حرم مطهر یا مشهد الرضا قدیمی ترین بخش اماكن متبركه آستان قدس رضوی است. قسمتهای مختلف بنا و تزئینات داخل حرم در طول قرون گذشته به دلایلی بازسازی و مرمت شده است. اما پایه های اصلی بنا، همان پایه های اولیه است.

ضریح مطهر اولین ضریح در عهد صفویه بر روی قبر مطهر نصب شد. و تا آن زمان تنها صندوقی بر روی قبر قرار داشت و ضریح كنونی چهارمین ضریح از جنس طلا و نقره میباشد. و در سال 1338 شمسی بر روی مرقد مطهر نصب شده است.

گنبدطلابر فراز بنای اصلی حرم مطهر و در مركز مجموعه اماكن مقدسه قرار گرفته، ساختار آن دو پوشه و به قولی تاریخ اولین طلاكاری بر روی آن در عهد صفویه صورت گرفته و در اثر حوادث مختلف چندین بار بازسازی شده است.

مناره ها

قدیم :قدیمی ترین مناره طلاكاری شده موجود در اماكن متبركه، مناره بالای ایوان طلای صحن انقلاب (عتیق) است كه در شمال غربی گنبد مطهر واقع شده و از بناهای عهد صفوی است و به قرینه آن مناره دیگری بر فراز ایوان عباسی (ایوان شمالی) در عهد افشاریه احداث شده است. این دو مناره در اثر حوادث تاریخی بارها آسیب دیده و چندین بار مرمت شده است.

جدید:

دو مناره طلاكاری شده صحن جمهوری جدید الاحداث و مربوط به دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است. علاوه بر مناره های یاد شده دو گلدسته بزرگ كاشی كاری شده در دو طرف بخش شمالی گنبد ایوان مقصوره در مسجد گوهرشاد، و دو گلدسته كوچك كاشی كاری شده بر فراز بناهای بخش جنوبی صحن جمهوری احداث شده است.

نقاره خانه بنای آن در دو طبقه با نمای بیرونی كاشیكاری شده بر فراز ایوان شرقی صحن انقلاب قرار گرفته كه بنای قبلی آن در یك طبقه و از حلب و چوب احداث شده بود. مطابق رسم معمول از زمان صفویه روزی 2 نوبت، قبل از طلوع و غروب خورشید. در همه ایام بجز ایام سوگواری، نقاره خوانی انجام میشد و نقاره چیان در یك گروه 12 نفری به كار خود ادامه میدادند و در حال حاضر یك گروه 7 نفری در همه ایام قبل از طلوع و غروب خورشید و در ماه مبارك رمضان قبل از اذان صبح و در اعیاد مذهبی و اعلام شفا، مراسم نقاره زنی انجام میشود.

سقاخانه

این مكان در وسط صحن انقلاب واقع شده و یكی از مهمترین آثار تاریخی اماكن متبركه به شمار میآید. و چون بنای اولیه آن توسط شخصی به نام اسماعیل طلایی احداث شده به این نام نیز مشهور است و در سال 1345 شمسی پس از چند بار مرمت، تخریب و به شكل كنونی بازسازی و طلاكاری شده است.

ساعتها دو ساعت شماطه ای بر بدنه دو شبه مناره بر فراز ایوان غربی صحن انقلاب و ایوان جنوبی صحن آزادی نصب شده است كه قدمت اولین ساعت به عهد صفویه یا مظفرالدین شاه بر میگردد. كه همان ساعت موجود در صحن آزادی است.

رواقهادر مجموع 22 رواق قدیمی و جدید در آماكن متبركه وجود دارد كه عبارتند از:

رواق شیخ بهایی - رواق گنبد حاتم خانی - رواق دارالسیادة - رواق دار الفیض - رواق دار السعادة - رواق دارالشكر

رواق توحید خانه - رواق دارالسلام‌ - رواق دارالعزة - رواق دارالسرور -رواق دار الذكر - رواق دارالزهد -رواق دارالعبادة -رواق گنبد الله وردیخان -رواق دارالضیافة -رواق دارالشرف -رواق دارالولایة -رواق دارالاخلاص -رواق دارالهدایة -رواق دار الرحمة

موزه توس در شهر مشهد

موزه توس در مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی قرار داردساختمان این موزه در سال ۱۳۴۷ برای چایخانه سنتی توسط مهندس سیحون طراحی و ساخته شده است پس از افتتاح آرامگاه و بزرگداشت هزاره فردوسی نیاز به مکانی بودب تابتواند آثار و اشیای اهدایی به آرامگاه و دیگر آثار تاریخی مکشوفه ‌ای از شهر توس را نمایش بگذارد به همین منظور در سال ۱۳۶۱ خورشیدی این بنا تبدیل به موزه توس گردید.

