اقتصاد اسلامی و الگوی مصرف در سبک زندگی

نگاهی به آثار اقتصادی سبک زندگی اسلامی

مفهوم سبک زندگی در غرب متفاوت از آن چیزی است که مقام معظم رهبری در سخنان خود بیان نموده‌اند. می‌توان گفت «سبک زندگی» در اندیشه غربی حالتی خاص از تعریف رهبری از سبک زندگی است. چرا که سبک زندگی از دیدگاه غربی بر یک سری مفاهیم فردی تکیه دارد که محدود در بهداشت، اجتماعات، غذاخوردن و … می‌باشد. این تلقی از سبک زندگی تمامی شئون زندگی فرد را در بر نمی‌گیرد. به عنوان مثال شامل نحوه رفتار در بازار و کسب و کار نخواهد شد و در مورد آنها بحث نمی‌کند حال آنکه رهبری تقریبا تمامی شئون معیشتی انسان را در سخنان خود مدنظر قرار دادند و دامنه این مفهوم را به بخش نرم افزاری تمدن گسترش داده اند. می‌توان ادعا کرد که دو بخش سخت افزاری و نرم افزاری تمدن متاثر همدیگر می‌باشند و تصحیح هر یک می‌تواند زمینه تغییر و تحول در دیگری را ایجاد کند. در ادامه به تاملاتی در باب سبک زندگی و اثرات آن بر اقتصاد اسلامی می‌پردازیم.

معنای سبک زندگی در بیان رهبری:

با تاملی در بیانات رهبری می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که سبک زندگی به معنی اصول و الگوهای حاکم بر رفتار فردی و خانوادگی در درون خانواده و اجتماع می‌باشد. به عبارت دیگر ما در رفتارهایمان در مورد زندگی خودمان، خانوده‌مان و یا اجتماعمان از چه ارزشها و الگوهایی تبعیت می‌کنیم. این اصول و الگوها می‌توانند بخش حقیقی یک تمدن را تشکیل دهند. تغییر در این الگوها و اصول است که رفتار اقتصادی مردم را تغییر می‌دهد و نوع تحلیل ها درباره عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی نیز تغییر می‌کند.

جایگاه رزق در سبک زندگی اسلامی:

 رزق در زندگی از یک منظر مهم‌ترین مسئله و از منظری دیگر ساده‌ترین مسئله زندگی می‌باشد، و به همین علت است که اگر نگاه خود را نسبت به رزق تصحیح نکنیم ممکن است طلب رزق، تمام زندگی ما را اشغال کند و امری که باید برای هدفی بسیار بزرگ‌تر در کنار زندگی باشد، هدف زندگی گردد. از این رو برای نجات از چنین مهلکه‌ای باید با دقت هرچه تمام‌تر جایگاه رزق را در زندگی و معیشت خود بشناسیم و وظیفه خود را نسبت به آن به درستی انجام دهیم. مساله معیشت و تامین مالی زندگی در غرب یکی از دغدغه های اصلی مردم می‌باشد و این مساله در زندگی انسانی بسیار موثر واقع شده است. به همین دلیل مسایل اقتصادی به یکی از شالکه های اصلی زندگی تبدیل شده و بسیاری از علوم را متاثر کرده است. صنایع جدید برای کاهش هزینه ها و کاهش دغدغه های بشر ایجاد شده اما هنوز نتوانسته اند آرامشی برای هزینه ها و زمان های از دست رفته ایجاد کنند. یکی از عمده مسایل این نگرانی، دور شدن از مفاهیمی نظیر رزق و عدم فهم واقعی معیشت انسانی می‌باشد.

