بخش دوم
آثار اخروى
با آنکه خداوند متعال پاداش و عقوبت بسیارى از اعمال انسان ها را در دنیا به آنها مى چشاند، اما ظرفیت جهان مادى به اندازه اى نیست که بشود همه کردارهاى انسان ها را در آن جزا داد. طبق آیات قرآن کریم، جهان آخرت دار مجازات است107 و آنجاست که نیکوکاران و بدکاران به جزاى واقعى اعمال خویش مى رسند. محسنین هم مانند دیگر بندگان محبوب خداوند، اگرچه از بعضى آثار محبت خداوند در دنیا نیز بهره مى برند، اما جلوه گاه اصلى آثار محبت خداوند به آنان، در جهان آخرت خواهد بود و پاداش کامل و وافى را در آنجا خواهند گرفت.
البته جزئیات آثار اخروى محبت خداوند ـ به لحاظ عظمت و نیز غیرمادى بودن ـ به آسانى قابل تصویر و توصیف نیست. به همین علت، اغلب آیات مربوط به پاداش هاى اخروى، سربسته و یا در قالب تمثیل به نعمت هاى مادى دنیا بیان شده اند. براى مثال، وقتى قرآن مى خواهد پاداش محسنین واقعه اُحد را بیان نماید به عبارت «أجرٌ عظیم» اکتفا مى کند: «الَّذِینَ اسْتَجَابُواْ لِلّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَآ أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَواْ أَجْرٌ عَظِیمٌ»(آل عمران: 172)؛ کسانى که [در نبرد احد ]پس از آنکه زخم برداشته بودند، دعوت خدا و پیامبر [او ]را اجابت کردند، براى کسانى از آنان که نیکى و پرهیزگارى کردند پاداشى بزرگ است.
این آیه شریفه صرفا عظمت پاداش را گوشزد مى کند و گویا جزئیات آن به آسانى قابل بیان نیست. همین لحن را در مورد همسران نیکوکار پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نیز مى بینیم: «وَإِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنکُنَّ أَجْرا عَظِیما»(احزاب: 29)؛ و اگر خواستار خدا و فرستاده وى و سراى آخرتید، پس به راستى خدا براى نیکوکاران شما پاداش بزرگى آماده گردانیده است.
در جایى دیگر، به نیکوکارانى که با تمام وجود تسلیم خدایند، پاداشى را در نزد خودش وعده مى دهد: «بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» (بقره: 112)؛ آرى، هر کس که خود را با تمام وجود، به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد، پس مزد وى پیش پروردگار اوست، و بیمى بر آنان نیست، و غمگین نخواهند شد.
نوع بیان این آیه و اضافه تشریفى اجر به مقام ربوبى خداوند نیز خود نشان از عظمت توصیف ناپذیر پاداش چنین افرادى است؛ پاداشى که در آیه اى دیگر با عبارتى متفاوت این گونه بیان مى شود: «لَهُم مَّا یَشَاءونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ جَزَاء الْمُحْسِنِینَ» (زمر: 34)؛ براى آنان، هرچه بخواهند پیش پروردگارشان خواهد بود. این است پاداش نیکوکاران. اطلاق بى حد و حصر موجود در «ما»ى موصوله، هر اجر و پاداش قابل تصورى را در خود جاى مى دهد و براى بیان بزرگى یک پاداش، نمى توان گویاتر و فراگیرتر از این سخن گفت.
در جاهایى هم که به جزئیات پاداش نیکوکاران اشاره مى شود فقط تشبیهى اجمالى براى تقریب به ذهن شنوندگانى که اسیر بند مادیات اند بیان مى شود، وگرنه به فرموده خود قرآن، عظمت پاداش هاى اخروى خداوند به بندگان قابل تصور نیست: «فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» (سجده: 17)؛ هیچ کس نمى داند چه چیز از آنچه روشنى بخش دیدگان است به [پاداش] آنچه انجام مى دادند براى آنان پنهان شده است.