اشیای موزه به چهار بخش تقسیم می شود:

بخش اول : آثاری که رد اثر کاوش‌های باستان شناسی از دشت توس به دست آمده‌اند که شامل انواع قطعات سفال دوره اسلامی و پیش از اسلام و سکه‌های طلا و نقره دوره اسلامی و ... هستند.

بخش دوم : شامل آثاری است که تجلی گر روح حماسی و پهلوانی شاهنانه هستند. انواع وسایل سوارکاری شامل سپر، گرز، تیرو کمان، وسایل موسیقی و رزمی که از آنها در شاهنامه بسیار نام برده شده است از این جمله‌اند.

بخش سوم : اشیایی که در عصر و زمان فردوسی (قرن ۴و ۵ هجری) خلق شده‌اند. این بخش شامل انواع ظروف سفالی لعاب‌دارو بدون لعاب و ظروف مفرغی است.

بخش چهارم : در برگیرنده اشیایی اهدایی است انواعتابلوهای نقاشی از چهره فردوسی، آثار نقاشی استاد علی رخساز از داستان‌های شاهنامه، انواع فرش و قالیچه وانواع هنرهای ظریفه این بخش را تشکیل می‌دهند. این موزه به دلیل پاره‌ای از تعمیرات نیاز به طراحی و غنی شدن اشیایموجود، فعلا به صورت نمایشگاه اداره می‌شود.

آدرس : مشهد- شهر توس، آرامگاه فردوسی، موزه توس

کلات نادری

کلات نادری فلات وسیعی است وبخشی از دشت خاوران کلات درست در مرز شمال خراسان امروزی قرار گرفته است و محدوده شمالی آن در خاک ترکمنستان است شهر مشهد در ١۴۵ کیلومتری جنوب غرب آن واقع شده است دور تا دور فلات توسط کوهها و صخره های پر شیب احاطه شده است

و کمتر جای نفوذ به داخل دارد از این رو به درستی نام دژ به خود گرفته است از آنجا که کلات در نزدیکی جاده ابریشم بین شهر های ماوراالنهر(فرارود)و نواحی مرکزی فلات ایران قرار داشت از دیر باز دارای اهمیت بود این فلات همچنین در مسیر تاخت و تاز ارتشهای مهاجم بود در قرن چهاردهم میلادی (اواخر قرن هشتم قمری)قشون تیمور لنگ در آغاز گسترش سلطه خود به سمت غرب این فلات را محاصره کردند و کلات را تسخیر کردند

سلطان محمد خوارزم شاه تصمیم داشت در این فلات در مقابل مغولها بایستد اما در عوض به سمت غرب فراری شد. نادر شاه در نزدیکی کلات تولد یافت او کلات را تحت کنترل خود در آورد.در دوران پر آشوب سالهای پایانی صفویه که فرماندهان جنگی رقیب نادر در پی فتح اصفهان توسط افغان ها و سقوط حکومت صفوی برای سلطه جویی مبارزه می کردند کلات پایگاه نادر بود.نادر با عزل شاه طهماسب دوم خود را نائب السلطنه و بعد از چند سال با تاج گذاری به پادشاهی ملقب کرد

اما در طول همه این سالها خراسان و کلات پاسگاه و هسته اصلی فرمانروایی او بشمار می آمد نادر شاه مرتب از خراسان دیدن می کرد ودر هر سفر از کلات می گذشت تا از پیشرفت ساخت و سازی که دستورش را داده بود مطلع گردد بنا به تاریخچه ای که از او بر جای مانده این ساخت و ساز ها شامل بود بر باغها،میدانها،حمامها،مسجدها،قصر ، خزانه و همچنین آرامگاهی که برای خواب ابدی خود در نظر گرفته بود، خزانه ای که در نظر گرفته بود

