جایگزینی فضایل اخلاقی نسبت به ایمان 1

بخش اول

چکیده:

این مقاله به قابلیت جایگزینی اخلاق به‌جای ایمان در مسأله رستگاری پرداخته است. نویسنده در این زمینه چهار دیدگاه را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است: 1-  جایگزینی مطلق 2- عدم جایگزینی مطلق 3- جایگزینی در برخی مراتب رستگاری 4- جایگزینی نسبت به برخی انسان‌ها. نویسنده پس از نقد و ارزیابی ادله هر یک از نظریات، به این نتیجه رسیده است که دو دیدگاه اخیر پذیرفتنی‌تر از دیدگاه‌های اول و دوم است و برای تأیید آن، شواهدی را آورده است.   

کلید واژه‌‌ها:

ایمان، فضایل اخلاقی، جایگزینی، رستگاری، کافران، ایمان

پیش‌گفتار

رابطه ایمان و فضایل اخلاقی ابعاد متعدد دارد. یکی از ابعاد آن مسأله جایگزینی هر یک به جای دیگری است. پرسش این است که آیا ایمان و فضایل اخلاقی (ملکات نفسانی/ رفتار ارزشمند) می‌توانند در مسأله «رستگاری» خلأ همدیگر را پر کنند، به‌گونه‌ای که انسان مؤمن اما فاقد فضایل اخلاقی، یا انسان فضیلتمدار اما فاقد ایمان رستگار شوند یا خیر؟ به تعبیر دیگر آیا می‌توان گفت انسان غیر مسلمان (ملحد، مشرک، اهل کتاب) که فاقد ایمان اسلامی است، یا مسلمان شناسنامه‌ای که تنها به نامْ مسلمان است، اما از ایمان حقیقی هیچ بهره‌ای ندارد و هیچ یک از عبادات و اعمال دینی را انجام نمی‌دهد، صرفاً به خاطر ملکات و صفات نیک و اعمال شایسته، مستحق نجات و رستگاری‌اند یا خیر؟

این پرسش گرچه به لحاظ آنکه پیرامون ایمان و کفر مطرح می‌شود ماهیت کلامی دارد، اما از آن رو که طرف دیگر پرسش فضایل و ارزش‌های اخلاقی است، به حوزه فلسفه اخلاق نیز ارتباط پیدا می‌کند.

پیش از آنکه به بررسی دیدگاه‌ها و پاسخ‌های احتمالی پیرامون این پرسش بپردازیم، یاد کرد چند نکته بایسته می‌نماید:

1ـ در رابطه با حقیقت ایمان از نظر کلی، دیدگاه‌های گوناگونی مطرح شده است. برخی آن را از سنخ علم و آگاهی دانسته‌اند، بعضی از مقوله کلام و سخن، و عده‌ای از سنخ عمل (رک: شهید ثانی، /54؛ تفتازانی، 5/178). اما همان گونه که برخی متکلمان تصریح کرده‌اند (سید مرتضی، /536؛ ابن میثم، /170)، حقیقت ایمان عبارت است از تصدیق قلب و پیوند خوردن آن با یک موضوع. کاربرد قرآنی این واژه در قرآن نیز این مطلب را تأیید می‌کند. قرآن کریم در آیه 14 سوره حجرات(قَالَتِ الأعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یَدْخُلِ الإیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ وَإِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ)، با تفاوت گذاشتن میان اسلام و ایمان، بر این نکته تأکید دارد که ایمان تنها در صورتی تحقق می‌یابد که مورد ایمان، در قلب داخل شده و با آن پیوند بخورد. بنابراین ایمان نه از مقوله علم است، و نه از مقوله قول، و  نه از مقوله عمل جوارحی؛ بلکه از مقوله عمل قلبی است که از آن به تصدیق، عقیده، اذعان و باور یاد می‌کنیم. البته این حقیقت را نمی‌توان انکار کرد که ایمان در قلب  محدود نمی‌شود، بلکه به خاطر جایگاه محوری قلب در وجود انسان، از قلب فراتر رفته، اندیشه و عمل انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. ابن میثم می‌گوید:

«إنّ الإیمان عباره عن التصدیق القلبی باللَّه تعالى، و بما جاء به رسوله من قول أو فعل، و القول اللسانی سبب ظهوره، و سائر الطاعات ثمرات مؤکده له.»‏ (ابن میثم، /170)

این، تعریف ایمان در نگاه کلی است. اما مقصود ما از واژه ایمان در این نوشتار، باور اسلامی به خدا و اسما و صفات اوست؛ یعنی باور به خدا به‌گونه‌ای که اسلام تفسیر کرده است، و نه مطلق باور و عقیده.

