باغ ارم شیراز به عنوان مكانی دیدنی و تفریحی مورد بازدید مردم و سیاحان قرار می‌گیرد. شیوه معماری عمارت باغ ارم كه در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار بنا گردیده با ویژگیهایی كه دارد همچون سایر بناهای همانند آن دوره پیروی از اسلوب معماری زندیه و صفویه است.
عمارت اصلی باغ ارم كه فعلاً موجود و از ساخته‌های دو نصیرالملك به شمار می‌آید در سمت مغرب باغ قرار دارد. این عمارت رو به مشرق و دارای سه طبقه است، و از لحاظ معماری، نقاشی، حجاری، كاشی کاری و گچ بری شاهكار صنعت و هنر دوره قاجاریه است. طبقه زیرین كه هم سطح زمین است در وسط دارای یك تالار اصلی به نام حوضخانه است. دو طرف این حوضخانه دو راهرو است و در انتهای هر دو راهرو پله‌هایی برای رفتن به طبقه بالا ساخته شده است. در دو طرف راهروها نیز دو سالن بزرگ قرار دارد. مجاور سالن ضلع جنوبی آشپزخانه خیلی وسیعی است. طبقه دوم عمارت چنان كه گفته شد در وسط ایوانی بزرگ با دو ستون بلند دارد. در پشت ایوان یك سالن بزرگ واقع است و دو جانب آن دو راهرو می‌باشد كه بالای آن دو گوشوار است و چهار اتاق نیز در طرفین راهروها است.
در دو طرف ایوان بزرگ دو ایوان كوچك رو به مشرق قرار دارد كه پشت آنها ارسی‌ها و درك‌هایی است. این ایوان ها هركدام دارای دو ستون سنگی یكپارچه كوچك هستند. انتهای شمالی و جنوبی عمارت نیز دو راهرو است. در ضلع جنوبی این طبقه هم در بالای آشپزخانه طبقه زیرین یك آشپزخانه وسیع و به همان اندازه وجود دارد. طبقه سوم در وسط دارای یك سالن بزرگ مشابه سالن طبقه دوم است كه پنجره‌های آن به ایوان اصلی باز می‌شود و در دو طرف این سالن دو راهرو واقع است. در جنب راهرو ضلع شمالی عمارت دو اتاق در جنب راهرو ضلع جنوبی یك اتاق و یك سالن بزرگ است. دو ایوان نیز در دو طرف همانند ایوانی‌های طبقه دوم و درست بالای آنها قرار دارد. بالای آشپزخانه طبقه دوم در طبقه سوم به صورت تراس ساخته شده.
هشت باب اتاق هم در جنوب ضلع شمالی عمارت اصلی و چسبیده به آن قرار دارد. این مجموعه هشت اتاقی همان باربندی است كه فرصت‌الدوله شیرازی در آثار عجم به آن اشاره نموده است. این اتاق ها در سال های اخیر مرمت شده و در حال حاضر به واحد سرپرستی و امور اداری باغ اختصاص یافته است. در كنار ورودی شرقی باغ نیز دو اتاق قرار گرفته كه برای سكونت نگهبانان و خدمه ایجاد شده است. در پشت ساختمان اصلی یعنی در طرف مغرب باغ عمارت و محوطه اندرون قرار دارد. عمارت اندرون دارای دو سالن و پنج اتاق است.
ایوان ساختمان اصلی رو به مشرق است و در طبقه دوم و سوم قرار دارد. در جلو این ایوان زیبا دو ستون سنگی یكپارچه بلند واقع شده و سرستون ها به طرز ماهرانه‌ای حجاری شده است. نقش سر ستونها را تصویر مردانی با لباس های دوره قاجاریه و گل و بوته‌هایی به طور قرینه تشكیل می‌دهد. درمیان ساختمان های دوره قاجاریه در شیراز ایوان دو ستونی باغ ارم از نظر دارا بودن تزئینات گچ بری زیبا بر دیوارهای سه جانب آن نسبت به بناهای مشابه دارای امتیاز خاصی است.
كف سالن‌های طبقه پایین عمارت، هم‌سطح زمین است. تالار مركزی واقع در طبقه پایین را كه به حوضخانه معروف است برای استراحت در روزهای گرم تابستان ایجاد نموده‌اند. این تالار دارای آب نمایی است و نهر آب از وسط آن می‌گذرد و سپس به استخر بزرگی در جلو عمارت مربوط می‌شود. در وسط تالار حوضخانه یك ستون سنگی حجاری شده قرار گرفته و دیوارها و كف تالار با كاشی‌های هفت رنگ كه به طرزی زیبا و ماهرانه به كار رفته، مزین است. سقف حوضخانه با كاشی‌های معرق و هفت رنگ پوشیده شده كه تصاویر زیبایی از شكارگاه ها و مناظر طبیعت و داستان خسرو و شیرین و نقوش دیگر را در بردارد. كاشی‌های سقف حوضخانه را باید از بهترین نمونه‌های این هنر در دوره قاجاریه دانست.
