جز نقش برجسته های متعددی كه شرح آنها در معرفی محوطه های تاریخی نقش رستم، نقش رجب و تنگ چوگان رفت، در استان فارس نقش برجسته های دیگری نیز وجود دارد كه در اینجا به معرفی آنها می پردازیم.
نقش برجسته كورانگون
نقش برجسته ای برفراز تپه ای بلند در شمال فهلیان نزدیك دهكده سه تلو از دوره ایلامیان باقی مانده كه از لحاظ قدمت تاریخی از اهمیت خاصی برخوردار است. هرتسفلد باستان شناس معروف در سال 1924 م . موفق به كشف این نقش برجسته شد و آن را به عنوان "نقش كورانگون" معرفی نمود. این نقش شامل دو رب النوع زن و مرد است كه در میان پرستندگان ( خادمان ) خود نشسته اند. این خدا تاجی شاخ دار بر سر دارد و روی یك مار حلقه زده نشسته و سر مار را در دست چپ دارد ، و با دست راست ظرفی را گرفته كه از میان آن فواره آب بیرون می آید. سه نفر در سمت راست و دو نفر در سمت چپ با لباس های بلند ایستاده اند و 27 نفر هم در مقابل ایشان با لباس های كوتاه و دست بسته روی تخته سنگ های جداگانه ای حجاری شده اند. این نقشه برجسته به اواخر هزاره سوم پیش از میلاد تعلق دارد و طبق كاوش های باستان شناسی متعلق به یكی از پرستشگاه های ایلامی است و هنر قوم سومر را نمایان می سازد. متأسفانه این حجاری فرسایش بسیار یافته و آثار كمی از آن باقی است.
نقش برجسته سراب بهرام
نرسیده به نورآباد، پایین كوه در محوطه باصفایی كه "سراب بهرام" خوانده می شود، نقش برجسته ای به درازای 85/3 متر و بلندی 90/2 متر حجاری شده است. در این نقش بهرام دوم در وسط نشسته و در هر سمت او دو نفر از بزرگان ساسانی به حال احترام ایستاده و انگشت سبابه را به نشانه احترام رو به بالا نگه داشته اند.
نقش برجسته بهرام دوم
یكی دیگر از مهم ترین آثار تاریخی ساسانی ، نقش برجسته بهرام دوم پنجمین شهریار ساسانی است كه در 30 كیلومتری غرب جره و در جنوب كازرون واقع است. این نقش نشان دهنده پیكار بهرام دوم با دو سر شیر است و پشت سر وی خانواده بهرام و كرتیر(موبد موبدان) ایستاده اند. بزرگ ترین كتیبه دوره ساسانی توسط كرتیر به درازی 2/5 متر و پهنای 7/2 متر در ارتفاع 25 متری از كف زمین در بالای این نقش برجسته نـَقر( حك) شده است. مضمون این كتیبه با كتیبه پهلوی كعبه زرتشت، نقش رستم و نقش رجب یكی ، و در واقع در بردارنده مطالب همه این كتیبه هاست.
دخمه سنگی داو دختر
در انتهای شمال غربی ناحیه ممسنی دخمه سنگی بسیار قدیمی در كوه در ارتفاع 300 متری وجود دارد كه به داو دختر معروف است. نام محلی این دخمه " دی ودوور" به معنی مادر و دختراست. برای رسیدن به این اثر تاریخی باید با امتداد راه فهلیان به خوزستان، به محلی به نام كوپون رسید و مسیر كوهستان را در پیش گرفت.
این دخمه مركب از دو اتاق است كه نمای آن از دو طرف ورودی با دو نیم ستون تزیین شده است. بالای ستون ها هفت آتشدان كنگره دار هخامنشی را بر سنگ به طور برجسته حجاری نموده اند. مورخین معتقدند این مقبره باید متعلق به یكی از شهریاران هخامنشی ( احتمالاً كوروش اول) باشد و به 550 تا 650 سال پیش از میلاد تعلق دارد. عده ای نیز آن را به دوره ماد نسبت می دهند.
از دیگر نقش برجسته ها می توان به آثار حجاری كوه قلعه بندر در كوی سعدی شهر شیراز از دوره هخامنشی، نقش برجسته ساسانی شاپور اول در ضلع جنوبی شهر داراب، نقوش برجسته "برم دلك" در شیراز و نقش برجسته بهرام دوم ساسانی در گویم و كتیبه "تنگ براق" در مجاورت روستای تنگ براق بخش سرحد چهاردانگه شهرستان اقلید از دوره ساسانی اشاره كرد.