سبک زندگی و ربا:

مروری بر آداب و رسوم مختلف مردم کشور نشان می‌دهد که روح حاکم بر بسیاری از رفتارها نشات گرفته از سبک زندگی غربی می‌باشد. سبک لباس پوشیدن، سبک غذا خوردن، سبک بهداشت و علم بهداشت، پیروی از فرهنگ غربی در کاهش هزینه های زمانی از طریق وسایلی چون اتومبیل، ماشین ظرفشویی، لباسشویی، یخچال های گران قیمت و …. ،‌سبک کار( انسانها به جای بیدار بودن در بین الطوعین و کار در روز و استراحت در ساعات آغازین شب، تا ساعتهای بسیاری از شب را بیدار می‌نشیند و فرهنگ شب نشینی به علت رشد تکنولوژی رشد بسیاری داشته است) همه این مسایل سبب شده است که سبک زندگی مردم در کشورمان زیاد نزدیک به سبک زندگی اسلامی ‌نباشد.

در چنین شرایطی و حاکم بودن چنین سبک زندگی آمیخته ای نباید انتظار داشت که مردم خودشان علاقه چندانی به اجرایی شدن بانکداری اسلامی و حل مساله ربا داشته باشند. اما سوالی که می‌ماند آن است که چرا در سبک زندگی غربی ربا پذیرفته شده است؟ عامل پذیرش ربا چیست؟

می‌توان گفت که ربا در زندگی معنا می‌دهد که رزاقیت خداوندی را قبول ندارد و تحقق سنن الهی را امری غیر قابل پذیرش می‌داند یا ایمان کافی به آنها ندارد. به عبارت دیگر در زندگی غربی که این سنن پذیرفته شده نیست ، زمانی که یک فرد می‌خواهد پول خود را در اختیار دیگران بگذارد به هیچ عنوان از آیه من ذاالذی یقرض الله قرض حسنا و یضاعف له اضعافا کثیرا تبعیت نمی‌کند زیرا اعتقادی ندارد که خداوند چندین برابر پول او را به او باز خواهد گرداند. یا آنکه زمانی که پولی را برای کسب سود به کسی می‌دهد برای آنکه میزانی را برای خود اطمینان ببخشد و امید داشته باشد که عایدی دارد حتما میزان مشخصی نرخ بهره وضع خواهد کرد تا تضمینی برای او باشد و عقد مضاربه و مشارکت در سود و زیان برای او معنا ندارد. اما انسانی که از سنن الهی آگاهی دارد و برای او پذیرفته شده است با تمایل زیاد پول خود را به صورت قرض الحسنه د راختیار سایرین قرار می‌دهد و خداوند وعده خویش را در خصوص این فرد عملی خواهد کرد. یا زمانی که بخواهد در مضاربه مشارکت کند می‌داند که اگر سود و عایدی از این معامله( در صورت آنکه تحقیقات کامل را در مورد عملیاتی شدن کار انجام داده باشد) رزق او و به صلاح او باشد ، به او می‌رسد و اگر به صلاح او نباشد احتمال زیان خواهد بود. از این رو در هر دو حالت برای او مساله ای وجود ندارد و به راحتی به چنین عملی دست می‌زند اما تازمانی که این برداشت از رزاقیت الهی تصحیح نشود نمی‌توان انتظار داشت که تضمین خداوندی را قبول کند بلکه به دنبال یک تضمین از طرف بنده و تضمین مادی برای خود خواهد بود.

جایگاه پس انداز و رزق در سبک زندگی اسلامی:

در نظام غربی خدا مرده است و خداوند در زندگی عادی مردم جایگاهی ندارد و بنای اقتصاد غرب بر فرد، فارغ از خدا بناشده است حال آنکه شالکه تمامی اجزاء زندگی اسلامی متاثر از خداوند و وابسته به اراده و تجلی خداوند است. مساله پس انداز یکی از اختلافات موجود در اقتصاد غربی و اقتصاد اسلامی است، که از سبک زندگی اسلامی و غربی نیز نشات می‌گیرد. اساسا تقسیم درامد انسان به پس انداز و مصرف و به عبارتی تقابل میان پس انداز و مصرف از نخستین تفاوت ها در میان اسلام و غرب در مساله مصارف و سبک مصرف مردم می‌باشد. مطابق با نگاه اسلامی بسیاری از مصارف به عنوان پس اندازی برای انسان به شمار می‌آیند مثل صدقه، خمس، زکات، نذورات و … و بسیاری از پس اندازها از رزق و روزی انسان کم می‌کند مثل کنز مال و یا عدم پرداخت خمس و … . این سخن نشان می‌دهد که در اندیشه اسلامی با وجود آنکه تفاوت میان مصرف کردن و ذخیره پول و درامد می‌باشد اما تقابلی میان این دو نمی‌باشد.