2ـ از آنجا که تحقق ایمان به صورت واقعی و زنده، همان گونه که اشاره شد، تمام وجود انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، طبعاً تحقق ایمان به خدا، فضایل و ارزش‌های اخلاقی را نیز به صورت قهری به دنبال خواهد داشت. این بدان معناست که فضایل اخلاقی از ایمان واقعی تفکیک ناپذیر است و به همین خاطر در برخی آیات و روایات، ایمان در قالب برخی از اعمال صالح و رفتارهای باارزش تعریف شده است (کلینی، 2/33). از این حقیقت نتیجه می‌گیریم که در مسأله جایگزینی، پرسش باید دقیق‌تر و محدودتر شود؛ زیرا گرچه در ابتدا به نظر می‌رسد که سؤال می‌تواند راجع به جایگزینی متقابل ایمان و فضایل اخلاقی باشد، اما واقعیت این است که تنها از جایگزینی فضایل اخلاقی به‌جای ایمان می‌توان پرسید، و نه جایگزینی ایمان نسبت به فضایل اخلاقی؛ زیرا ایمان بدون فضایل اخلاقی وجود ندارد تا از جایگزینی آن بحث کنیم.

3ـ شهید مطهری بحثی را تحت عنوان «عمل خیر از غیر مسلمان» در کتاب «عدل الهی» آورده است که در آن بحث، این پرسش مطرح شده است که آیا عمل نیک غیر مسلمان پاداش دارد یا خیر؟ بعضی برای اثبات پاداش به عدالت الهی استدلال کرده و گفته‌اند: از یک سو حسن و قبح و خوبی و بدی عمل ذاتی است، و از سوی دیگر خدا عادل است و در پاداش دادن، تبعیض میان اعمال روا نمی‌دارد. پس عدالت الهی اقتضا می‌کند که خدا به عمل نیک از هر کس که باشد، پاداش دهد. شهید مطهری در پاسخ به این استدلال سخنی دارد نزدیک به این مضمون که حسن و نیکی عمل بستگی به دو چیز دارد: یکی حسن خود فعل که ناشی از فواید و آثار مثبتی است که بر آن مترتب است، و دیگر حسن فاعل که ناشی از نیت حسن و الهی است. و از آنجا که حسن فاعلی روح عمل و مایه حیات آن است، اگر عمل فاقد این عنصر باشد، در حقیقت عمل مرده است و به سوی خدا بالا نمی‌رود تا پاداش داده شود. بنابراین عمل کافر به خاطر فقدان حسن فاعلی، پاداش اخروی ندارد. (مطهری، 1/298)

آنچه در اینجا شایان یاد است، آن است که این بحث به‌رغم شباهتی ظاهری که با موضوع این نوشتار دارد، اما در حقیقت با آن متفاوت است. نه استدلال و نه پاسخی که بدان داده شده است، برای سؤال بحث ما کافی نیست؛ زیرا پرسش ما جایگزینی فضایل اخلاقی، اعم از ملکات نیک و اعمال نیک، به‌جای ایمان در مسأله رستگاری است، و از آنجا که ملکات نیک به نوعی حسن فاعلی ایجاد می‌کند، در نتیجه پاسخ داده شده نمی‌تواند احتمال جایگزینی را نفی کند، بلکه در حقیقت سؤال بحث ما از جایی شروع می‌شود که بحث پاداش، بدان ختم می‌شود و آن این است که بر فرض که حسن فاعلی شرط باشد، آیا هر حسن فاعلی کافی است، یا باید لزوماً آن حسن فاعلی ایمان باشد. خود شهید مطهری در پایان همان بحث به‌گونه‌ای به این پرسش اشاره کرده است و گفته است فعلاً وارد این بحث عمیق نمی‌شویم.