كاشی‌های نمای عمارت نیز دارای زیبایی‌ها و ویژگی های خیره كننده و دلپذیری است. كاشیكاری ها عموماً به سبك كارهای دوره زندیه و قاجاریه است و طرحها و مناظر بدیعی در آنها به نظر می‌رسد. كاشی‌های نمای عمارت اصلی و عمارت اندرون باغ در اصطلاح اهل فن مشهور به كاشی هفت رنگ است.
از نظر هنر عالی نقاشی نیز این عمارت بی نصیب نمانده است. سقف دو سالن طبقه سوم ساختمان كه با تیرهای چوبی و تخته‌های منظم پوشیده شده دارای نقاشی‌های زیبا و بسیار نفیسی است. در این نقاشی‌ها گل و بوته و طرح های اسلیمی و تابلوهای متعدد از شكارگاه ها و چهره زنان و تصاویری از قصرهایی به سبك اروپایی نشان داده شده است. هنر ظریف نقاشی روی سقف كه اهل این فن آن را مرجوك (بر وزن مردمك) نامند در دوره قاجاریه در شهر شیراز كاملاً رواج داشته و حتی در بیشتر خانه‌های معمولی و كوچك نیز به كار می‌رفته و نخستین بار هم به وسیله استادان شیرازی در ساختمان های مهم تهران متداول شده است. قسمت عمده درهای چوبی عمارت از چوب ساج تهیه شده و به همین جهت با گذشت سال های زیاد هیئت اصلی خود را همچنان حفظ نموده است.
در بالای عمارات باغ ارم هلالی‌های زیبایی ساخته‌اند كه در اصطلاح معماران محلی فارس به آن "سنتوری" می گویند. این هلالی‌ها با كاشی های رنگین و نقش دار ساخته شده و به شیوه كاشیكاری های دوره زندیه و قاجاریه است. به روی این هلالی ها تصاویری از ناصرالدین شاه قاجار، داستان هایی از فردوسی و نظامی و ادبیات كهن فارسی و قصه‌های مذهبی كاشیكاری شده است.
در پشت عمارت اصلی و در طرف مغرب باغ، اندرون و عمارت آن وجود دارد. نمای پشت عمارت اصلی باغ ارم به جانب شرقی اندرون است و در این ضلع درهایی برای رفت و آمد به ساختمان وجود دارد در ضلع غربی آن عمارتی یك طبقه است كه از سطح محوطه اندرون بلندتر است. در ورودی اصلی اندرون نیز رو به مغرب و از داخل همین عمارت است. امروزه با توجه به توسعه باغ و اضافه شدن زمین های زیادی در قسمت غربی به باغ ارم عمارت اصلی و اتاق های باربند قدیم و ساختمان اندرون و محوطه محصور آن كلا به صورت یك مجموعه در وسط قرار گرفته است، و اكنون در اندرون به طرف گلستان گل رز كه در این قسمت ایجاد شده باز می‌شود. در قسمت جلو در ورودی اندرون یك چهار ضلعی كه در اطراف آن طاقچه‌هایی ایجاد نموده‌اند و اصطلاحاً به آن غلام نشین می‌گویند واقع شده است.
بالای پیشانی عمارت اندرون دارای هلالی كاشیكاری نقش دار و زیبایی است. كاشیكاری این هلالی همزمان با كاشیكاری های هلالی‌های عمارت اصلی باغ انجام گرفته و متعلق به دوره قاجاریه است. جلو دو ستون آجری طرفین اتاق وسط كه این هلالی بالای آن واقع شده دارای كاشیكاری های معرق است.
محوطه اندرون نیز تماماً درختكاری و گلكاری شده است. در وسط محوطه خیابانی با سمت شرقی_غربی از جلو نمای عمارت اندرون تا عمارت اصلی باغ ایجاد شده است كه درمیان آن یك حوض آب نما وجود دارد. در سالهای 1350- 1345ه.ش در ساختمان اندرون و محوطه آن نیز تعمیراتی به عمل آمده است.
فضای باغ ارم از لحاظ اسلوب خیابان‌كشی و درختكاری نه تنها در بین باغ های شیراز بلكه در تمام مناطق كشور ما كم نظیر است. پاره‌ای از هنرشناسان را عقیده بر این است كه از نظر باغ سازی طرح باغ ارم یاد‌آور باغ های عهد ساسانی است.
