الف) فرهنگ عامه در خراسان جنوبی
براساس اسناد کهن این منطقه زیستگاه یکی از اقوام آریایی نژاد به نام سارگات بوده است و به دلیل وضعیت آب و هوایی و اقیلمی خاص خودچندان مورد توجه و تاخت و تاز افراد بیگانه قرار نگرفته است و زبان و نژاد مردم این خطه کمتر دچار آمیختگی و اختلاط گردیده شده است. لذا از آنجا که قومیت غالب منطقه فارس می باشد زبان رسمی و اصلی مردم استان، فارسی است. این زبان در هر نقطه شهری و روستائی با لهجه خاص و منسوب به همان محل بیان می شود مثل لهجه بیرجندی، لهجه قاینی، لهجه سرایانی، لهجه نهبندانی و... که البته این لهجه ها با تفاوت هایی در واژه ها ، جمله بندی ها و تاکید بر روی هجاها همراه است. همچنین غالب اقوام عرب ساکن در منطقه نیز هنوز به زبان خود سخن می گویند.
از جمله خصوصیات فرهنگی استان می توان به مراسم جشن کاکل و شکرگزاری در امر کشاورزی، جشن قوچ گذاری و کوچ در امر دامداری، جشن عید نوروز و سفره بستن و دید و بازدید، خصوصاً مراسم برات و مراسم ماه محرم از قبیل نخل برداری، تعزیه خوانی، علم بندان و علم گردانی، بیل زنی، مشعل گردانی، هفت منبر، سنگ زنی، کفچلزی، و همچنین مراسم عروس چنشت اشاره کرد.
از بازیهای متداول که در این منطقه طرفداران خاص خود را دارد و مورد توجه قرار می گیرند می توان گله بازی،تشله( تیله) بازی، بجول بازی، چوب بازی، هفت سنگ، کوتش خرابه و... را نام برد.
پوششی را که مردم به عنوان لباس و پوشاک مورد استفاده قرار می دهند عبارتند از : کلاه نمدی، شب کلاه، مندیل، کلاه دوره دار، کلاه پهلوی یا شیپوری، عرقچین، کلاه ترمه، گردن پیچ یا لنگته، جلیقه، پیراهن، قمیس، لباده، نیم تنه، شلوار( تبنان)، قارت(جقه)، سینه بند،
مچ پیچ و گیوه که برای آقایان مورد استفاده قرار می گیرد و از پوشاک خانم ها می توان به چارقد، دستمال، روبند،کلوته،کوسه، عرقچین، پیراهن یا پهره، دالاق، شلیته، شلواریل، چادر، کفش تبلک دار،گرجی، گالش، کفش سوزو ... اشاره داشت که البته از میان آنها پوشاک چنشت ویژگی های خاص و منحصر به فردی دارد که با تغییرات اندکی هنوز استفاده می شود. برخی زیور آلات خانم ها نیز می توان : النگو، جقه، چوری،خفتی، ملیله، منجق، انگشتر، ایاره، بازو بند، منات، خلخال، تاج سر، شستی، گشواره و منگلی را نام برد.
غذاهای محلی استان که اغلب از مواد در دسترس و متناسب با شرایط آب و هوایی درست می شوند عبارتند از : اشکنه عدس، اشکنه آلو، اشکنه گوجه فرنگی، کشک زرد و خورشت قوارمه، گوشت داغ ( قرمه)، قروت، بنه، سابری، خرما برشته، آش رشته، آش جوش پره، توگی و انواع شیرینی: نان زنجبیلی ، نان رو ور کرده، نان چرخی، نان کلمبه، نان لوله ای ، نان برنجی و ...
انواع نانهای محلی : نان دو آتشه، نان سمنو، نان قلفی، روغن جوش، پتیر، نان کلمبه، نان گاورس، نان جو، نان جوش، سرپیازی، کنجدی و...
