راه‌حل
در دنیای غرب، علی‌رغم نبودِ یک نظام اخلاقی جدی و هماهنگ، تحقیقات فراوانی در جهت پیاده‌سازی نظام‌های اخلاقی روی بازی‌های رایانه‌ای به چشم می‌خورد. ارائه چنین فکر و راه‌حلی از طرف متولیان اخلاق جامعه اسلامی ـ که از نظام اخلاقی منسجم عقلانی و وحیانی بهره می‌برند ـ بسیار سزاوارتر می‌نماید.
نگارنده به‌عنوان گام اول در این راستا، ابتدا به تحلیل یک بازی رایانه‌ای از دیدگاه فنی و دینی خواهد پرداخت تا امکان مطابقت آنها با یکدیگر را نمایان سازد. نتیجه این تحلیل، ارائه طرح اجمالی پیاده‌سازی اصول اخلاق اسلامی بر ساختار بازی‌های رایانه‌ای خواهد بود.
چهار. تحلیل یک بازی رایانه‌ای از منظر فنی و دینی
بازی‌های رایانه‌ای ـ برخلاف بازی‌های دیگر ـ به‌دلیل ساخته شدن در بستر نرم‌افزاری، انعطاف بسیار بالایی دارند. بازیکن در دنیای بازی به‌سهولت و سرعت به زمینه‌های ارضا و فعلیت صفاتی چون خلاق، مسخّر، قاهر و ... دست می‌یابد و به همین دلیل، غرق در دنیای بازی می‌شود.
گرایش‌های فطری، عناصر مشترک و زیرین و روان‌شناختی بازی‌ها هستند؛ اما در سطح رویین بازی‌ها نیز قالب‌ها و نظام‌هایی به چشم می‌خورند که با نظام‌های حاکم بر زندگی واقعی انسان هماهنگی دقیقی دارند؛ نظام‌هایی مانند نظام جزا و پاداش، نظام مرحله‌بندی، نظام سعی و تلاش، نظام شکست و تجربه، نظام توبه و امکان بازگشت و ... .
تمام این مؤلفه‌ها براساس اعطای اختیار و ایجاد زمینه خلاقیت و قدرت‌نمایی برای کاربر است. او در دنیایی غرق می‌شود که می‌تواند گرایش‌های فطری خود، مانند خلاقیت و قدرت‌طلبی را در آن بدون هیچ محدودیت جسمانی ارضا کند. به همین علت، به‌شدت جذب بازی می‌شود.
تنها یک عنصر بسیار مهم به‌صورت نامحسوس از اختیار کاربر خارج است و آن نظام ارزشی حاکم بر بازی است. در زندگی واقعی ما انسان‌ها نیز علی‌رغم همه امکانات و اختیاراتی که خداوند در اختیار ما نهاده، نظام ارزشی را خود او تعیین نموده و جزا و پاداش را براساس رعایت آن نظام قرار داده است.
طراح بازی رایانه‌ای در حقیقت، خدای خالق بازی است که نظام ارزشی و ایدئولوژیک بازی را خودش طراحی می‌کند و درعین‌حال اختیار و امکانات اولیه و اشتیاق رسیدن به پاداش‌ها را برای کاربر فراهم می‌کند و او را به جبر اشتیاق وادار می‌کند تا نظام‌ها و قواعد بازی را آن‌گونه که طراح در نظر دارد، رعایت کند و کاربر به‌نوعی بنده طراح بازی شود.
بنابراین می‌توان یک نظام ارزشی دینی و اخلاقی را بر یک بازی پیاده کرد؛ بدون آنکه از جذابیت آن بازی کاسته شود.
پیاده‌سازی نظام اخلاقی اسلام بر ساختار بازی رایانه‌ای
تقریباً همه عناصر جذابیت بازی‌های رایانه‌ای اکشن و نظام‌های حاکم بر آنها می‌تواند بدون ضرر و بلکه با منفعت در بازی‌های اخلاقی مطلوب نیز پیاده شود. اولین نظام، نظام جزا و پاداش است که در بازی‌ها با گرفتن و از دست دادن امتیاز و سپس به‌دست آوردن امکانات بیشتر و قدرت غلبه بر دشمن یا شکست از او و راه یافتن به مرحله بالاتر یا سقوط اعمال می‌گردد. این موارد در یک بازی اخلاقی نیز قابل پیاده‌سازی است و تفاوت آنها فقط در برخی ملاک‌های ارزشی و توسعه و ضیق دایره اعمال است. برای نمونه، در بازی غیراخلاقی هرگونه کشتنی امتیاز دارد؛ اما در بازی اخلاقی باید کشتن ملاک داشته باشد و به قتل بی‌گناهان یا زنان و کودکان امتیاز منفی تعلق گیرد.
