان تأمین برابری همگان است. (عزیزی، 1385: 62)
باید توجه داشت که اصل منع تبعیض متفاوت با حمایت خاص از اقلیت‌هاست؛ تبعیض به‌معنای هرگونه عمل یا اقدام منافی برابری رفتار میان افراد یا گروهی از مردم است که خواهان برابری هستند، در حالی که حمایت از اقلیت‌ها حمایت از گروه‌های غیر حاکمی تعریف می‌شود که در عین تمایل به برخورداری از رفتار برابر با اکثریت، برای حفظ و پاسداری از خصایص خود ـ که آنها را از اکثریت جامعه متمایز می‌سازد ـ خواهان اجرای اقداماتی متفاوت هستند.
در این باره و با تأکید بر متفاوت بودن قواعد حقوق بشر عام و حقوق اقلیت‌ها و درعین‌حال واحد بودن هدف هر دو، اعلامیة حقوق اشخاص متعلق به اقلیت‌های مذهبی ملل متحد 1992 پس از تأکید بر رعایت کامل و برابری قواعد عام حقوق بشر دربارة اقلیت‌ها، بلافاصله در مواد بعد به رعایت حقوق خاص آنها اشاره کرده است. در بند 2 ماده 4 این اعلامیه آمده است:
دولت‌ها باید با اتخاذ اقدامات خاص، شرایط مناسبی را ایجاد نمایند تا اشخاص متعلق به اقلیت‌ها قادر به بیان خصایص خود و توسعة فرهنگ، زبان، مذهب، سنت‌ها و رسوم خود باشند، مگر در مواردی که انجام برخی سنت‌ها مغایر حقوق ملی و یا معیارهای بین‌المللی باشد.
در این میان، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بااینکه در اصل دوازده اعلام می‌دارد که دین رسمی ایران، اسلام و مذهب جعفری اثناعشری است و این اصل تغییرناپذیر است، اما تمهیداتی را به‌طور خاص و ویژه برای پیروان دیگر ادیان الهی (اقلیت‌های دینی) در نظر گرفته است؛ همچنین در قوانین عادی نیز به حقوق ویژه اقلیت‌های دینی توجه شده است.
محور این نوشتار بر رویکرد دوم استوار است، به‌طوری که با اصل قراردادن قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و با نگاهی جامع به حقوق ویژة اقلیت‌های دینی، درصدد استخراج حقوق خاص پیروان ادیان الهی در نظام سیاسی ایران است. البته در این باره در صورت سکوت قانون اساسی و با الهام از اصول کلی، به قوانین عادی نیز توجه می‌کند. ماده 27 طبق میثاق بین‌الملل مدنی و سیاسی نیز، اشخاص متعلق به اقلیت‌ها را نمی‌توان از این حق محروم کرد که به‌طور جمعی همراه با دیگر افراد گروه از فرهنگ خاص خود متمتع شوند و به دین خود متدین باشند و بر طبق آن عمل کنند. (سیدفاطمی، 1387: 409)
اول. حق شناسایی
1. شناسایی اقلیت‌های شناخته‌شده
شناسایی این است که اقلیت‌های دینی مورد نظر از لحاظ حقوقی، شرایط لازم را به‌عنوان اهل کتاب (منظور در قرآن) دارا هستند و در نتیجه، از حقوق مترتب بر آن برخوردار خواهند بود. (هاشمی، 1382: 183)
این امر در اصل 13 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است:
ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی تنها اقلیت‌های دینی شناخته می‌شوند که در حدود قانون، در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی، بر طبق آیین خود عمل می‌کنند.
بنابراین، نظام جمهوری اسلامی ایران، چتر شناسایی را برای همة اقلیت‌های دینی موجود در این سرزمین باز نکرده است، بلکه با توجه به مبانی دینی نظام جمهوری اسلامی ایران که در اصول متعدد قانون اساسی متبلور است و همچنین طبق اصل 13 قانون اساسی، فقط زرتشتیان، کلیمیان و مسیحیان که دارای ادیان توحیدی هستند به‌عنوان «اقلیت‌های دینی» شناسایی می‌شوند.