زمین باغ به شكل مربع مستطیل بسیار وسیعی است كه یك ضلع بزرگتر آن به جانب شمال و بلوار موسوم به "ارم" و یك ضلع كوچكتر به جانب مغرب و بلوار موسوم به "بلوار دانشجو" (آسیاب سه تایی) است. دو جانب دیگر باغ محدود به باغ ها و خانه‌های مسكونی است. مساحت باغ ارم در دوران گذشته افزایش و كاهش بسیار یافته است.
در سه دهه پیش قسمت هایی در سمت غربی باغ ازجمله اراضی دهی موسوم به "كوشك" به مساحت باغ افزوده شده است. در این زمان مساحت كل باغ ارم نزدیك 110380 متر مربع است. سمت شیب زمین از غرب به سوی شرق است و مجموعه عمارت اصلی و اندرون در قسمت مغرب و در بلندی چشم‌گیری قراردارد. به سبب شیب زیاد زمین در قسمت هایی از خیابان های اصلی و دیگر خیابان های باغ ،پله‌هایی ایجاد نموده‌اند و این پستی و بلندی زمین بر زیبایی فضای باغ بسی افزوده است.
در جلوی نمای عمارت اصلی باغ ارم كه مشرف بر باغ است استخر آب‌نمای بزرگی ساخته شده كه تصویر عمارت در آن نمایان می‌شود. مساحت این استخر سیصد و سی و پنج متر مربع است و محیط آن را هجده قطعه سنگ بزرگ و یكپارچه تشكیل می‌دهد و احتمالاً مربوط به دوره جانی خان ایلخانی است. استخر باغ ارم سابقاً گودتر بوده، ولی در تعمیرات اخیر پر شده و اكنون عمق آن نیم متر است. كف و اطراف این استخر هنگام تعمیرات چند سال پیش با كاشی سفید پوشیده شده است. آب روان و زلالی كه از نهر اعظم می آید پس از گردش در حوضچه حوضخانه وارد جوی های اطراف استخر می‌شود و سپس در جوی عریض خیابان اصلی و جویبارهای دیگر در خیابان های باغ و اطراف باغچه‌ها روان می‌گردد.
هنگام تعمیر و بازسازی باغ سه حوض آب‌نما در اراضی قسمت جدید ضلع شمال غربی ساخته شده و یك میدان ورزشی هم در همین قسمت و در شمال دیوار اندرون احداث گردیده است.
درهای ورودی باغ ارم در ضلع شمالی قرارداد و به طرف بلوار "ارم" باز می‌شود. سر در ورودی اصلی كه به عمارت نزدیك تر است در سال های اخیر بر جای سر در قبلی آن به طرز زیبایی از آجر ساخته شده است. درگاه دیگری هم در همین سمت و در انتهای باغ قراردارد كه در سال 1344 هجری قمری ایجاد شده است. بر بالای جبهه خارجی این سر در كتیبه‌ای از سنگ مرمر نصب شده و دو كتیبه كاشی نیز در طرفین آن به چشم می خورد.
چنان كه از بیان مؤلف فارسنامه ناصری برمی‌آید در دوره قاجاریه این باغ حصار و دیواری از "چینه گل" داشته است. در سال های بعد همزمان با توسعه فضای باغ این دیوار خراب شده و دو ضلع آن را كه مجاور بلوارهای "ارم" و "آسیاب سه تایی" است با نرده‌های آهنی محصور كرده‌اند، تا بینندگانی كه از حاشیه این خیابان ها می‌گذرند از دیدن منظره زیبای باغ محظوظ گردند. قسمت هایی از این نرده‌ها با گیاهان رونده زیبایی مثل پیچ برفی و پیچ اناری و پیچ امین‌الدوله پوشیده شده است.
در وسط باغ ارم، خیابان اصلی آن با سمت غربی_شرقی احداث شده كه از مقابل ساختمان و استخر بزرگ آغاز شده و تا انتهای باغ ادامه دارد. در دو طرف این خیابان شمشادهای كوتاه حصاری پرورش داده‌اند و در وسط آن چنان كه گفته شد از جلو استخر بزرگ تا وسط باغ، جوی آبی است كه در وسط باغ به جدول ها و جوی های متعدد تقسیم شده و آب روان از آنجا در قسمت های دیگر باغ جاری می‌گردد. گلكاری های اطراف این جوی بر زیبایی آن می افزاید. در وسط خیابان اصلی آنجا كه جوی آب به شبكه‌های طرفین تقسیم می‌شود پله‌هایی ایجاد شده و ادامه خیابان از پایین پله‌ها تا انتهای باغ مسطح و شن‌ریزی است. دو طرف این خیابان را سرونازها و درختان تنومند دیگر فراگرفته است. در پایه یكی از سرونازهای خیابان اصلی كه حدود سی متر بلندی آنست، تاكی تنومند و كهن وجود دارد كه شاخه‌های آن همچون ساقه پیچك، چنان بر گِرد سرو تابیده و از پای تا سر آن را در آغوش گرفته است كه در هیچ باغ دیگری نظیر آن را نمی‌توان دید و مخصوصاً در فصل تابستان كه تاك ثمر می‌آورد زیبایی آن موجب شگفتی هر بیننده‌ای است.