4ـ برخی دیدگاه‌ها در مورد رابطه دین و اخلاق وجود دارد که به‌گونه‌ای دین را به اخلاق یا اخلاق را به دین ارجاع می‌دهد و در حقیقت، رابطه این همانی میان آن دو برقرار می‌کند. مانند نظریه‌ای که می‌گوید دین همان اخلاق است و اخلاق همان دین (رک: ملکیان، /28؛ جوادی، /6) یا اخلاق پرستش ناآگاهانه است (مطهری، ‏22/ 375). یا توحید اگر تجزیه شود و بسط یابد، به اخلاق و عمل صالح منتهی می‌شود و اخلاق و عمل صالح اگر ترکیب و فشرده شود، به توحید می‌رسد (طباطبایی، 10/137). به نظر می‌رسد اگر این دیدگاه‌ها درست باشد، دیگر جایی برای بحث جایگزینی باقی نمی‌ماند، زیرا پیش‌فرض جایگزینی، تفاوت و دوگانگی ایمان و اخلاق است.

اما حقیقت این است که وجود و درستی این دیدگاه‌ها مانع از طرح بحث جایگزینی نیست، زیرا ایمان به‌معنای دقیق کلمه، غیر از دین و غیر از پرستش و غیر از توحید در این نظریات است. در دیدگاه نخست به قرینه آنکه اخلاق را یک سلسله باید‌ها و نبایدها می‌داند، مقصود از دین، مجموعه دستورات و امر و نهی‌های الهی است که تعیین کننده رفتار انسان‌هاست. بنابراین مقصود از دین شریعت است که بخشی از دین به‌معنای کلی است، و نه ایمان به‌معنای دقیق کلمه.

در مورد دیدگاه دوم نیز اگر بپذیریم که زیستن اخلاقی یعنی عمل به ارزش‌های اخلاقی، و کسب فضایل و ملکات نیک نفسانی یک نوع پرستش ناآگاهانه است، معنای آن ترادف و همانندی اخلاق و عبادت است، نه یگانگی اخلاق و ایمان به‌معنای باور و عقیده به خدا و اسما و صفات او (مطهری، ‏22/ 375). البته اگر پرستش آگاهانه باشد، مستلزم ایمان نیز است؛ زیرا تا ایمان نباشد، پرستش معنا ندارد. اما این تلازم و پیوند میان پرستش آگاهانه و ایمان است، نه پرستش ناآگاهانه. بنابراین جای این پرسش هست که آیا این پرستش ناآگاهانه می‌تواند جایگزین ایمان و باور شود و خلأ آن را در مسأله رستگاری پر کند یا خیر؟

دیدگاه سوم نیز تفاوت ایمان و اخلاق را انکار نمی‌کند، بلکه در صدد اثبات این مطلب است که کلیت اسلام و آموزه‌های قرآن دارای یک هدف و غرض اصلی است که عبارت است از توحید، و این حقیقت همچون روحی است که در تمام اجزای دین اعم از اعتقادات، اخلاق و اعمال ساری و جاری است؛ به‌گونه‌ای که تمام اجزای سه‌گانه دین، مظاهر و جلوه‌های توحید به‌شمار می‌آید. بر اساس این دیدگاه نه تنها اخلاق و اعمال، بلکه ایمان نیز متأثر از توحید است و روح توحید در آن ساری است.

علامه طباطبایی ذیل آیه اول سوره هود که چگونگی اجمال و تفصیل آیات قرآن را بیان می‌کند، می‌گوید:

«فلا غرض لهذا الکتاب الکریم على تشتت آیاته و تفرق أبعاضه إلا غرض واحد متوحد إذا فصل کان فی مورد أصلا دینیا و فی آخر أمرا خلقیا و فی ثالث حکما شرعیا و هکذا کلما تنزل من الأصول إلى فروعها و من الفروع إلى فروع الفروع لم یخرج من معناه الواحد المحفوظ، و لا یخطی غرضه فهذا الأصل الواحد بترکبه یصیر کل واحد واحد من أجزاء تفاصیل العقائد و الأخلاق و الأعمال، و هی بتحلیلها و إرجاعها إلى الروح الساری فیها الحاکم على أجسادها تعود إلى ذاک الأصل الواحد.

فتوحیده تعالى بما یلیق بساحه عزه و کبریائه مثلا فی مقام الاعتقاد هو إثبات أسمائه الحسنى و صفاته العلیا، و فی مقام الأخلاق هو التخلق بالأخلاق الکریمه من الرضا و التسلیم و الشجاعه و العفه و السخاء و نحو ذلک و الاجتناب عن الصفات الرذیله، و فی مقام الأعمال و الأفعال الإتیان بالأعمال الصالحه و الورع عن محارم الله.