2. تکلیف غیرمسلمانان در ایران
آنچه مسلم است اینکه قانون اساسی طبق اصل 13، برخی از غیرمسلمانان را که ادیان توحیدی دارند شناسایی کرده است. اکنون پرسش این است که نحوه تعامل با ایرانیان غیرمسلمان که دینی غیر از زرتشتی، کلیمی و مسیحی دارند، چگونه است؟
در اصل چهاردهم قانون اساسی آمده است:
به حکم آیه شریفه «لَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَن‌ِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فی الدِّین‌ِ وَ لَمْ یُخْر‌ِجُوکُمْ مِنْ دِیَار‌ِکُمْ أ‌َنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إ‌ِلَیْهمْ إ‌ِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ» (ممتحنه / 8)، دولت جمهوری اسلامی ایران و مسلمانان موظفند نسبت به افراد غیرمسلمان با اخلاق حسنه و قسط و عدل اسلامی عمل نمایند و حقوق انسانی آنان را رعایت کنند. این اصل در حق کسانی اعتبار دارد که بر ضد اسلام و جمهوری اسلامی ایران، توطئه و اقدام نکنند.
نکته قابل توجه در اصل چهاردهم این است هرچند پیروان سایر ادیان، از قبیل بودایی، هندو و ... نمی‌توانند مراسم دینی خود را به‌طور رسمی و به هر نحوی اجرا کنند ـ مثلاً معبدی احداث کنند یا آنکه مطابق شریعت خویش پیمان ازدواج منعقد سازند ـ، اما به‌هرحال آنها به حکم دستور قرآن کریم: «لَا إ‌ِکْرَاهَ فی الدِّین‌ِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ ؛ اکراهی در قبول دین نیست (زیرا) راه درست از راه انحرافی روشن شده است» (بقره / 256) و طبق اصل 14 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حق زندگی در کشور ایران را دارند و تا زمانی که برضد اسلام توطئه نکنند کسی نباید مزاحم آنان بشود. (مهرپور، 1385: 170)
دوم. حق آزادی مذهبی
اثر فوری شناسایی اقلیت‌ها، آزادی مراسم و مناسک مذهبی برای آنان است. عبادت اهل کتاب برگرفته از عقیده توحیدی آنان است و از این نظر با مسلمانان مشترک هستند.
بنابراین، حق اعتقاد به ادیان سه‌گانه، آزادی ابراز عقیده براساس دین خود، آزادی اجرای مناسک و حقِ داشتن معبد، از حقوق مسلم آنهاست که به این موارد می‌پردازیم:
1. حق اعتقاد به یکی از ادیان اهل کتاب
آزادی اعتقاد به یکی از ادیان سه‌گانة اهل کتاب در کشور اسلامی به‌معنای آزاد گذاشتن معتقدان آن ادیان برای زندگی در کشور اسلامی و در بین مسلمانان با اعتقاد علنی و رسمی به دین خود، از مسائل مسلّمی است که هیچ اسلام‌شناسی آن را انکار نکرده است؛ چه اینکه گفتار و سیره پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) گویای این امر است. پیروان این ادیان، از صدر اسلام تا به امروز در بین مسلمانان زندگی می‌کردند و دادوستدهایی که با مسلمانان داشتند، دلیل بر این است که آنان با اعتقاد به ادیان خویش آزادانه و علنی در بین مسلمانان زندگی می‌کردند. همچنین مناظره اهل کتاب با رسول خدا(ص) دلیل روشنی است که حضورشان در کشور اسلامی مخفی نبوده است. (شریعتی، 1386: 106)
امروزه نیز پیروان ادیان الهی، یعنی یهودیت، مسیحیت و زرتشت، آزادانه در کشورهای اسلامی زندگی می‌کنند و از حقوق مذهبی خود برخوردارند.
قانون اساسی ایران در اصل 13 این حضور را به رسمیت شناخته است، همچنان‌که در ماده 18 و 27 میثاق بین‌المللی مدنی و سیاسی نیز بدان پرداخته شده است.