از طرف دیگر، دایره اعمال مثبت و امتیازآور نیز با مواردی همچون ایثار، احسان، شرکت در نماز و غیره گسترده‌تر می‌گردد. به هر حال، هیجان و سرعت عمل و دقت و جنگیدن و غلبه یافتن از مهم‌ترین عناصر جذابیت در بیشتر بازی‌های کنونی است. همه این عناصر با حفظ همان مقدار جذابیت، قابل پیاده‌سازی در آموزه‌های دینی، مانند جهاد و شهادت بدون آسیب‌های ناشی از خشونت فراوان است؛ زیرا خشونت در فرهنگ دینی در قالب کنترل‌شده و دقیق‌تری جای می‌گیرد و از حالت خشونت حیوانی صرف و بدون تعقل و هدف خارج می‌شود.
موارد جاذبه‌های جنسی در بازی‌های رایانه‌ای غیر اخلاقی قابل تطبیق و پیاده‌سازی در بازی‌های اخلاقی نمی‌باشد. البته این موارد بخش عمده جذابیت در بازی‌ها نیستند؛ بلکه عمده جذابیت در آنها مربوط به ایجاد هیجان است. درعین‌حال می‌توان برای پر کردن این خلأ، موارد طنز را بیشتر کرد.
دومین نظام موجود در بازی‌ها، نظام مرحله‌بندی یا پیمودن یک مرحله با تلخی‌ها و شیرینی‌هایش و بعد از تلاش زیاد، وارد شدن به منزل و مرحله بالاتر است. این نظام نیز منافاتی با آموزه‌های دینی ندارد. جهاد اصغر و جهاد اکبر، هر دو می‌توانند دارای منازل و مراحلی جذاب و درعین‌حال مشکل باشند. همچنین مراحل دنیا و برزخ و آخرت یا خواب و بیداری و غیره در نظام مرحله‌بندی قابل پیاده‌سازی هستند.
برای نمونه، می‌توان مرحله زندگی برزخی را در نهایتِ جذابیت با آمیزشی از عناصر فرح‌بخش و وحشت‌زا، مطابق آموزه‌های دینی طراحی نمود. کاربر با عبور از مرحله دنیا، سیر برزخی خود را با دیدن نتیجه اعمال خود به‌صورت تجسم‌یافته آغاز می‌کند و با جلوه‌های زشت و زیبا، ارواح کافران و مؤمنان، فرشتگان، اجنه و صدها جلوه هیجان‌انگیز دیگر مواجه می‌شود و می‌تواند مراحلی از تکامل خود را در آن عالم بپیماید تا در نهایت وارد مرحله قیامت و جایگاه ابدی خویش گردد.
در اینجا نیز مشاهده تجسم اعمال، جلوه‌های بهشت و جهنم و ... می‌توانند بسیار هیجان‌انگیز باشند و کاربر را متوجه ارتباط بین اعمال دنیا و جزا و پاداش آخرت بنمایند. اگرچه آخرت روز حساب است، نه عمل، مشاهده نتایج اعمال در آخرت می‌تواند کاربر را در تکرار بازی و شروع از مراحل قبل، به کارهای نیکِ بیشتری تشویق کند.
نظام‌های دیگرِ حاکم بر بازی، مانند نظام استفاده از کوچک‌ترین فرصت‌ها، بهره‌مندی از امکانات و تجهیزات بیشتر در صورت عملکرد و دقت بالاتر و ... نیز همگی در بازی‌های اخلاقی و ارزشی قابل پیاده‌سازی است.
نتیجه
در موازنه زیان‌ها و سودهای بازی‌های رایانه‌ای چند نکته قابل توجه است:
1. بازی‌های تولیدشده با هدف پرورش خلاقیت قابل توصیه‌اند.
2. بازی‌های آموزشی موجود در حد آشنایی با مفاهیم درسی هستند و تعداد آنها بسیار اندک است و تنها با نظارت مربی قابل توصیه‌اند.
3. زیان‌های بازی‌های اکشن که عمده تولید و مصرف بازی‌های رایانه‌ای را تشکیل می‌دهند، از منافع آنها بسیار بیشتر است؛ اما متأسفانه به‌دلیل ماهیت روحی ـ روانی، نامحسوس و درازمدت بودن این مضرات، از چشم خانواده‌ها مخفی مانده‌اند.
4. امکان استفاده مثبت از بازی‌ها در جهت تعلیم و تربیت و پیاده‌سازی نظام اخلاق دینی بر آنها وجود دارد؛ ارائه یک بازی رایانه‌ای در نظام جزا و پاداش براساس آموزه‌های دینی مثلاً پاداش در قبال نکشتن افراد بی‌گناه در طول بازی یا نجات دادن انسان‌های بی‌گناه یا در نظام مرحله‌ای با ارائه مثلاً مرحله زندگی برزخی در نهایت جذابیت‌های گرافیکی با آمیزشی از عناصر فرح‌بخش و وحشت‌زا، مطابق آموزه‌های دینی و عبور کاربر از این مراحل و توجه او به ارتباط بین اعمال این دنیایی و جزا آخرتی و تشویق کاربر بر انجام کارهای نیک بیشتر می‌تواند صورت کوچکی از پیاده‌سازی نظام ارزشی بر عرصه گسترده بازی‌های رایانه‌ای باشد.
