محرم که از راه می رسد بسیاری از سنت ها زنده می شوند. صدای سنج و طبل و دسته های سینه زنی و غذای نذری! یکی دیگر از سنت ها که سالهاست در ایران تداوم داشته، «تعزیه» است اما این هنر از چه زمانی وارد ایران شد و شکل امروزی را به خود گرفت؟
تعزیه در لغت به معنی تسلیت، توصیه به صبرکردن و پرسیدن از بازماندگان در گذشتگان است. اما آنچه امروز به عنوان تعزیه مشهور است گونه ای از نمایش مذهبی منظوم است که در آن عده ای اهل ذوق و کار آشنا در جریان عزاداری ماه محرم و برای نشان دادن ارادت و اخلاص به اهل بیت پیامبر علیهم السلام طی مراسم خاصی بعضی از داستان های مربوط به واقعه کربلا را پیش چشم بینندگان بازآفرینی می کنند.
برخی محققان، پیشینه تغزیه را به آیین هایی چون مصائب میترا، سوگ سیاوش، و… بازمی گردانند و برخی پدید آمدن آن را متاثر از عناصر اساطیری بین النهرین و آناتولی و مصر، و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه های تاریخی در فرهنگ های هند و اروپایی و سامی را در پیدایی آن موثر دانسته اند. اما در هر حال از برپایی مجالس تعزیه به معنای امروزین آن تا پیش از پایان دوره صفویه اطمینان نداریم; تنها نکته آشکار این است که از زمان تسلط عرب ها بر ایران، ایرانیان همیشه فرصتی می جستند تا خود را از آن سلطه رها کنند.
موضوع غصب خلافت توسط افرادی که از خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نبودند، موضوعی بود که موجبات برپایی تعزیه ها را فراهم می آورد. ایرانیان در برابر این خلفا، از افراد خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و فرزندانشان حمایت کرده و باعث رشد و رونق همه ساله مجالس تعزیه و دسته های عزاداری در کشور شدند. اگر چه که بدیهی است تعزیه به معنای نمایشی امروزه آن طی زمان و به تدریح بر پایه پذیرش شرایط و مردمان به وجود آمده است و نه یک شبه و به امر و دستور یک نفر.
به این شکل که ابتدا تنها دسته هایی به کندی از برابر تماشاگران می گذشتند و با سینه زدن و زنجیر زدن و کوبیدن سنج و نظایر آن و حمل نشانه ها و علم هایی که بی شباهت به افزارهای جنگی نبود و نیز هم آوازی و همسُرایی در خواندن نوحه، ماجرای کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام و گاهی نیز امیرالمؤمنین علیه السلام را به مردم یادآوری می کردند. در مرحله بعدی نوحه های دسته جمعی کمتر شد و نشانه ها بیشتر و یکی دو واقعه خوان نیز به آنان اضافه شدند که واقعه را برای تماشاگران نقل کرده و سنج و طبل و نوحه آنها را همراهی می کرده است. چندی بعد به جای نقالان، شبیه چند تن از شهدا را به مردم نشان دادند که با شبیه سازی و نشانه های نزدیک به واقعیت می آمدند و مصائب خود را شرح می دادند. مرحله بعد گفت و شنید شبیه ها بود با هم و بعد پیدایش بازیگران.
اوج تکامل تعزیه در دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ ۱۳۱۳) بود. چرا که به تعزیه علاقه فراوانی داشت.
تکیه دولت، که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد، در ترویج تعزیه بسیار موثر بود. تعزیه خوانان در برابر شاه و درباریان تعزیه می خواندند.
صرف نظر از تعزیه هایی که موضوع و محتوای آنها به زنان مربوط می شد مثل مجلس بی بی شهربانو، در دوره قاجار مجالس تعزیه زنانه نیز برپا می شد. که همه تعزیه خوانان و تماشاگران، زن بودند.
براساس مدارک موجود معلوم است که در دهه اول ماه های محرم عهد ناصرالدین شاه تقریبا سیصد مجلس «شبیه خوانی» در نمایش خانه های موقت و دائم یعنی تکیه ها و حسینیه ها برپا می شد. اما اوضاع به همین ترتیب باقی نماند.
با افول سلطنت قاجار و روی کار آمدن رضاخان میرپنج (۱۳۰۴ ۱۳۲۰ش)، به ویژه در دهه دوم سلطنتش، دوران شکوفایی تعزیه هم به سر آمد. سوگواری های ماه محرم محدود شد و ممنوعیت های متعددی به وجود آمد و به تدریج برگزاری رسمی مجالس تعزیه متوقف شد، اما اجرای آن در روستاها کمابیش ادامه یافت. رضاخان به دلایل سیاسی و شاید کینه ای که به سنت های مذهبی ایران داشت، برگزاری تعزیه و هر نوع مراسم مذهبی را در ایران ممنوع اعلام کرد تا تعزیه از تکیه دولت و دیگر حسینیه ها و نمایشخانه هایی با آن عظمت و شکوه به پهنه روستاها و شهرهای کوچک رانده شود.
تعزیه نویس ها در آغاز کار اشعار تعزیه را در «بیاض» می نوشتند. هر دفتر شامل یک یا چند «مجلس» تعزیه بود. تعزیه خوانان معمولا به تناسب ایام برای هر روز موضوع و مجلس ویژه ای داشتند. در بعضی نقاط، برای امامزاده های محلی نیز مجالس تعزیه نوشته و اجرا می شده است. تعزیه گردانان برای اجرای تعزیه، متن هر یک از تعزیه خوانان را در نسخه ای جداگانه می نوشتند. این نسخه ها را «فرد» نیز گفته اند.
در نسخه های تعزیه، گاه شیوه گفت وگو و نحوه ورود و خروج تعزیه خوانان به میدان تعزیه مشخص شده است. کاتبان تعزیه نامه ها معمولا نسخه ها را با التماس دعا و طلب فاتحه از تعزیه خوان به پایان می رساندند. گاه تعزیه نویس نام خود را بعد از عباراتی چون «سگ درگاه سیدالشهدا (علیه السلام)»، «کلب آستان علی (علیه السلام)»، «کاتب الحروف»، «حرره…» و «رقم…» می نوشت.
تعزیه نامه ها منظوم بوده و اشعار آنها در انواع قالب های شعری و بیشتر وزن های عروضی و به ندرت بحر طویل، سروده شده اند. در آغاز، زبان این متون گاه عامیانه و محاوره ای بود، اما به تدریج ارزش های ادبی یافت. خاورشناسان و نمایندگان دولت های اروپایی در ایران، بیشترین سهم را در شناسایی و گردآوری تعزیه نامه ها داشته اند.
