بديهي است كه سلامت خون تاثيري مهم و عميق بر سلامت تمام ارگان هاي بدن دارد و بسياري از بيماري ها از جمله بيماري هاي مزمن به طور مستقيم و غيرمستقيم با سلامت خون در ارتباط هستند كه از جمله مهمترين آنها مي توان به كم خوني ها، پرفشاري خون و اختلالات مربوط به چربي خون اشاره كرد. بالا بودن فشارخون و چربي خون، خود پيش زمينه ابتلا به بيماري هاي قلبي عروقي و سكته هاست. در كنار تمام عوامل يك سبك زندگي سالم، تغذيه نقش مهمي در ارتقا سلامت، پيشگيري و درمان بسياري از بيماري ها دارد كه سلامت گردش خون را نيز شامل مي شود. در ادامه به بررسي نقش تغذيه در كم خون ها مي پردازيم.
كم خوني
يكي از معمولي ترين اختلالات خوني، كم خوني ها هستند. در اين حالت، تعداد گلبول هاي قرمز و يا مقدار هموگلوبين موجود در اين گلبول ها كاهش مي يابد. كم خوني ها برحسب علت به وجود آورنده آن به چهار دسته تقسيم مي شوند.
۱. كم خوني هاي ناشي از خونريزي، كه معمولاً به دنبال خونريزي هاي شديد در صدمات و جراحي ها وجود مي آيد.
۲. كم خوني آپلاستيك، در افرادي كه در معرض اشعه گاما قرار مي گيرند مغز استخوان عملكرد طبيعي از را از دست مي دهد و قادر به توليد گلبول هاي قرمز نيست.
۳. كم خوني مگالوبلاستيك، در اين نوع كم خوني سلول هاي خوني بزرگ مي شوند. اين نوع كم خوني ناشي از كمبود ويتامين هاي ۱۲B، فوليك اسيد و يا كمبود فاكتور داخلي معده است.
۴. كم خوني فقر آهن، در اين نوع كم خوني، سلول هاي خوني كوچك و مقدار هموگلوبين درون آنها كاهش مي يابد. اين نوع كم خوني ناشي از دريافت ناكافي آهن در رژيم غذايي است. با توجه به انواع كم خوني هاي موجود، نقش مداخلات تغذيه اي در پيشگيري و درمان كم خوني ها بيشتر به كم خوني هاي مگالوبلاستيك و فقر آهن مربوط مي شود. كم خوني فقر آهن شايع ترين كم خوني هاست. برطبق آمارهاي ملي موجود در ايران، حدود ۳۳ درصد كودكان زير ۲ سال، ۲۶ درصد كودكان ۶ ساله، ۲۳ درصد دختران و پسران نوجوان و ۴۳ درصد زنان باردار كشور دچار كم خوني فقر آهن هستند.
كم خوني فقر آهن در كودكان زير ۵ سال
در سال هاي اول و دوم زندگي كه با سرعت بالاي رشد جسمي و تكامل مغزي كودك همراه است، نياز به آهن به طرز چشمگيري افزايش مي يابد. در دوران كودكي نياز به آهن ۷ـ۱۱ ميلي گرم در روز است.
احتمال ابتلا به كم خوني فقر آهن در كودكاني كه از شير مادر تغذيه نمي شوند، بيشتر از كودكاني است كه شير مادر مي خورند. در هر ليتر از شير مادر ۵ ميلي ليتر آهن وجود دارد. درست است كه اين مقدار آهن رقم بالايي محسوب نمي شود. اما بايد توجه داشت كه آهن شير مادر از جذب بالايي برخوردار است. اگر تغذيه كمكي كودكان در زمان مقتضي و با غذاي مناسب شروع نشود، عامل بروز كم خوني در كودكان خواهد بود. به طور مثال در برخي كودكان، مقدار مصرف شير بالاست به طوري كه تا سنين ۱ـ۲ سالگي همچنان از شير به عنوان غذاي اصلي استفاده مي كنند؛ به اين حالت milk anemia گفته مي شود. بنابراين براي جلوگيري از كم خوني فقر آهن تغذيه انحصاري با شير مادر در ۶ ماه اول زندگي و توجه خاص به زمان شروع و نحوه تغذيه كمكي در كودكان توصيه مي شود.
كم خوني فقر آهن در نوجوانان
در دوران بلوغ به دليل جهش رشد، نياز دختران و پسران نوجوان به آهن افزايش مي يابد. همچنين در دختران علاوه بر جهش رشد، به علت شروع عادت ماهانه و از دست دادن خون، كم خون فقر آهن از پسران شايع تر است. كم خوني در اين دوران سبب مي شود كه نوجوان علاوه بر بي اشتهايي و بي حوصلگي هميشه احساس خستگي و ضعف داشته باشد. به همين دليل در هنگام انجام فعاليت بدني به سرعت خسته مي شوند و كمتر مي توانند پا به پاي همسالان خود جنب و جوش داشته باشند. از سوي ديگر نوجواناني كه كم خوني فقر آهن دارند بيشتر دچار افت تحصيلي مي شوند و قدرت يادگيري در آنها كمتر است. ميزان نياز به آهن در دوران كودكي و بلوغ بسته به سن ۸ـ۱۵ ميلي گرم در روز است.
نكته اي كه بايد در تغذيه نوجوانان به آن توجه داشت، تاكيد بر استفاده از غذاهاي خانگي به جاي فست فودها و غذاهاي خياباني است؛ چرا كه اين نوع غذاها اغلب از منابع غذايي كه بتوانند آهن مورد نياز بدن را تامين كنند به شمار نمي رود.