و إن شئت فقل: إن التوحید الخالص یوجب فی کل من مراتب العقائد و الأخلاق و الأعمال ما یبینه الکتاب الإلهی من ذلک کما أن کلا من هذه المراتب و کذلک أجزاؤها لا تتم من دون توحید خالص.» (طباطبایی، 10/137)

بنابراین نظریه جریان روح توحید در کالبد دین منافاتی با دوگانگی ایمان و اخلاق ندارد؛ زیرا در سطح فراتر از مقولات سه‌گانه عقیده، اخلاق و عمل و به مثابه غرض و هدف اصلی مطرح می‌شود که بر همه اجزا و مؤلفه‌های دین سایه افکنده است.

دیدگاه‌ها

در رابطه با پرسش جایگزینی فضایل اخلاقی به‌جای ایمان، دیدگاه‌های احتمالی چندی قابل طرح است که در اینجا به بررسی آنها می‌پردازیم.

دیدگاه نخست

یکی از دیدگاه‌های قابل طرح در زمینه جایگزینی این است که فضایل اخلاقی (ملکات نیک نفسانی/ اعمال صالح) در تمام زمینه‌ها و آثار (نجات از عذاب و برخورداری از نعمت‌های بهشت) جایگزین ایمان می‌شود.

دلایل و شواهد

برای این نظریه می‌توان به دلایلی تمسک کرد:

1ـ نقش و کارکرد ایمان، ایجاد حسن فاعلی در مقام عمل است و حسن فاعلی در مقام عمل، چیزی جز انگیزه نیک و نیت خیر در عمل نیست و این کارکرد با فضایل اخلاقی نیز میسر می‌شود؛ زیرا کسی که متصف به صفات و ارزش‌های اخلاقی شایسته است، طبعاً در مقام انگیزه و نیت ـ که بخش مهمی از حالت باطن انسان را تشکیل می‌دهد ـ نیز به دنبال خیر و خوبی است، وگر نه نمی‌تواند مصداق یک انسان اخلاقی و متصف به ارزش‌ها باشد. البته چون فرض بر این است که وی فاقد ایمان به خداست، طبعاً انگیزه خیر وی از خدمت به انسان‌ها فراتر نخواهد رفت.

نقد

این دلیل قابل نقد می‌نماید، زیرا درست است که یکی از کارکردهای ایمان، ایجاد انگیزه نیک و مقدس در انسان است و نیت انسان را خدایی می‌کند، اما کارکرد ایمان منحصر در این جهت نیست، بلکه ایمان همان گونه که انگیزه نیک ایجاد می‌کند، اندیشه صحیح و درست نیز به انسان می‌بخشد. به تعبیر دیگر ایمان، انسان متعالی با اندیشه و انگیزه درست ایجاد می‌کند و چنین نقشی از فضایل اخلاقی برنمی‌آید.

2ـ بر اساس حدیث مشهوری که از پیامبر اکرم اسلام(ص) نقل شده است (بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الاَخلاق) (نوری، 11/188، به نقل از طبرسی، 10/501)، فلسفه و هدف بعثت آن حضرت، تکمیل فضایل و کمالات اخلاقی بوده است. این نشان می‌دهد که سایر اجزای دین از جمله ایمان نقش مقدماتی دارند. بنابراین اگر اخلاق، هدف و ذی المقدمه است، دینداری انسان با کسب و آراستگی به فضایل اخلاقی، از لحاظ واقع و حقیقت، تحقق پیدا کرده است. اگر چه از نظر ظاهر و احکام فقهی، وی کافر شمرده می‌شود و آثار کفر بر آن مترتب می‌گردد، اما نجات و رستگاری به عالم واقع و حقیقت مربوط است، نه ظاهر.

نقد

این دلیل نیز جای نقد دارد، زیرا اولاً در منابع حدیثی شیعه حدیث به شکل دیگری نقل شده است. در این منابع آمده است که پیامبر اکرم(ص)  فرمود: «بُعِثْتُ بِمَکارِمَ الْاَخلاق»(مجلسی، 16/287). اگر حدیث با این تعبیر باشد، دیگر بیانگر هدف و فلسفه بعثت نیست و استدلال از پایه باطل می‌شود.