منابع و مآخذ
1. قرآن کریم.
2. اسلامی، محمدتقی و همکاران، 1388، اخلاق کاربردی، چ دوم.
3. امام خمینی، سید روح الله موسوی، 1380، استفتاءات، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
4. بروجردی، آقا حسین طباطبایی، 1380 ق، جامع أحادیث الشیعة فی احکام الشریعة، بی‌جا، بی‌نا.
5. ـــــــــــــــ ، 1390، منابع فقه شیعه، ترجمه احمد اسماعیل تبار و سید احمدرضا حسینی، تهران، فرهنگ سبز.
6. جیمز آ.کوریک، 1384، رنسانس، ترجمه آزیتا یاسائی، تهران، ققنوس.
7. حر عاملی، محمد بن الحسن، 1412 ق، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت، چ اول.
8. شریفی، احمد حسین، 1383، «قراردادگرایی اخلاقی: نظریه‌ای در باب توجیه گزاره‌های اخلاقی»، نشریه معارف، ش 23، قم، نشر معارف.
9. طباطبایی، سید محمدحسین، 1374، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
10. فراهیدی، خلیل بن احمد، 1367، العین، بیروت، مؤسسه الاعلمی.
11. قائمی، علی، 1378، شناخت، هدایت و تربیت نوجوانان و جوانان، تهران، امیری، چ هفتم.
12. قیومی، احمد بن محمد، بی‌تا، مصباح المنیر [فی غریب الشرح الکبیر]، قم، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.
13. کانت، ایمانوئل، 1369، بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق، ترجمه حمید عنایت و علی قیصری، تهران، خوارزمی، چ اول.
14. کرمانشاهی، محمدعلی بن وحید بهبهانی، 1389، مقامع الفضل، قم، علامه بهبهانی.
15. کلینی، محمد بن یعقوب، 1362، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ چهارم.
16. مجلسی، محمدتقی، بی‌تا، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، تهران، بی‌نا.
17. مجلسی، محمدباقر، 1110 ه.ق، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چ دوم.
18. ـــــــــــــــ ، بی‌تا، بیست و پنج رساله فارسی، بی‌جا، بی‌نا.
19. محمدرضایی، محمدرضا، 1383، «کانت و سکولاریسم اخلاقی»، کتاب نقد، ش 30، تهران، سازمان انتشارات.
20. محمد نژاد، سید علی، 1384، «خشونت رسانه‌ای»، روزنامه شرق، 24/8/84 .
21. منطقی، مرتضی، 1387، بازی‌های ویدیویی ـ رایانه‌ای، تهران، عابد.
22. مولوی، جلال الدین محمد بلخی، 1378، مثنوی معنوی، نسخه قونیه و مقابله با تصحیح نیکلسون، تصحیح قوام‌الدین خرمشاهی، تهران، دوستان .
23. نراقی، مولی محمدمهدی بن ابی‌ذر، 1383، أنیس التجار (محشّی)، قم، بوستان کتاب.
24. سایت همشهری آنلاین: www.hamshahrionline.ir
25. سایت روزنامه دنیای اقتصاد: www.donya-e-eqtesad.com 26. سایت: www.onlyagame.com
27. Bateman, Chris Mark, 2011, Imaginary Games.
28. ____________ , 2012, The Mythology of Evolution.
29. Gilbert, Sam, 2010, Ethics at Play:Patterns of Ethical Thinking among Young Online Gamers.
30. McDaniel, Rudy and Stephen M. Fiore, 2010, Applied Ethics Game Design: Some Practical Guidelines, (University of Central Florida, USA).
31. Phelps, David, 2010, What Videogames have to Teach us about Screenworld and the Humanistic Ethos.
32. Reynolds, R. 2002, "Playing a "Good" Game: A Philosophical Approach to Understanding the Morality of Games".
33. Schrier and Karen David Gibson,2010, Ethics and Game Design (2 volums containes 19 chaper in 396 pages).
34. Sicart, Miguel, 2005 , Game, Player, Ethics: A Virtue Ethics Approach to Computer Games.
35. Simkins, David, 2010, Playing with Ethics:Experiencing New Ways of Being in RPGs
36. Staines, Dan, 2010, Videogames and Moral Pedagogy.
37. Švelch, Jaroslav, 2010, The Good-The Bad-and The Player:The Challenges to Moral Engagement in Single-Player Avatar-Based Video Games.
38. Takahashi, Dean, 2005, Ethics of Game Design.
39. Zagal, José P., 2009, Ethically Notable Videogames: Moral Dilemmas and Gameplay.
40. ____________ , 2011, The Videogame Ethics Reader (Revised First Edition). منبع: فصلنامه اخلاق - شماره 14