كم خوني فقر آهن در مادران باردار
كمبود آهن در مادران باردار با تاخير رشد جنين، توليد نوزاد كم وزن و افزايش مرگ و ميز حوالي زايمان همراه است. در دوران بارداري ميزان نياز به آهن ۱۵ـ۲۷ ميلي گرم در روز است كه در سه ماهه دوم و سوم افزايش يافته و به بالاترين ميزان مي رسد. فاصله كمتر از ۳ سال بين زايمان ها در مادر باعث تخليه ذخاير آهن بدن و بروز كم خوني مي شود.
تمام زنان باردار حتي افرادي كه يك رژيم غذاي متعادل دارند بايد روزانه از ۳۰ ميلي گرم مكمل فروسولفات آهن در سه ماهه دوم و سوم كه در اين دوران نياز جنين به آهن افزايش مي يابد، مصرف كنند.
كلام آخر
درست است كه تا اين قسمت از اهميت آهن صحبت شد ولي بايد نكته اي را در مورد مضرات زياده روي در مصرف آهن خاطر نشان كرد. زياده روي در استفاده از مكمل هاي آهن در زنان و مردان مسن و افرادي كه مبتلا به كم خوني نيستند ولي براي پيشگيري از كم خوني از مكمل آهن استفاده مي كنند، خطراتي مانند بروز سرطان و ابتلا به بيماري هاي قلبي را به همراه دارد. بنابراين قبل از اقدام به استفاده از مكمل هاي آهن، حتماً به پزشك خود مراجعه و براي انجام آزمايش خون اقدام كنيد.
راه كارهاي تغذيه اي
ـ نوشيدن چاي و قهوه: نوشيدني هايي مانند چاي و قهوه داراي تركيبات فنوليك هستند كه مانع جذب آهن در دستگاه گوارش مي شوند. همچنين در چاي علاوه بر تركيبات فنوليك، تركيب ديگري به نام تانن وجود دارد كه جذب آهن را به طور چشمگيري كاهش مي دهد. بنابراين توصيه مي شود بلافاصله بعد از خوردن مواد غذايي حاوي آهن مخصوصاً منابع گياهي آهن از چاي و قهوه استفاده نشود.
ـ زياده روي در مصرف لبنيات: كلسيم موجود در مواد غذايي مانند شير، ماست، دوغ و پنير وقتي با منابع غذايي حاوي آهن همراه شوند، مانع جذب آهن در دستگاه گوارش مي شود. بنابراين بهتر است مواد غذايي اي مانند ماست و دوغ با غذاهاي گوشتي مانند كباب كه منبع عالي آهن هستند، ميل نشود (مخصوصاً در گروه هاي پرخطر و در افرادي كه مبتلا به كم خوني هستند).
ـ مصرف بيش از حد سويا: سويا از منابع گياهي غني از پروتئين است كه مانع جذب آهن مي شود. در غلات كامل نيز تركيباتي به نام فيتات وجود دارد كه با جذب آهن در دستگاه گوارش تداخل دارد. البته اگر در تهيه نان از خميرهايي استفاده شود كه خمير آن به طور كامل و بدون كمك جوش شيرين عمل آمده باشد؛ مقدار فيتات به حداقل مي رسد.
ـ مصرف بيش از اندازه منابع اگزالاتي: مواد غذايي مانند اسفناج، ريواس، كرفس، هويج، خيار و جعفري تركيبي به نام اسيد اگزاليك دارند كه در دستگاه گوارش با عناصر دو ظرفيتي از جمله آهن پيوند مي دهد و از جذب آنها جلوگيري مي كند. بنابراين مصرف گوشت، مرغ، ماهي و تخم مرغ به عنوان منابع آهن با سبزي هاي ياد شده شرايط بروز كم خوني را فراهم مي كند. البته بايد توجه داشت زماني كه ماست و اسفناج به صورت بوراني همراه با هم استفاده مي شوند، كلسيم موجود در ماست با اگزالات اسفناج تركيب مي شود و اثر هر دو بر كاهش جذب آهن اسفناج يا ساير تركيبات غذاي اصلي كه بوراني در كنارش سرو مي شود، از بين مي رود.
ـ منابع ويتامين C: ويتامين C يكي از ويتامين هاي محلول در آب است كه جذب آهن را در دستگاه گوارش افزايش مي دهد. اين ويتامين در سبزي ها و ميوه هاي خام و تازه به فراواني يافت مي شود و از منابع غني آن مي توان به گوجه فرنگي، بيمو، كلم بروكلي، كلم بروكسل، كيوي و انواع مركبات اشاره كرد. ويتامين C همه باعث جذب «آهن هم» مي شود كه در منابع غذايي حيواني مانند گوشت قرمز، ماهي و تخم مرغ يافت مي شود و همچنين «آهن غيرهم» كه در منابع گياهي مانند عدس، لوبياها و برخي مغزها يافت مي شود. به افرادي كه از مكمل آهن استفاده مي كنند نيز توصيه مي شود كه مكمل آهن را همراه با يك ليوان آب پرتقال، آب مركبات و يا ساير منابع غني از ويتامين C مصرف كنند. بايد توجه داشته باشيد كه قابليت جذب آهن موجود در منابع حيواني مانند جگر و گوشت قرمز حدود دو برابر منابع گياهي آهن است. بنابراين گياهخواران از جمله افرادي هستند كه در معرض كم خوني قرار دارند.
دنياي سلامت/ شماره ۹۴/ مرداد ماه ۹۲/ به قلم: احسانه طاهري