با توجه به این سبک مجمل گویى در توصیف، آیات مرتبط با آثار اخروى محبت خداوند به نیکوکاران تنوع چندانى در شکل بیان ندارند و آنها را مى توان ذیل دو عنوان کلى بررسى کرد:
1. بهره مندى از نعمت هاى بهشتى
یکى از آثار اخروى محبت خداوند به نیکوکاران این است که آنها را شایسته بهره مندى از نعمت هاى بى پایان الهى در بهشت برین مى گرداند. آیاتى از قرآن کریم به این واقعیت تصریح کرده اند؛ از جمله: «لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَى وَزِیَادَةٌ وَلاَ یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلاَ ذِلَّةٌ أُوْلَـئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» (یونس: 26)؛ براى کسانى که کار نیکو کرده اند، نیکویى [بهشت ]و زیاده [بر آن ]است. چهره هایشان را غبارى و ذلتى نمى پوشاند. اینان اهل بهشتند [و ]در آن جاودانه خواهند بود.
اگرچه در بخش ابتدایى این آیه شریفه نظرات تفسیرى مختلفى راجع به دو کلمه «الحسنى» و «زیادة» وجود دارد، اما بخش پایانى آیه روشن و صریح است و در آن از نیکوکاران به عنوان «اهل بهشت» که در آن حیات جاودان دارند یاد شده است. برخى از آیات قرآن،108 نیکوکاران را بهره مند از سایه سارها، چشمه ها، جویبارها، میوه ها، خوراکى ها و نوشیدنى هاى بهشت مى خوانند و تأکید مى کنند که این تنعم، پاداشى است که خداوند در برابر احسان بندگان نیکوکار به آنها تفضل کرده است؛ به بیانى دیگر، آوردن وصف «محسنین» در این نوع آیات مُشعر به علّیت احسان نسبت به این پاداش است.
در آیه دیگرى که از همین نعمت هاى بهشتى یاد مى شود، بهره مندى از این نعمت ها را کامیابى بزرگ مى خواند: «وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(توبه: 100)؛ و پیشگامانِ نخستین از مهاجران و انصار، و کسانى که با نیکوکارى از آنان پیروى کردند، خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز ]از او خشنودند، و براى آنان باغ هایى آماده کرده که از زیر [درختان ]آن نهرها روان است. همیشه در آن جاودانه اند. این است همان کامیابى بزرگ.
از مجموع آیات چنین برمى آید که خداوند متعال در اثر محبتى که به نیکوکاران دارد آنها را از نعمت هاى توصیف ناپذیر بهشتى بهره مند مى سازد و این سعادت براى آنها ابدى خواهد بود.
2. برخوردارى از پاداش افزون تر
در بعضى آیات قرآن کریم وقتى از بخشش هایى که به بندگان شده سخن به میان مى آید، به «اهل احسان» وعده پاداشى افزون تر داده شده است. اگرچه در تفسیر حقیقتِ این پاداش افزون تر اتفاق نظر وجود ندارد، اما آنچه روشن است اینکه خداوند از باب محبتى که به محسنین دارد آنها را بر دیگران برترى ویژه اى بخشیده است: «لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَى وَزِیَادَةٌ...»؛ براى کسانى که کار نیکو کرده اند، نیکویى [بهشت ]و زیاده [بر آن ]است.
در این آیه شریفه، به نیکوکاران وعده دو چیز داده شده است: یکى «الحُسنى» و دیگرى چیزى «زیادة» بر این حُسنى. در بیان مصداق این دو کلمه میان مفسّران اختلاف نظر وجود دارد؛ خلاصه نظرات از این قرار است:109 مراد از «زیاده»، همان پاداش هاى مضاعفى است که خداوند در قبال اعمال خالصانه به بندگان مى بخشد؛ مثل اینکه عملى را ده برابر یا بیشتر پاداش مى دهد که زیادتر از استحقاق بنده است.