در مجموع باید بیان کرد که سبک زندگی اسلامی اثرات بسیاری در زندگی انسان دارد و می‌تواند شاکله اقتصاد اسلامی را تعیین کند و موجب رشد و اجرایی شدن اهداف گسترده نظام اسلامی بشود. سبک زندگی اسلامی با تصحیح رفتارها و الگوهای حاکم بر زندگی اسلامی موجب می‌شود تا زمینه های پذیرش احکام اسلامی گسترده شود و نوع رفتارها و کنش های اقتصادی و اجتماعی مردم در قبال مسایل مختلف نیز تغییر کند و در عین حال معنای متفاوتی به علومی اسلامی و انسانی بدهد. سبک زندگی غربی هم اکنون ساختارهای علوم انسانی واجتماعی را متاثر کرده است از این رو سبک زندگی اسلامی نیز می‌تواند ساختار علوم اسلامی و انسانی را نیز متحول کند.

مصرف‌گرایی در سبک زندگی ایرانی و اروپایی

چندی پیش یکی از دوستان بهمراه همسرش برای فرصت مطالعاتی به هلند آمده بود و به قول خودش به اروپا!!! با همسری شمال شهرنشین که بخاطر تک فرزند بودن و پدری متمول داشتن، تمام وسایلش در ایران مارک بود و حتی خوراکی هایش غیرایرانی بودند/ با کلی ذوق و شوق راهی هلند شده بود برای تجربه یک زندگی اروپایی؛ آنهم حداقل به مدت شش ماه.

دو هفته اول همچون ایرانیان و فرهنگ مصرف زده ایرانی، بخوبی خرج میکرد و از بهترین مارک ها و برندهای اروپایی خرید می کرد. بعد از هفته چهارم و ماه اول، نگاه سنگین و متعجب دوستانی که به تازگی در هلند پیدا کرده بود (هلندی و غیرهلندی) را به خوبی لمس کرده بود. نگاهی که مشخص می کرد که این شیوه خرج کردن و مصرف زدگی با فرهنگ رایج هلندی ها جور در نمی آید و نه تنها این کار ارزش نیست بلکه به نوعی کاری غیر منطقی و غیر عقلانی جلوه می نمود

در یک مهمانی خصوصی ایشان تعریف می کرد که برای پر کردن زمان خالی اش در کلاس های زبان هلندی شرکت کرده بود و معلم زن هلندی کلاس گفته بود که یک هلندی اصیل هیچ وقت در این موقع سال که فروشگاه ها تخفیف های آخر تابستان و آخر سال شان را شروع نکرده اند، خرید نمی کند و یک هلندی خریدهای اصلی اش را در زمان تخفیف ها که بعضاً تا ۷۰ درصد هم میرسد انجام می دهد.

حالا بعد از ۹ ماه، آن خانم شمال شهرنشین تنها مارک و برند مصرف کن، به خوبی یاد گرفته است که یک زندگی هلندی چیست؟ دو هفته قبل از عزیمت به ایران مهمانشان بودیم. با کلی ذوق و شوق تعریف می کرد که این سیب زمینی ها را از فلان فروشگاه گرفته ام چون ۳۰ درصد تخفیف داشته ولی ماست و نوشیدنی را از آن فروشگاه نخریدم و آنها را از فروشگاه دیگری با فاصله یک و نیم کیلومتری فروشگاه قبلی خریدم چون ماست و نوشیدنی اش را ۲۵ درصد تخفیف زده بود!