موسیقی سنتی در استان خراسان جنوبی از سابقه طولانی برخوردار است . ویژگی موسیقی محلی در حرکات ریتمیک و نمایشی است و چوب بازی یکی از هنرهای وابسته به رقص است که ویژگی خاص خود را دارد. خراسان جنوبی دارای زیباترین و لطیف ترین ترانه ها، آوازها و حماسی ترین رقص ها و آهنگهای سازی آوازی است که کم نظیر می باشد. رقم های پنج ضربی و سه تایی متداول در منطقه ویژگی خودش را داردکه دیگر نقاط استان مرسوم نیست. از جمله سازهای محلی که مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از: دهل، سرنا، دایره و نی که معمولاً توسط خود نوازندگان ساخته می شود. برخی قطعات موسیقی ویژه رقص های محلی در این منطقه عبارتند از : اصیل، ناره ناره، چنشتی، چپ و راست، شیرجه ، احوال ، سه ضرب
ب) صنایع دستی استان
صنایع دستی و هنرهای سنتی هر منطقه بدون شک بخشی از میراث فرهنگی عظیم گذشتگان ماست و به عنوان آثار باقی مانده از فرهنگ اجدادی و سنتی سرزمین ما در دنیای ماشینی امروز قابل بحث و بررسی می باشد.
صنایع دستی هر منطقه متأثر از محیط فرهنگی و جغرافیایی و تاریخی آن سرزمین است.منطقه خراسان جنوبی به دلیل موقیعت خاص جغرافیایی و فرهنگی، صنایع دستی خاص خود را داراست.
از میان بیش از 250 رشته شناسایی شده وکد دار صنایع دستی در سطح کشور بیش از 40 رشته در استان فعالیت داشته یا دارند که از این میان چهار رشته بومی و اصیل منطقه شامل گلیم بافی، جاجیم بافی، پارچه بافی سنتی، آهنگری سنتی از سابقه طولانی و اهمیت ویژه ای برخوردار هستند.
1-قالی :
انواع قالی با نقوش سعدی، خشتی(چهارفصل)، کله اسبی،ریزه ماهی و...
2-قالیچه:
انواع قالیچه با نقوش کاجی، جنگلی، گلدانی و... در کاربردهای زیر انداز ، کناره، پشتی و....
3- گلیم:
انواع گلیم و گلیمچه، جوال، چنته(توبره)، سفره آردی، نمکدان
4- جاجیم:
انواع زیرانداز، روفرشی، روپشتی، دمپایی، کوسن، انواع کیف و ساک دستی
5- انواع پارچه های سنتی:
احرامی بافی، برک بافی، حوله بافی، چادر شب، کرباس و...
6- رودوزی های سنتی:
سرمه دوزی، پیله دوزی، خامه دوزی، نقده دوزی، ابریشم دوزی و...
7- البسه محلی:
شامل لباس محلی عروس و داماد و لباس های محلی مناطق روستایی و عشایری استان
8- پای پویش های سنتی:
گیوه بافی و گیوه دوزی و ساخت انواع چپت، چاروق، ساغری، گالش و...
9- نمد مالی :
ساخت انواع کلاه نمدی، کهنک (کپنک)، زیر انداز، پادری
10- ترکه بافی:
ساخت انواع سبد، تگیج و ... از شاخه های سرخ بید ( مینا) و سافترگ( بادام تلخ)
11- حصیر بافی ( بوریا بافی):
ساخت انواع سبد، زنبیل، زیر انداز، بوسیله الیاف درخت خرما و ساخت انواع سبد با استفاده از ساقه گندم ( پخل)
12-خراطی:
ساخت انواع پایه های چوبی میز، مبل و صندلی، نی و قلیان و...
13- سازهای سنتی:
ساخت انواع تار،سه تار، سنتور، دو تار، دف و نی و تعمیر کلیه سازه های سنتی
14- سفالگری:
ساخت انواع تنور سنتی، گلدان، کوزه ، تقار، کاسه
15- چلنگری( آهنگری سنتی):
ساخت انواع ابزارآلات فلزی شامل: زنگوله، میخ طویله و ...
16- چاقو سازی
17- قفل سازی
18- علامت سازی
19- افزار فلزی( اسحله سازی و...)
20- مسگری:
ساخت انواع دیگ های مسی، آفتابه لگن، انواع ظروف، ملاقه و کفگیر، آبپاش
21- حجاری( سنگتراشی):
ساخت انواع سنگ قبر، هاون سنگی، دیزی و ...