و ثانیاً بر فرض که این حدیث به همان تعبیری باشد که در استدلال آمده است، گو اینکه دو حدیث از پیامبر اسلام صادر شده است، اما در عین حال ثابت نمی‌کند که اخلاق، هدف و غایت دین است و ایمان و شریعت مقدمه و ابزار برای آن می‌باشد؛ زیرا در حدیث تعبیر به «مکارم اخلاق» آمده است و نه «اخلاق». پیامبر نمی‌فرماید که هدف بعثت من تکمیل اخلاق است، بلکه می‌فرماید هدف بعثت من تکمیل مکارم اخلاق است.

این تعبیر در حقیقت متضمن تقسیم ارزش‌های اخلاقی به دو قسم است: یک قسم آن ارزش‌های اخلاقی ساده است و قسم دیگر، ارزش‌های اخلاقی مکرمتی؛ یعنی ارزش‌هایی که حاوی کرامت و عزت نفس است.

«جمله‏اى است از پیغمبر اکرم، فرمود: «انّى بُعِثْتُ لِاتَمِّمَ مَکارِمَ الْاخْلاقِ». مکرر گفته‏ام گاهى این جمله را غلط ترجمه مى‏کنند. مى‏گویند پیغمبر فرمود که من مبعوث شدم که اخلاق نیک را تکمیل کنم. این ترجمه رسایى نیست؛ پیغمبر بیشتر از این گفت. اگر پیغمبر گفته باشد من مبعوث شدم که اخلاق نیک را تکمیل کنم، چیز تازه‏اى نیست.

هر صاحب مکتبى هر نوع اخلاقى آورده باشد، عقیده‏اش این است که اخلاق نیک همین است که من مى‏گویم. آن اخلاقى که اساساً دستور تَدَنّى و پستى مى‏دهد هم معتقد است که اخلاق نیک همین است. آن دیگرى مثل نیچه هم که اساساً مى‏گوید بشر باید تکیه‏اش به زور باشد، گناهى بالاتر از ضعف نیست، به ضعیف ترحم نکنید و زیر بالش را نگیرید، مى‏گوید اخلاق نیک همین است که من مى‏گویم. پیغمبر نه تنها فرمود اخلاق نیک، بلکه نیکى را هم در مکتب خود تفسیر کرد. من تنها نمى‏گویم نیک (نیک را همه مى‏گویند، این که چیز تازه‏اى نیست) «بُعِثْتُ لِاتَمِّمَ مَکارِمَ الْاخْلاقِ»، من مبعوث شدم که اخلاقى را تکمیل کنم که در آن روح مکرمت هست؛ یعنى اخلاق بزرگوارى، اخلاق آقایى، اما نه آقایى به‌معناى آن سیادتى که بر دیگرى مسلط بشوم، بلکه آقایى‏اى که روح من آقا باشد و از پستى، دنائت، دروغ، غیبت، از تمام صفات رذیله احتراز داشته باشد، خودش را برتر و بالاتر از اینها بداند؛ و در این زمینه به قدرى ما در آثار اسلامى داریم که الى ما شاء اللَّه.» (مطهری، 23/628)

بنابراین اگر استدلال درست هم باشد، هدف بودن مطلق ارزش‌های اخلاقی و در نتیجه جایگزینی آنها را به‌جای ایمان ثابت نمی‌کند.

و ثالثاً اگر مفاد حدیث همان باشد که مستدل می‌گوید، در این صورت این معنا با رویکرد قرآن ناسازگار است؛ زیرا گفتمان اصلی قرآن کریم در مسأله دعوت، ایمان و کفر، و در مسأله رستگاری، ایمان و عمل صالح است. درست است که عمل صالح بخشی از فضایل اخلاقی است، اما ایمان محور مستقلی است که در مقابل عمل صالح مورد تأکید قرار گرفته است. بنابراین نمی‌توان ایمان را مقدمه و هدف فرعی تلقی کرد.