با خودم فکر میکردم که چه گونه است که یک فرد در ایران آنگونه مصرف زده و تجمل گرا و مارک مصرف کن تربیت می گردد ولی همان فرد در عرض کمتر از ۹ ماه به فردی کاملاً اقتصادی و با حساب و کتاب و صرفه جو تبدیل می گردد؟ آدمی که در ایران تنها چیزی که برایش مهم نبود قیمت و پول و مصرف زدگی بود ولی در اینجا به آدمی تبدیل می شود که برای خرید یک نوشابه یک یورویی تخفیف دار حاضر است یک و نیم کیلومتر را با دوچرخه طی کند تا جنسی ارزانتر را تهیه نماید. در حالیکه نسبت درآمد (حقوق) به هزینه ای که در هلند دریافت می کرد حداقل دو برابر بیشتر از آن نسبت در ایران بود.

این فرهنگ یک جامعه است که یا تو را مصرف زده و مصرف گرا بار می آورد و یا آدمی صرفه جو و مقتصد و با حساب و کتاب.

پ.ن: شاید بی پایه و اساس ترین تحلیل و برداشت نسبت به این مساله این باشد که فکر کنیم گران بودن اقلام و هزینه زندگی باعث این تغییر رویکرد می گردد در حالیکه اینگونه نیست و فضای عمومی جامعه جایی برای هنجار دانستن مصرف زدگی و مصرف گرایی بیش از حد نیاز ندارد

منبع سایت تریبون

 

خبرگزاري فارس: در هزينه‌كرد درآمدها، از نظر اسلامي صحيح مي‌باشد اما نباد معيارها و موازين اسلامي در خصوص رزق و كسب و كار را فراموش كنيم و تنها به اصول مديريت هزينه خانوار اكتفا كنيم.

يكي از تفاوت‌هاي ديدگاه اسلامي و حديثي در باب تقدير معيشت ، سبك زندگي و امور اقتصادي و الگوهاي مالي حاكم بر زندگي تفاوت در نگاه به مخارج و درآمدها مي‌باشد. معيار «غني از آنچه در دست مردم است» مي باشد: و َ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِي ع فِي حَدِيثِ الْأَرْبَعِمِائَةِ قَالَ تَعَرَّضُوا لِلتِّجَارَاتِ فَإِنَّ لَكمْ فِيهَا غِنًى عَمَّا فِي أَيدِي النَّاسِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يحِبُّ الْمُحْتَرِفَ الْأَمِينَ الْمَغْبُونُ غَيرُ مَحْمُودٍ وَ لَا مَأْجُور(براي تجارت اقدام كنيد به درستي كه در تجارت بي نيازي از آنچه كه در دست مردم ميباشد وجود دارد و خداوند پيشه ور امين را دوست دارد اگر زيان كند ستايش نمي شود و اجري هم ندارد.)[1]

اگر سبك زندگي را اصول و الگوهاي حاكم بر رفتارهاي فردي و خانوادگي و اجتماعي بدانيم بايد به اين سوال پاسخ داد كه چرا اساسا برخي از روابط و اعمال از نظر اسلام اهميت دارد و به مسايل جزيي و مصداقي زندگي انسان توجه چنداني ندارد حال آنكه انسان مسلمان نيازمند فهم نحوه رفتار خود در مصاديق و جزييات زندگي خود است؟ در طرف ديگر اقتصاد متعارف در مورد شئوني از زندگي انسان بحث مي‌كند كه نظام اسلامي در ظاهر توجه چنداني به آن ندارد. آيا تفاوت در اين اهميت ميان ديدگاه اسلامي و غربي وجود دارد يا آنكه هر دو يك سخن را بيان مي‌كنند و مي‌توان آموزه‌هاي اقتصاد متعارف يا قدما را در چارچوب اسلامي بيان كرد؟

تفاوت نگاه اسلام و غرب به مساله دخل و خرج :