22- گچبری سنتی:
ساخت انواع مقرنس، یزدی بندی و ...
23- گروه پیشه های وابسته به صنایع دستی:
ابریشم کشی، رنگرزی سنتی، رفو گری، نخ ریسی و دباغی سنتی
ج) گردشگری
نام منطقه موقعیت نوع جاذبه
عمارت اکبریه رحیم آباد و شوکت آباد شهر بیرجند تاریخی و فرهنگی
قلعه بیرجند شهر بیرجند تاریخی
منطقه نمونه گردشگری بند دره بیرجند- حاشیه ارتفاعات باقران طبیعی
منطقه ییلاقی بند عمر شاه 5 کیلومتری جنوب شهر بیرجند طبیعی
آبشار چهارده بیرجند- انتهای خیابان غفاری تاریخی
آبشار گیوک بیرجند- بخش مرکزی تاریخی
منطقه نمونه گردشگری بوذر جمهر 5 کیلومتری جنوب قاین تاریخی و طبیعی
مسجد جامع قاین شهر قاین تاریخی
قلعه کوه 5 کیلومتری جنوب قاین طبیعی – تاریخی
روستای افین 80 کیلومتری قاین تاریخی
آبگرم فردوس 20 کیلومتری فردوس طبیعی
منطقه نمونه گردشگری باغستان 15 کیلومتری محور فردوس- بجستان طبیعی
روستای بیدسکان فردوس طبیعی – تاریخی
شهر تاریخی تون فردوس- بخش مرکزی تاریخی
قلعه کوه فردوس طبیعی – تاریخی
امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم فردوس- شهر تاریخی تون مذهبی – تاریخی
مسجد جامع فردوس فردوس- شهر تاریخی تون تاریخی
قلعه حسن آباد روستای حسن آباد- فردوس تاریخی- مذهبی
قلعه نهبندان نهبندان- شهر نهبندان تاریخی
قلعه شاهدژ نهبندان- کیلومتر 10 نهبندان- زابل تاریخی
آسبادهای خوانشرف نهبندان- روستای خوانشرف تاریخی
آسبادهای چهار فرسخ نهبندان- روستای چهار فرسخ تاریخی
روستا و کویر دهسلم نهبندان- روستای دهسلم طبیعی
مسجد جامع سرایان سرایان تاریخی
منطقه نمونه گردشگری مصعبی کریمو سرایان- روستای مصعبی و کریمو طبیعی و مذهبی
کارونسرای سرایان سرایان تاریخی
قلعه باغ مود سربیشه – شهر مود تاریخی - طبیعی
مزار کاهی سربیشه – بخش مود مذهبی – تاریخی
روستای هدف گردشگری ماخونیک سربیشه-درح- روستای ماخونیک تاریخی – فرهنگی
جاذبه های روستای چنشت سربیشه-35 کیلومتری شهر مود تاریخی- مذهبی
آنترش سربیشه سربیشه- بخش مرکزی طبیعی
بافت تاریخی سربیشه بشرویه تاریخی
امامزاده هوگند بشرویه- کیلومتر15 طبیعی – مذهبی
قلعه دختر بشرویه بشرویه طبیعی – تاریخی
مسجد جامع رقه دهستان رقه بشرویه تاریخی - طبیعی
روستای هدف گردشگری و قلعه فورگ درمیان- روستای فورگ طبیعی و تاریخی
روستای آبگرم درمیان- روستای آبگرم طبیعی و مذهبی
منطقه نمونه گردشگری درمیان درمیان تاریخی - طبیعی
منطقه حفاظت شده آرک خوسف-17 کیلومتری شمال خوسف طبیعی
بافت تاریخی خوسف شهر خوسف طبیعی
منطقه آبدرمانی آبگرم لوت خوسف- 75 کیلومتری خوسف تاریخی
مزار شاه سلیمان علی خوسف – جلگه مختاران مذهبی
آرامگاه این حسام خوسفی شهر خوسف تاریخی
معماری روستای تاریخی خور خوسف- 50 کیلومتری خوسف تاریخی