خیابان وسیع دیگری با جهت شمالی_جنوبی در وسط باغ، خیابان اصلی را قطع می‌كند. علاوه بر این دو خیابان عریض، خیابان های دیگری هم به موازات این دو در تمام قسمت های باغ احداث شده است.
در این باغ وسیع سرونازهای بلند و زیبایی وجود دارد كه سال های زیادی بر آنها گذشته و موجب شهرت باغ شده است. درمیان سروهای باغ های شیراز نیز سروهای باغ ارم زیباتر و جلوه آن خیره كننده تر است. بلندترین سروناز این باغ كه قریب سی و پنج متر بلندی دارد، بلندترین سروناز شیراز است. سروی است كشیده و گویی دست هنرمندی آن را بدین استواری و موزونی تراشیده است. این درخت شهرت بین المللی یافته است و نویسندگان و جهانگردان خارجی عكس ها و مقالات بسیاری درباره آن منتشر نموده‌اند.
انواع درختان باغ ارم را می‌توان به دو دسته درختان غیر مثمر و درختان مثمر تقسیم كرد:
1- درختان غیر مثمر باغ عبارتند از: سرو ناز، كاج، افرا، ارغوان، بید مجنون، سیاه بید، زبان گنجشك، بید مشك، سپیدار، و اكالیپتوس.
2- درختان مثمر باغ عبارتند از: انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی.
محصول اصلی درختان میوه دار باغ در درجه اول انار است و در درجه دوم می‌توان مركبات را به حساب آورد. درختان مركبات باغ ارم در ردیف سایر نارنجستان ها و باغ های مركبات شیراز است ولی دیگر درختان و سرونازهای باغ در مدت سالیان دراز موزون و شكوهمند گردیده و مرتباً هم بر زیبایی آنها افزوده شده است.
این باغ امروزه علاوه بر سروهای زیبا به داشتن انواع گل نیز اشتهار دارد. در دو دهه اخیر گل های بسیاری از هر نوع در آن پرورش داده شده و مخصوصاً گل های رز گوناگون آن دیدنی است. در موقع توسعه باغ، گلستانی از انواع گل رز در ضلع غرب و شمال غربی احداث گردیده كه در آن قریب دویست و پنجاه واریته گل رز پرورش داده شده است. این گلستان از نظر تنوع و بسیاری از انواع گل رز در كشور ما بی‌نظیر و در كشورهای همجوار و آسیا كم نظیر است و به طوری كه شهرت دارد در بین كشورهای مشرق زمین ، فقط در دو سه كشور دیگر گلستان های رز با این تنوع پرورش داده شده است.
به جز گل های رز گوناگون و زیبای باغ كه جای صحبت فراوان دارد انواع دیگر گل های موجود در باغ ارم را می توان به ده عنوان كلی دسته بندی نمود:
1- درختچه‌های زینتی دارای گل های زیبا
2- درختچه‌های زینتی دارای برگ های زیبا
3- گل های یك ساله مقاوم به سرما
4- گل های یك ساله حساس به سرما
5- گل های پیازدار
6- بوته‌های دائمی گلدار
7- گیاهان دائمی پوششی و رونده
8- گیاهان یكساله رونده
9- گیاهان حصاری
10- گل های گلخانه‌ای
قسمت عمده آبی كه این باغ را مشروب می‌سازد مانند بیشتر باغهای شیراز از نهر اعظم است. این نهر به جدول‌های متعدد تقسیم می‌گردد كه هر كدام را بنا می خوانند و از آن جمله جدول میری می باشد كه یك پنجم از نهر اعظم است. باغ ارم از جدول میری مشروب می‌گردد. علاوه براین، دو حلقه چاه عمیق در باغ حفر گردیده كه آب مورد نیاز به وسیله پمپ تأمین شده و با استفاده از لوله كشی به مصرف آبیاری گل های باغ می‌رسد. از آب لوله كشی شهر نیز برای آشامیدن و مصارف عمارات استفاده می‌گردد.