يكي از تفاوت‌هاي ديدگاه اسلامي و حديثي در باب تقدير معيشت ، سبك زندگي و امور اقتصادي و الگوهاي مالي حاكم بر زندگي تفاوت در نگاه به مخارج و درآمدها مي‌باشد. در كتب حديثي مختلف و مطابق با ديدگاه اسلامي، اسلام توجه چنداني به بحث تناسب دخل و خرج، مديريت هزينه خانواده، افزايش ساعات كار و… براي جلوگيري از فقر ندارد و در ظاهر امر، اين عدم تناسب را عامل فقير شدن نمي‌داند. اما در طرف ديگر در انديشه غربي عمده توجهات در مباحث اقتصادي به كاهش هزينه خانوار و افزايش درآمد مي‌باشد و مديريت اقتصادي خانواده به معني كاهش هزينه‌ها و افزايش درآمدها معرفي مي‌شود. اين كار از طريق حذف زوايد زندگي، برنامه ريزي مالي، مشاغل و كارآفريني خانگي و ….مطرح مي‌شود. مباحث بسيار زيادي نيز در اين زمينه وجود دارد و براي مردم نيز اهميت بسياري دارد.

اما نگاه اسلامي معطوف به افزايش رزق و احكام كسب و كاري است كه انسان را به معاد نزديك مي كند. در اين انديشه، به جايگاه رزق در زندگي انسان، جهت رسيدن به سعادت دنيوي و اخروي توجه مي‌شود، احكام كسب و كار اهميت دارد و كمتر به مباحث مالي و دخل وخرج و موارد جزيي مي‌پردازد.

دخل و خرج در انديشه قدما:

قدما نيز در باب تدبير منزل بيشتر به مسايل كاربردي زندگي توجه داشته‌اند و برخلاف محدثيني چون شيخ كليني كه معيشت را حول مفهوم رزق و احكام كسب و كار تعريف مي‌كند، تدبير منزل را به معني مديريت مالي خانواده تعريف مي‌كنند. به عنوان مثال در ميان قدما، ابن سينا در باب تدبير منزل بيان كرده است «كه اولا مال بدست آمده را بايد سه قسمت كرد. قسمتي را براي مخارج ضروري، بخشي ذخيره براي احتياجات آينده و مصائب و حوادث روزگار و قسمت ديگر را صرف زكات و صدقات و ابواب معروف و مصارف خيريه نمايد». «انفاقات و زكات بايد بدون تأخير، عاري از ريا، پيوسته و مستمر و در جاي صحيح مورد رضاي خداوند انجام گيرد.» «حد مصارف شخصي از يك طرف اسراف و تضييع مال و از طرف ديگر خست و بخل زياد است؛ بلكه بايد در خرج، تقدير و تدبير بكار رفته و به اعتدال و ميانه‌روي عمل شود.» «شخص خردمند در عين اينكه از كفايت و حفظ خداوند متعال غافل نيست، براي روز حاجت خود هم مقداري از مال را ذخيره مي‌كند تا با فقر و فلاكت مواجه نشود»[2]

حال جاي اين سوال باقي است كه آيا مديريت هزينه در قالب كاهش هزينه و افزايش درآمد جايگاهي در ادبيات ديني ندارد؟ يعني صرف فهم احكام كسب و كار و جايگاه رزق و فقر در زندگي انسان، براي مديريت هزينه‌ي خانوار كافي است و نيازي به برنامه ريزي و دقت در مسايل مالي و… نداريم.

ارتباط دخل و خرج در نگاه اسلام و غرب:

در جواب بايد گفت كه داب اسلام، بيان اصول حاكم بر روابط انساني است و جزييات و موارد كاربردي‌تر بر عهده خود مردم در زمان‌هاي مختلف و متناسب با اقتضائات زندگي آنها مي‌باشد. همچنين بايد توجه كرد كه تقدير معيشت كه به معناي اندازه‌گيري در زندگي است دلالت بر اين دارد كه بايد اندازه هر چيز مشخص باشد. حد مصرف از كالاهاي مختلف، ميزان مصرف اعضاء خانواده، مديريت مالي درآمد براي آنكه انسان به ديگران محتاج نشود و … ذيل اين مفهوم قرار مي‌گيرند.