منظور از «زیادة» نظر کردن به جلوه ذات ربوبى مى باشد که پاداشى است افزون بر نعمت هاى عادى بهشت. مفسّران سنّى قایل به عقیده تشبیه، این نظر را با آب و تاب فراوان ذکر کرده و در تأیید آن چندین روایت آورده اند. در عوض، مفسّرانى همچون زمخشرى که با این عقیده مخالفند روایات «نظر الى اللّه» را مرقوع (افترائى) مى دانند. از میان تفاسیر شیعى برخى همچون تفسیر قمى و تفسیر نمونه که خواسته اند این قول را هم در جمع اقوال ذکر کنند عباراتى به کار برده اند که از آنها برداشت تشبیه نشود.
طبق برخى روایات شیعى، «حُسنى» بهشت است و «زیادة» پاداش دنیوى که افزون بر پاداش اخروى است و در آخرت مورد محاسبه قرار نمى گیرد. در روایتى از امیرالمؤمنین (ع) «زیادة» به غرفه اى از مروارید یک تکه تفسیر شده که داراى چهار درب ورودى است.
برداشتى که علّامه طباطبائى از عبارت آیه دارد این است که اگر مراد از «الحسنى» در آیه شریفه، عاقبت حُسنى باشد، از آن رو که عقل انسان چیزى مافوق حسنى را درک نمى کند، پس معناى کلمه «زیادة» این است که نیکوکاران مشمول فضلى مى شوند که فراتر از عقل انسان است و در آیات دیگرى هم به این مضمون اشاره شده است.110 ایشان ذیل آیه 35 سوره «ق» مى فرمایند: معلوم است که انسان هر چیز خوب (حسَن) را [که فقط تصور هم کند] دوست دارد پس آنچه نزد خداست باید چیزى باشد که انسان حتى آن را تصور هم نمى کند [تا آرزویش را بکند].
اگرچه جمع بین بیشتر تفاسیر مزبور ممکن است (اگر نگوییم بین همه، چنان که بعضى از مفسّران111 گفته اند)، اما برداشت صحیح از آیه هر چه که باشد یک مطلب مسلّم است و آن اینکه نیکوکاران به واسطه احسان، از سوى خداوند استحقاق چیزى افزون تر را یافته اند.
دو آیه دیگرى که با مضمونى متفاوت، به همین پاداش زیاده دلالت دارند عبارتند از:
ـ «وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَـذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُواْ مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَدا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدا وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَکُمْ خَطَایَاکُمْ وَسَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ» (بقره: 58)؛ و [نیز به یادآرید] هنگامى را که گفتیم: بدین شهر درآیید، و از هر کجاى آن خواستید، فراوان بخورید، و سجده کنان از در [بزرگ ]درآیید، و بگویید: [خداوندا ]گناهان ما را بریز. تا خطاهاى شما را ببخشاییم، و [پاداش] نیکوکاران را خواهیم افزود.
ـ «وَإِذْ قِیلَ لَهُمُ اسْکُنُواْ هَـذِهِ الْقَرْیَةَ وَکُلُواْ مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدا نَّغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئَاتِکُمْ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ»(اعراف: 161)؛ و [یاد کن] هنگامى را که بدیشان گفته شد: در این شهر سکونت گزینید، و از آن ـ هرجا که خواستید ـ بخورید، و بگویید: [خداوندا] گناهان ما را فرو ریز. و سجده کنان از دروازه [شهر ]درآیید، تا گناهان شما را بر شما ببخشاییم [و ]به زودى بر [اجر ]نیکوکاران بیفزاییم.
هردو آیه، محتوایى مشابه دارند و در آنها نتیجه عمل بنى اسرائیل به دستور خاص مذکور در آیه، بخشش گناهان بیان شده است؛ اما هردو آیه با وعده پاداشى افزون تر براى محسنین پایان مى یابند. این پاداش، تفضلى زاید بر آن ثوابى است که در ازاى طاعتشان مستحق آن شده اند.112 تفاوت ظریفى که بین دو آیه وجود دارد این است که عبارت «سنزیدالمحسنین» در آیه اول با واو و در آیه دوم بدون واو آغاز مى شود. وجهى که برخى از مفسّران براى پایان آیه دوم بیان کرده انداین است که حذف واو، اشاره به تفضل محض بودن زیاده دارد و این پاداش افزون، چیزى درمقابل آنچه مأموربه انجامش بوده اندنیست.113 از بررسى مجموع آیات بالا این مطلب روشن مى شود که یکى از آثار محبت خداوند به محسنین، اعطاى پاداشى است افزون بر پاداشى که به افراد عادى در برابر طاعاتشان داده مى شود.