پس مقصود از حدیث، یا بیان اهمیت فوق‌العاده مکارم اخلاق است که به صورت تعبیر بلاغی و مبالغه‌ای بیان گردیده است، و یا مکارم اخلاق در حدیث به معنای اعم که شامل ایمان نیز می‌شود، گرفته شده است؛ زیرا در یک نگاه کلی، ایمان خود یکی از ملکات باطنی به شمار می‌آید. و یا مقصود این است که با ایمان، مکارم اخلاق تکمیل می‌شود؛ زیرا برخی از صفات و ارزش‌های اخلاقی مانند توکل و تسلیم و اخلاص و... تنها با وجود ایمان پدید می‌آید. و با همه این تفاسیر، نقش ایمان به عنوان یک عنصر اصلی در ساختار دین مفروض می‌ماند.

3ـ فضایل اخلاقی در فطرت انسان ریشه دارد؛ یعنی انسان فطرتاً به سمت فضایل اخلاقی گرایش دارد. از سوی دیگر ایمان نیز یک گرایش عمیق فطری در وجود انسان است: «فِطْرَهَ اللهِ الَتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها». از جهت سوم گرایش‌های فطری نمی‌توانند سرانجام متضاد و سرنوشت متفاوت برای انسان رقم بزنند، بلکه همه گرایش‌های فطری اگر درست ظهور و فعلیت پیدا کنند، به هدف واحد و غایت یگانه می‌رسانند؛ زیرا فلسفه وجودی این گرایش‌ها این است که در خدمت کمال انسان باشد. بنابراین هم ایمان و هم اخلاق به یک نقطه منتهی می‌شود و آن، کمال است و رستگاری صفحه دیگر کمال به شمار می‌آید.

نقد

این واقعیت قابل انکار نیست که گرایش‌های وجودی و فطری انسان نمی‌تواند به سرنوشت متضاد بینجامد، اما این بدان معنا نیست که هر یک به تنهایی انسان را به مقصد می‌رساند. ممکن است هر کدام بخشی از عامل رشد و کمال انسان باشد. گواه بر این مدعا تنوع گرایش‌هاست. اگر چنانچه هر یک به تنهایی می‌توانست انسان را به کمال برساند، نیازی به تعدد و تنوع گرایش‌ها نبود. بنابراین از استدلال فوق نمی‌توان نتیجه گرفت که فضایل اخلاقی به عنوان یک گرایش در وجود انسان، می‌تواند خلأ ایمان را به عنوان یک گرایش دیگر پر کند و جایگزین آن گردد.

4ـ در برخی آیات قرآن، بعضی از اهل کتاب دارای عمل صالح و جزء صالحان معرفی شده و کار خیرشان دارای پاداش قلمداد شده است: (لَیْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ أُمَّهٌ قَائِمَهٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ*یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُولَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ*وَمَا یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ)(آل عمران/115ـ113).

اگر اهل کتاب می‌توانند جزء صالحان و مستحق پاداش باشند، این بدان معناست که ارزش‌های اخلاقی آنان می‌تواند خلأ ایمان را پر کند و باعث رستگاری شود.

نقد

اولاً این دلیل اخص از مدعاست؛ زیرا تنها در مورد کافران اهل کتاب صدق می‌کند. اما دیگر کافران مانند ملحدان و مشرکان را در بر نمی‌گیرد، در حالی که مدعا اعم است.

ثانیاً اهل کتاب از دو حالت بیرون نیستند: یا نسبت به نبوت پیامبر اسلام آگاهی دارند، اما ایمان نمی‌آورند؛ و یا نسبت به آن آگاهی ندارند. در صورت نخست به صراحت آیات قرآن، آنان اهل جهنمند و رستگار نمی‌شوند. در صورت دوم گرچه آنان طبق آیات قرآن کریم مستحق عذاب نیستند و در قبال اعمال صالحشان استحقاق پاداش دارند، اما این سرنوشت صرفاً به خاطر ارزش‌های اخلاقی و اعمال صالحشان نیست، بلکه ایمانشان به خدا نیز در آن مؤثر است.

دلیل بر این مدعا آن است که قرآن کریم برای مشرکان (چه واجد فضایل و چه فاقد آن) هیچ‌ گاه چنین سرنوشتی را مطرح نکرده است، بلکه همواره از شرک و بت‌پرستی نکوهش کرده و مشرکان را به عذاب و عقاب تهدید می‌کند. اگر چنانچه صفات و ملکات نفسانی به تنهایی باعث رستگاری می‌شد، باید برای مشرکان و ملحدان واجد صفات و ملکات اخلاقی نیز وعده پاداش داده می‌شد؛ در حالی که چنین نیست. این نشان می‌دهد که اگر کافران اهل کتاب مستحق پاداش معرفی شده‌اند، علاوه بر فضایل اخلاقی، ایمانشان به خدا نیز در این پاداش نقش دارد؛ اگرچه ایمانشان خالص و بی‌غش نیست، اما خداوند همین مقدار را نیز مورد عنایت قرار داده و پذیرفته است.