با غنائمی که از هند آورده بود پرشد اما هیچ یک از اینها در آخرین بحران سلطنت نادر شاه هنگامی که برادر زاده و بسیاری از نزدیک ترین پیروانش علیه بی رحمی ها و زیاده جویی دیوانه وارش شوریدند بکارش نیامد او برای حفظ جان زنان و فرزندانش آنها را به کلات فرستاد اما پس از آنکه به قتل رسید برادر زاده اش نیرویی از بختیاری ها به کلات روانه کرد آنها با استفاده از نردبانی که یک نفر به طور اتفاقی ویا عمدی در کنار برجی جا گذاشته بود به داخل کلات راه یافتند.

همه مردان خانواده سلطنتی و حتی زنان حامله را به قتل رساندند تنها یکی از نوه های نادر شاه به اسم شاهرخ زنده ماند که بعنوان فرمانروایی مدتی کوتاه حکومت کرد.

پارک جنگلی وکیل آباد در شهر مشهد

از جمله تفرج‌گاه‌ها و مراکز ییلاقی قدیمی حاشیه شهر مشهد، منطقه‌ای است به نام وکیل‌آباد که پیش از این به «میر طراز» معروف بوده و در انتهای بلواری به همین نام با مساحت بیش از هفتاد هکتار واقع شده است. این مکان در گذشته جزء املاک وکیل‌الرعایا حاج حسین ملک بوده و در سال 1348ش به طور رسمی وقف شده است.

از مهمترین ویژگی‌های این مکان وجود درختان سر به فلک کشیده چنار و کاج و پستی بلندی‌های طبیعی می‌باشد. آب موردنیاز این گردشگاه از طریق قناتی که سرچشمه آن بند گلستان بوده تامین می‌گردد و رودخانه بسیار زیبایی نیز در سطح آن جاری است. امروزه با ایجاد معابر و محوطه‌سازی داخل مجموعه، پیاده‌روی و نظاره چشم‌اندازها و طبیعت آن به آسانی صورت می‌گیرد. علاوه بر جاذبه‌های طبیعی، نزدیک به این مکان شهربازی بسیار وسیعی به نام «کوهستان پارک شادی» و محوطه باغ ‌وحش احداث شده است.

باغ وکیل‌آباد سرمایه طبیعی و گردشگاهی خاطره‌انگیز همچون گذشته برای تمامی شهروندان و زائرین مشهدالرضا(ع) است که در حقیقت بخشی از هویت این شهر مذهبی به شمار می‌آید و توسعه شهر مشهد و گسترش فرهنگ استفاده از فضاهای گردشگاهی ضرورت بازسازی کامل بوستان وکیل‌آباد را هر روز بیشتر می‌کند، از همین حیث شهرداری در حال احیا و بازسازی و تبدیل آن به بوستانی عظیم و باشکوه است.

این مکان علاوه بر فصول گرم سال در زمستان سرد با مناظر بسیار زیبای برخی محل تجمع زائرین و مجاوران علاقه‌مندانی است که برای بازی‌ها و سرگرمی با برف به وکیل‌آباد می‌آیند تا لحظات خاطره‌انگیزی را در این تفرج‌گاه سپری نمایند.

ییلاق طرقبه در شهر مشهد

ییلاق طرقبه با وسعت 1600 کیلومترمربع در منطقه‌‌ای کوهستانی در امتداد بینالود واقع شده و در 15 کیلومتری مشهد در غرب انتهای بلوار وکیل‌آباد قرار دارد. طرقبه دارای سابقه‌ای طولانی در تاریخ این شهر است و به عنوان یکی از مناطق دشت توس به نام تروغبذ در قرون اسلامی مطرح بوده است. همین‌طور در طول سده‌های اسلامی به صورت گذرگاه و تفرج‌گاه نیز به شمار می‌رفت.

این مکان در امتداد دره بسیار با صفایی واقع شده و از نظر زمین‌شناسی از بخش‌های دشت، پای کوه و کوهستانی شکل گرفته است. طرقبه دارای آب و هوای سرد و خشک با تابستان‌هائی خنک و مطبوع می باشد که به دلیل بالا بودن ارتفاع آن میزان بارندگی این منطقه نسبت به شهر مشهد بیشتر است. این منطقه ییلاقی به دلیل آب و هوای مطبوع همه روزه پذیرای زائرین، مسافران و مجاوران شهر مشهد است.