2. حق ابراز عقیده براساس دین خود
حضور علنی و آزاد اقلیت‌های دینی در بین مسلمانان، دلیلی بر آزادی ابراز عقیدة آنان است. توصیه قرآن به «مجادله نیک» با آنان بهترین مبنای دین بر رسمیت بخشیدن به ابراز عقیدة آنهاست؛ زیرا تا آزادی ابراز عقیده براساس تعلیمات دین به فرد داده نشود، نمی‌توانیم از او بخواهیم که با ما به بحث بنشیند. (درویش‌گفتار، 1383: 85)
آزادی بیان و ابراز عقیده، پیش‌فرض اصلی و کلی قرآنی «فبشر عباد» است. (زمر/ 17 و 18)
ناگفته پیداست که آزادی ابراز عقیده، دلیل بر آزادی تبلیغ به دین خود، آن‌هم در بین مسلمانان نیست، بلکه منظور ابراز عقیده در محافل علمی است؛ چنانکه در آیه قبل بشارت به بندگانی است که توانایی استماع و درک مطلب و تشخیص مطلب احسن و حسن یا غیر حسن را داشته باشند؛ وگرنه اظهار عقیده با ظاهرسازی و گفتار سحرآمیز و عوام‌فریبی که فرد را مرعوب ظاهر مطلب می‌کند و او را از مفهوم آن به غفلت وامی‌دارد ـ که معمولاً توده مردم نیز به دنبال چنین مطلبی می‌روند ـ ممنوع است؛ زیرا این نوع اظهار عقیده با هدف اغوا و فریب دیگران است.
3. آزادی اجرای مراسم دینی
پس از شناسایی اقلیت‌های دینی و قبول ابراز عقیده براساس دین خود، به‌طور ضرورت، آنها حق اجرای مراسم و مناسک مذهبی خود را نیز خواهند داشت. قانونگذار نیز اجرای مراسم دینی اقلیت‌ها را در حدود قانون آزاد می‌داند؛ زیرا همراه برخی از اعمال عبادی آنان ممکن است مراسمی باشد که اجرای علنی آن در جامعه مسلمانان حرام و در جمهوری اسلامی خلاف قانون محسوب شود. (هاشمی، 1382: 184)
در اصل 13 قانون اساسی اجرای مراسم دینی به‌روشنی بیان شده است. از نظر مبنای دینی نیز زمانی که مسیحیان نجران برای شنیدن سخنان پیامبر به مدینه رفتند، حضرت به آنان اجازه دادند تا در مسجد‌النبی(ص) عبادت‌های خود را به‌جا آورند؛ به‌علاوه پس از ایشان حضرت علی(ع) و خلفا نیز از انجام عبادت آنان جلوگیری نکردند. همچنین بند 9 منشور حقوق و مسئولیت‌های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران بر آزادی مراسم دینی زنان اقلیت‌های دینی تأکید کرده است.
4. حقِ داشتن معبد
لازمه آزادی در اجرای عبادت‌ها، حقِ داشتن معبد است؛ زیرا پیروان ادیان الهی، معمولاً عبادت‌های خود را در معابدشان به‌جا می‌آورند. در صدر اسلام سپاهیان اسلام هنگام فتح کشور‌ها، هیچ تعرضی به معابد اهل کتاب نداشته‌اند. حضرت علی(ع) در برگشت از صفین در محلی که معبد راهبی در آنجا بود با لشکریان خود استراحت کردند و نه‌تنها به معبد تعرضی نکردند، بلکه به‌صورت خوشایندی با آن راهب برخورد کردند. (شریعتی، 1386: 144)
اذن در اجرای مراسم دینی، اذن در تأسیس لوازم آن نیز هست. به این ترتیب، به نظر می‌رسد که تأسیس و برپایی معابد رسمی (کلیسا، کنیسه و ...) لازمه اجرای مراسم دینی و بی‌اشکال است. در مذاکرات خبرگان قانون اساسی به این حق توجه شده است. (هاشمی، 1382: 184)
منابع و مآخذ
1. قرآن کریم.
2. آشوری، محمد، 1383، حقوق بشر و مفاهیم مساوات، انصاف و عدالت، تهران، دانشگاه تهران.
3. درویش‌گفتار، احمد، 1383، حقوق اقلیت‌ها در قرآن، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.
4. دهخدا، علی‌اکبر، 1372، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران.
5. سیدفاطمی، سیدمحمد قاری، 1387، حقوق بشر در جهان معاصر، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوق شهر دانش.
6. شریعتی، روح‌الله، 1381، حقوق و وظایف غیرمسلمانان در جامعه اسلامی، قم، بوستان کتاب.
7. ــــــــــــــــــــ ، 1386، اقلیت‌های دینی، تهران، کانون اندیشه جوان.
8. شریفیان، جمشید، 1380، راهبرد جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های حقوق بشر در سازمان ملل متحد، تهران، وزارت امور خارجه.
9. طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، 1370، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، تهران، دانشگاه تهران.