5ـ یکی از از ادله جایگزینی فضایل اخلاقی به‌جای ایمان، اهمیت نیت در ارزش عمل و در نتیجه سرنوشت انسان است. اسلام برای نیت ارزش فراوانی قائل است؛ «انّما الاعمال بالنّیّات» (طوسی، 1/83)؛ «همانا کارها وابسته به نیّت‌هاست». «لکلّ امرء ما نوى» (همان)؛ «براى هر کس همان است که آن را قصد کرده است.»

«لا عمل الّا بنیّه» (کلینی، 8/234)؛ «هیچ عملى بدون نیّت پذیرفته نیست.» اهمیت نیت نشانه اهمیت باطن است و بدین معناست که از نگاه اسلام، باطن در مقایسه با ظاهر اهمیت بیشتری دارد. اگر باطن اهمیت داشت، ملکات نفسانی به مثابه باطن نفس انسان اهمیت پیدا می‌کند. اهمیت ملکات بدین معناست که می‌تواند در رستگاری انسان نقش داشته باشد.

نقد

اولاً این دلیل بخشی از فضایل اخلاقی را مورد توجه قرار می‌دهد که عبارت است از ملکات نفسانی، و نسبت به ارزش‌های عملی چیزی نمی‌گوید. و ثانیاً این دلیل تنها نشان‌دهنده اهمیت باطن و ملکات نفسانی در مقایسه و نسبت به عمل است، اما بدین معنا نیست که نسبت به ایمان نیز اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا ایمان خود بخشی از باطن انسان به‌شمار می‌آید؛ گرچه در جوارح نیز ظهور و تجلی دارد.

6ـ گفته شده است که فضایل اخلاقی ریشه در صفات الهی دارد، از همین رو در روایات آماده است که: «تَخَلّقوا بِاَخلاقِ الله» (مجلسی، ‏58/130). حال اگر صفات نیک از اخلاق الهی است، پس کسی که متخلق به این اخلاق باشد، در حقیقت خدایی شده و رستگار است؛ اگرچه مؤمن نباشد.

نقد

ممکن است گفته شود که صرف تخلق ناآگاهانه به اخلاق الهی برای فلاح و رستگاری کافی نیست، باید این اتصاف و تخلق از روی آگاهی و انتخاب باشد، دلیل بر این مدعا اولاً فلسفه و ضرورت بعثت انبیاست؛ زیرا پیامبران آمده‌اند تا حقایق و گرایش‌های فطری و ناآگاه انسان را به مرحله آگاهی برسانند. اگر صرف وجود این گرایش‌ها کافی بود، نیازی به بعثت و آمدن انبیا نبود. و ثانیاً روایاتی که راجع به اهمیت نیت رسیده است و گوشه‌ای از آن را یادآور شدیم، این حقیقت را می‌رساند که هر عمل و رفتاری، چه تخلق و اتصاف به صفات و ملکات نفسانی باشد، و چه انجام یا ترک عمل بیرونی بر اساس نیت و قصد؛ جهت و تأثیرش تغییر می‌کند. بنابراین اگر آگاهی و قصد و نیت در عمل وجود نداشته باشد، آن عمل هیچ اثری ندارد.

7ـ یکی از اموری که می‌تواند به عنوان دلیل برای نظریه جایگزینی تلقی شود، نظریه تجسم اعمال است. بر اساس این نظریه، کیفرها و پاداش‌ها جدای از عمل نیستند، بلکه خود عمل هستند که به‌صورت نعمت یا عذاب مجسم می‌شوند. برخی از مفسران بر این باورند که آیات قرآن این نظریه را تأیید می‌کند (طباطبایی، 1/427؛ 4/204). از ظاهر برخی آیات نیز این دیدگاه استفاده می‌شود. مانند:(لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)(تحریم/7)؛(ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ) (بقره/281)؛ (فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ) (بقره/24)؛ (فَلْیَدْعُ نادِیَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِیَهَ)(علق/18)؛(یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ) (آل عمران/30)؛(ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ)(بقره/174)؛(إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً)(نساء/10).