لذا با توجه به حديثي كه در ابتداي مطلب بيان شد و با بررسي ساير احاديث مي‌توان نتيجه گرفت كه در زمينه مديريت هزينه در خانواده، معيار اسلامي «غني عما في ايدي الناس» مي‌باشد. يعني انسان بايد طوري كار كند و مصرف نمايد كه از مردم بي‌نياز باشد. لذاست كه اسلام از اجيرشدن نهي مي‌كند، امر به تجارت مي‌كند تا از اين طريق، روزي انسان در همان روز به انسان برسد و… . (مطابق حديث مورد بحث ، فرد تاجر اگر در تجارت زيان كند، اگر چه، اجري ندارد و ستايش نمي‌شود اما خداوند او را دوست دارد. لذا اگر كسي كه محبوب خداست (فرد تاجر) ضرر كند، حتما خداوند براي او جبران خواهد كرد و نمي‌گذارد كه محتاج مردم بشود. اما اين شرطي دارد و آن اين است كه فرد بايد امين باشد. عدم صداقت و خيانت در امانت سبب مي‌شود كه انسان از امداد الهي دور بماند و از آن منتفع نشود.)

مشاهده مي‌شود نگاه اوليه به رويكرد اسلام، در ظاهر بسياري از حساب و كتاب‌هاي مادي انسان را به هم مي‌ريزد و نگاه را كاملا برعكس مي‌كند. اما آيا اين به معني آن نيست كه نبايد حساب و كتاب در امور مختلف زندگي حاكم باشد و بحث تجارت و نهي اجير شدن يكي از موارد غنا و بي‌نيازي از مردم است. اما در طرف ديگر زندگي كه معطوف به مخارج مي‌باشد رعايت الگوي مصرف صحيح، مديريت اموال و استفاده بهينه از آن‌ها، تناسب ميان دخل و خرج، نيز بايد مورد توجه قرار گيرد و با تناسب ميان داشته ها و خواسته مصرف كرد و اصول آن را رعايت كرد.

بحث در اصول حاكم بر مصرف و هزينه‌ها نمي‌باشد اما قصد بيان اين نكته را داريم كه اگر ما به دنبال غنا از دست مردم باشيم بايد هم اصول حاكم بر كسب رزق و كسب و كار را مدنظر قرار دهيم و هم انكه اصول مصرف را رعايت كنيم و بتوانيم در مصاديق اين اصول را كاربردي كنيم. اسراف نكنيم، بدانيم شان ما چيست و متناسب با آن خرج كنيم، بدانيم هرچه كه رزق‌مان باشد گيرمان مي‌آيد و حرص نزنيم و … . لذا تمامي مباحث مربوط به مديريت هزينه خانوار يا دخل و خرج كه در تدبير منزل و مديريت مالي خانواده بحث مي شود با مدنظر قرار دادن تمامي موارد گفته شده در اين بحث، ذيل غنا از مردم قرار مي‌گيرد و اگر كاري بتوان انجام داد كه ما را از وابستگي به مردم مي‌رهاند از نظراسلامي صحيح مي‌باشد.

نتيجه گيري:

از اين رو اگر كاربرد بحث‌هاي مديريت هزينه خانوار، كاهش هزينه و… به ما كمك كند كه وابستگي‌مان به مردم كمتر شود و چشم‌مان به مال مردم نباشد. دقت در هزينه‌كرد درآمدها، از نظر اسلامي صحيح مي‌باشد اما نباد معيارها و موازين اسلامي در خصوص رزق و كسب و كار را فراموش كنيم و تنها به اصول مديريت هزينه خانوار اكتفا كنيم. در اين خصوص بايد توجه داشت كه استفاده از چنين اصولي بايد در راستاي اصول اسلامي و حاكم بر رزق باشد.

منابع و ماخذ:

1- اصول كافي، جلد پنجم كتاب المعيشه ص 73

2- خاكي، محسن، تربيت اقتصادي در تمدن اسلامي ايراني ، مركز تحقيقات دانشگاه امام صادق(ع)،1390 ،3-

مرتضي غضنفرنژاد

منبع: تريبون مستضعفين

منبع

اگر طبق آداب و منش اسلامی رفتار نمائیم در زندگی فقر نمی شویم .

اسلام برای همه زمانها برنامه دارد

بهترین راه

اسلام است

اقتصاد مقاومتی از منظر اقتصاد اسلامی