آتشكده ها
در دوران هخامنشی و پس از آن ساسانی ، برج ها و دیده بان های متعدد، در همه كوه ها وجود داشت كه از آن برای دیده بانی و خبررسانی استفاده می شد. وجود این برج ها در بالای كوه ها این امكان را فراهم می ساخت كه با دادن علایمی به كمك آینه یا با برافروختن آتش در شب و روش های دیگر، اطلاعات از برجی به برج دیگر منتقل شود. در زیر به معرفی این مناطق می پردازیم.
آتشكده جره
چهار طاقیِ بزرگِ "گره" یا "جره" در بیرون روستای بالا ده شهرستان كازرون واقع است. این بنا از سنگ و ملات گچ ساخته شده و ارتفاع آن 14 متر است. این آتشكده یكی از پنج آتشكده ای است كه مهر نرسی وزیر بهرام پنجم در بین كازرون تا فراشبند بنا نمود. به نظرمی رسد كه در قدیم اطراف این چهار طاقی شهری وجود داشت.
قمپ آتشكده
قمپ آتشكده در 20 كیلومتری شمال فسا ، ازدوران ساسانی به جای مانده است. طبق نظریه مورخان بنای آن به پارس پسر تهمورث می رسد. احتمالاً آتشكده و بناهایی در این مكان وجود داشته كه اكنون تنها بقایای آنها در كنار آبگیری به جای مانده است.
از دیگر آتشكده های فارس كه بیشتر به صورت چهار طاقی هستند. می توان از آتشدان سنگی در سیدان مرودشت از دوره هخامنشی، آثار ویرانه آتشكده كاریان از دوره ساسانی، آثار بازمانده آتشكده آذرجو در 15 كیلومتری غرب شهر داراب، ویرانه های آتشكده ساسانی در قمپ آتشكده در راه سروستان – استهبان، ویرانه های آتشكده در روستای گلیان از شهرستان فسا در 30 كیلومتری راه داراب، قصر اردشیر یا آتشكده و ویرانه های اطراف آن در فیروزآباد، آتشكده های ساسانی در 30 كیلومتری جنوب فیروزآباد، ویرانه های چهار طاق ملك، تل جنگی، چهارطاقی نقاره خانه، چهار طاق زاغ ، قلعه قلی و خرمایك فراشبند، چهار طاق كوه میمند در فیروزآباد ، ظهر شیر بین راه فسا و جهرم، آتشكده كازرون در 10 كیلومتری كازرون، آتشكده تون سبز در شهرستان كازرون و مسجد سنگی در پنج كیلومتری شرق شهر داراب كه به آتشكده آذرخش معروف است نام برد. همه این آتشكده ها از دوره ساسانی به جای مانده اند.
برج ها
برج نور آباد
تنها اثر بازمانده از دوره اشكانیان در فارس، برجی است كه در هفت كیلومتری نورآباد در دره ای فاقد آبادی در كنار كوه تنگ كله واقع است و به نام هایدیمه میل، میل اژدها، میل آزاد نامیده می شود.
برج نور آباد از لحاظ شكل و ظاهر مانند كعبه زردشت و برج زندان شهر پاسارگاد، چهارگوش است. بلندای برج بیش از هفت متر و پهنای هر ضلع آن در پایین چهار متر و در بالا 40/3 متر است و از سنگ رگه سفید به طول های مختلف ( برخی 44 و برخی 19 سانت) بسیار دقیق، منظم و با مهارت ساخته شده است.
در داخل قسمت بالایی برج ، پلكانی به بلندای 10/1 و پهنای 59 سانتی متر وجود دارد. این قسمت در سمت جنوب و در ارتفاع سه متری واقع شده و چنین به نظر می رسد كه با نردبان به این قسمت می رسیدند و سپس از پلكان بالا می رفتند. در این برج آتش مقدس نگهداری می شد و از آنجا آتش را به سایر نقاط می بردند. آتشدانی نیز بر فراز برج وجود داشت." واندنبرگ" باستان شناس، برآن است كه برج نورآباد فقط به روی روحانیان باز بود و نیایش كنندگان ، تنها می توانستند آتش را ببینند. بنابراین آتشدان ها و آتشكده ها سرباز بودند. در دوره پهلوی دوم، میله فلزی از وسط قطعات سنگ های برج نور آباد گذراندند تا از فروپاشی آن جلوگیری شود.
گهواره دید
گهواره دید كه "گهواره دیو" نیز نامیده می شود، بر فراز كوه و در كنار تنگ قرآن قرار دارد. گهواره دید یك چهار طاقی به وسعت 4×4 متر است كه سقفی گنبدی دارد. این چهار طاقی كه به دوره عضدالدوله دیلمی نسبت داده می شود، به احتمال زیاد برج دیده بانی و خبر رسانی باقی مانده از دوران باستان است.