حال ممکن است این گونه استدلال شود که کسی که متخلق به صفات و ملکات نیک نفسانی و عامل به ارزش‌ها و اعمال صالح است، طبق نظریه تجسم اعمال، در آخرت از نعمت‌های بهشتی برخوردار خواهد بود و چنانکه از اطلاق آیات فهمیده می‌شود، فرقی نمی‌کند که ایمان داشته باشد یا نه. بنابراین فضایل اخلاقی می‌تواند باعث رستگاری انسان گردد.

نقد

اولاً نظریه تجسم اعمال نظریه قطعی و مسلم نزد همه مفسران نیست و برخی ازمفسران آن را نمی‌پذیرند. (فضل الله، 6/416)

ثانیاً بر فرض این دیدگاه درست باشد، در مورد عمل است و نه صفات و ملکات نفسانی.

ثالثاً بر فرض مدلولشان صفات و ملکات نفسانی را نیز در بر بگیرد، اما باز دلالت بر مدعا نمی‌کند؛ زیرا درست است که بر اساس این آیات، اعمال و ملکات نفسانی انسان مجسم می‌شود، اما چگونگی و کیفیت تجسم با توجه به همه شرایط و وضعیتی که عمل یا صفت نفسانی را احاطه کرده است صورت می‌گیرد؛ نه فقط خود عمل یا صفت.

بنابراین اگر فاعل ایمان داشته و عملش همراه با این وضعیت انجام گرفته است، با همان خصوصیت مجسم می‌شود و اگر کافر بوده است، باز با خصوصیت کفر تجسم می‌یابد.

حال ممکن است ادعا شود که وجود و عدم ایمان در ارزش و عدم ارزش عمل و صلاح و عدم صلاح عمل نقش دارد، دراین صورت عمل فاعل اگرچه به صورت و ظاهر صالح باشد، اما چون فاقد شرط ایمان است، به صورت نعمت مجسم نمی‌شود، بلکه به صورت عذاب مجسم می‌گردد.

به تعبیر دیگر، این آیات دلالت می‌کند که عمل و صفات نفسانی مجسم می‌شود، اما اینکه چه چیزی عمل را در دنیا خوب یا بد، صالح یا طالح، ارزشمند یا بی‌ارزش می‌سازد، چیزی نمی‌گوید. ممکن است گفته شود که ایمان و کفر در این جهت نقش دارد که در آن صورت، اعمال کافران به صورت نعمت‌ها مجسم نخواهد شد تا از آن نتیجه گرفته شود که آنان رستگار می‌شوند.

منابع و مآخذ:

1. بحرانی، ابن میثم؛ قواعد المرام فی علم الکلام، قم، مکتبه آیه المرعشی النجفی، 1406ق.

2. بلاغی، محمد جواد؛ آلاء الرحمن، قم، بنیاد بعثت، 1420ق.

3. تفتازانی، سعدالدین؛ شرح المقاصد، قم، بی‌نا، 1409ق.

4. جوادی، محسن؛ «سرشت اخلاقی دین»، فصلنامه نقد و نظر، شماره 6، 1375ش، 249-230.

5. راغب، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم، 1412ق.

6. سید مرتضی، علی؛ الذخیره فی علم الکلام، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1411ق.

7. شهید ثانی، زین الدین علی؛ حقایق الایمان مع رسالتی الاقتصاد والعداله، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1409ق.

8. صادقی تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365ش.

9. طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1417ق.

10. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارت ناصر خسرو، 1372ش.

11. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین؛ تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1375ش.

12. طوسی، محمد بن حسن؛ تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.

13. فضل الله، سید محمد حسین؛ من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک للطباعه والنشر، 1419ق.

14. قرشى سید على اکبر؛ قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1371ش.

15. کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1365ش.

16. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404ق.

17. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار، تهران، صدرا، بی‌تا.

18. مفید، محمد بن محمد بن نعمان؛ الاختصاص، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.

19. ملکیان، مصطفی؛ جستاری در باب عقلانیت و معنویت، تهران، مؤسسه نگاه معاصر، 1380ش.

20. نراقی، احمد؛ عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

21. نوری، میرزا حسین؛ مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ق.

منبع: فصلنامه پژوهش‌های قرآنی شماره 67