10. عزیزی، ستار، 1385، حمایت از اقلیت‌ها در حقوق بین‌الملل، همدان، نور علم.
11. فاضل میبدی، محمدتقی، 1375، دین چیست؟، قم، نشر خرم.
12. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، 1412 ﻫ .ق، قاموس المحیط، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.
13. مجموعه روزنامه رسمی، 1361، آیین‌نامه اجرایی قانون فعالیت احزاب، جمعیت‌ها و انجمن‌های سیاسی و صنفی و انجمن‌های اسلامی و اقلیت‌های دینی مربوط به قانون مصوب 7/6/1360، فصل چهارم، اقلیت‌های دینی ماده 37، به نقل از:
www.dastour.ir
14. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1363، مصوبه هفتمین و هشتمین جلسه مورخ 9 و 16/11/1363 شورای عالی فرهنگی در خصوص ورود به دانشگاه‌ها.
15. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1365، آیین‌نامه نحوة تشکیل و اداره آموزشگاه‌های آزاد فنی و حرفه‌ای مصوب جلسه مورخ 6/7/1365، هیئت وزیران.
16. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1368، مصوبه دویست و دهمین جلسه مورخ 8/12/1368 شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص تعطیلی مدارس خاص کلیمی در روزهای شنبه.
17. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1374، قانون و مقررات استخدامی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، فصل دوم، شرایط عمومی استخدام و طبقه‌بندی، بخش دوم، شرایط عمومی استخدام، ماده 17، به نقل از: www.dastour.ir
18. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1375، ضوابط و مقررات تأسیس مراکز، مؤسسات، کانون‌ها و انجمن‌های فرهنگی و نظارت بر فعالیت آنها مصوب جلسه 27/6/1375 شورای عالی انقلاب فرهنگی.
19. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1378، نظامنامه مربوط به انتخابات سران دفاتر ازدواج و طلاق، ماده 2، به نقل از: www.dastour.ir
20. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1378، آیین نامه اجرایی قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه، ماده 6، به نقل از: www.dastour.ir
21. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1379، اصلاح مواد 220 تا 223 آیین‌نامه قانون و مقررات اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور، ماده 222، به نقل از: www.dastour.ir
22. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1380، اصلاح موادی از آیین‌نامه قانون ثبت ماده 40، به نقل از: www.dastour.ir
23. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1380، قانون ایجاد سازمان نظام پرستاری جمهوری اسلامی ایران، فصل چهارم، ماده 22، به نقل از: www.dastour.ir
24. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1380، قانون اصلاح موادی از قانون مالیات‌های مستقیم، ماده 64، به نقل از: www.dastour.ir.
25. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1381، قانون کانون کارشناسان رسمی دادگستری، ماده 15، به نقل از: www.dastour.ir
26. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1382، مصوبه دویست‌ونودوهشتمین جلسه کمیسیون معین شورای عالی آموزش و پرورش مورخ 16/7/1382، به نقل از: www.dastour.ir
27. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، 1385، قانون بودجه سال 1386، ماده واحده، تبصره 19، به نقل از: www.dastour.ir
28. مشکور، محمدجواد، 1372، خلاصه ادیان در تاریخ دین‌های بزرگ، تهران، شرق.
29. مهرپور، حسین، 1378، حقوق بشر و راه‌کارهای اجرای آن، تهران، اطلاعات.
30. ــــــــــــــــــ ، 1385، رئیس‌جمهور و مسؤولیت اجرای قانون اساسی، تهران، انتشارات اطلاعات.
31. ورعی، سیدجواد، 1385، مبانی و مستندات قانون اساسی به روایت قانونگذار، قم، انتشارات دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری.
32. هاشمی، سیدمحمد، 1382، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، نشر میزان.
33. ـــــــــــــــــــــ ، 1384، حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، تهران، میزان. 34. comle, peck, 1998, substantial peace: The Role of the an and Regional organizations in preventing conflict, London, Rowman and littlefield publishers.
35. Gaetano, pent assuglia, 2002, Minoity Rights and the Role of Law: Reflections on Themes of Discourse in kymlickas Appyoach of Ethnocultural Identity, for the fall text see: www. Ecml. Dejemiel download / focas 4, pentassuglia kymlica pdf.
36. Tennent Harrington, Baglay, 1950, General principles and problems in the lnternational frotection of Minovities, Geneva Im Primeries Populaires. منبع: فصلنامه مطالعات انقلاب - شماره 29