نتیجه گیرى
از بررسى آیات قرآن کریم چنین برمى آید که خداوند به بعضى از بندگانى که اوصاف شایسته اى دارند محبت دارد. در میان این محبوبان، اهل احسان جایگاه ویژه اى دارند. در قرآن آثارى براى محبت خداوند به محسنین آمده است. برخى از این آثار در دنیا ظاهر مى شوند و برخى دیگر در آخرت.
قرآن کریم آثار دنیوى ذیل را براى محبت خداوند به محسنین بیان کرده است:
1. هدایت: خداوند بر اثر محبتى که به بندگان نیکوکار خود دارد آنها را در دنیا مشمول هدایت خاصى فراتر از هدایت عامه قرار مى دهد.
2. دریافت پاداش زودهنگام در دنیا: یکى از آثار محبت خداوند به نیکوکاران این است که علاوه بر پاداش اخروى، در همین دنیا نیز به آنان در برابر نیکوکارى هایشان پاداش مى دهد.
3. یارى خداوند: یک اثر محبت خداوند به محسنین این است که در سختى ها خداوند نیکوکاران را همراهى مى کند.
4. بهره مندى از رحمت الهى: از آثار محبت خداوند به اهل احسان این است که رحمت او (با قید تنزه از رقّت انسانى) به محسنین نزدیک است و کتاب آسمانى براى محسنین علاوه بر هدایت و بشارت، مایه رحمت نیز هست.
5. برخوردارى از جایگاه والا: بندگان نیکوکار بر اثر محبتى که خداوند به آنها دارد به جایگاه هاى والایى همچون حکومت، علم و حکمت نایل مى آیند.
6. شایستگى دریافت تحیّت الهى: از آثار محبت الهى به نیکوکاران این است که خداوند به آنها سلام و درود مى فرستد.
8. مصونیت از سرزنش و عقاب: از آثار محبت خداوند به اهل احسان این است که به واسطه خیرخواهى و نیت صادقانه آنها در صورتى که از عملى معذور باشند نسبت به آن مورد سرزنش واقع نمى شوند.
قرآن براى آخرت نیز این موارد را از آثار محبت خداوند به محسنین ذکر کرده است:
1. نعمت هاى بهشتى: بندگان نیکوکار بر اثر محبتى که خداوند به آنها دارد براى همیشه در بهشت از نعمت هاى بى پایان الهى بهره مند خواهند شد.
2. پاداش افزون تر: از آثار محبت خداوند به نیکوکاران این است که علاوه بر آنچه به دیگران هم داده مى شود ایشان از خدا پاداشى افزون تر دریافت مى کنند.
پی‌نوشت‌ها:
107ـ برخى از این آیات عبارتند از: آل عمران: 185؛ نحل: 25؛ انبیاء: 47؛ زمر: 15؛ سبأ: 3؛ زلزله: 6ـ8.
108ـ مرسلات: 41ـ44؛ مائده: 85.
109ـ از آن رو که این اقوال در تفاسیر مختلف به صورت پراکنده آمده و برخى از تفاسیر به بیش از یک قول یا به همه آنها اشاره کرده اند، براى جلوگیرى از اطاله کلام، از ذکر مکرر اسناد خوددارى شد. خوانندگان محترم در صورت تمایل مى توانند به ذیل آیه مربوطه در تفاسیر مراجعه نمایند.
110ـ سجده: 17.
111ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، همان، ج 8، ص 268.
112ـ ر.ک: فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 1، ص 248؛ محمدبن حسن طوسى، همان، ج 1، ص 266.
113ـ ر.ک: سیدمحمود آلوسى، همان، ج 5، ص 84.
منبع: ماهنامه علمی ـ ترویجی معرفت شماره 180