پارک شهر طرقبه از دیگر محدوده‌های در نظر گرفته توسط شهرداری است که به دلیل وجود نقاط مناسب محل مطلوبی برای استراحت خانواده‌ها در کنار طبیعت است. از مهمترین صنایع دستی منطقه علاوه بر بافته‌ها و ساخته‌های بومی، سبدبافی است که به سبب توریستی بودن طرقبه بازار این تولیدات از موقعیت مطلوبی برخوردار است. صنایع ظریف حصیر بافی، در میان گردشگرانی که به این منطقه از مشهد سفر می‌کنند جایگاه ویژه‌ای دارد.

علاوه بر آن پرورش گل و گیاه نیز از مشاغل فعال طرقبه است. همچنین در دامنه شمالی رشته کوه‌های بینالود واقع در غرب و جنوب‌غربی شهرستان مشهد دره‌های باصفا و سرسبزی وجود دارد. دره‌های زیبای مایان، دهبار و جاغرق در طرقبه با باغ‌های میوه فراوان از جمله این دره‌های سرسبز می‌باشد. -دره مایان شامل روستاهای ازغد، مایان علیا، مایان سفلی و حصار که اراضی کشاورزی و باغات آن از آب رودخانه مایان آبیاری می‌شود. -دره دهبار شامل روستاهای دهبار و کلاته آهن بوده و زمین‌های آن را رودخانه دهبار سیراب می‌کند.

دره جاغرق شامل روستاهای جاغرق، عنبران، طرقدر و شهر طرقبه است که از جریان رودخانه جاغرق بهره می‌برند همه روستاهای مذکور در فهرست گردشگاه‌های شهر مشهد قراردارد و در تمامی ایام سال به ویژه در فصول بهار و تابستان جمعیت فراوانی از گردشگران و دوستداران محیط زیست را به سوی خود فرا می‌خواند

مسجد گوهرشاد  مشهد

مسجد گوهرشاد، یكی از بناهای باشكوه و باستانی عهد تیموری است كه در اوایل قرن نهم قمری بنا شده است

این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواق‌‌های دارالسیاده و دار الحفاظ متصل است.

این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال 821 قمری توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با به‌كارگیری سبك معماری دوران تیموری ساخته شد.

كاشی‌كاری مسجد، نمونه‌ای از شاهكارهای عهد تیموری است. طاق‌‌های گنبدی شكل مسجد و مناره‌‌های آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبك مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه‌ گچی و معرق‌كاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌‌های بی‌نظیری را به نمایش گذاشته است.

این بنای باستانی، نمونه كامل و برجسته هنر ایرانی به شمار می‌رود كه تمام خصوصیات و ویژگی‌‌های معماری سنتی در آن به‌كار رفته است.

به‌ویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود 500 متر مربع مساحت، 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع، از باشكوه‌ترین ایوان‌‌های مسجد است.

ضلع‌های مسجد، همه با كاشی‌‌های معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفه‌‌های آن اسماء الله و آیات قرآن و احادیثی كه بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد.

كتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد) كه از بهترین ثلث‌نویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی می‌كند و تاریخ بنای مسجد بر كاشی معرق، در این كتیبه به چشم می‌خورد.

محراب، یك پارچه از سنگ مرمر با تزیینات و كنده‌كاری و كتیبه‌ای در میان مقرنس‌كاری‌‌های آن، نمایانگر هنر آن دوران است.

منبر صاحب الزمان (عج) واقع در كنار محراب ایوان مقصوره، از لحاظ قدمت حائز اهمیت است.

این منبر نفیس، از چوب گردو و گلابی با شیوه منبت‌كاری بدون به كار رفتن میخ در آن، به دست پر توان استاد محمد نجار خراسانی، منبت كار معروف عصر فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.

منبر صاحب الزمان (عج) در سال 1325 شمسی توسط مرحوم استاد حیدر نیكنام گلپایگانی مرمت شد.

گنبد رفیع مسجد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، 10 متر است. سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یك كتیبه با خط كوفی تزیین شده است.

در دو طرف این ایوان، دو مناره هر كدام به ارتفاع 43 متر از كف مسجد ساخته شده و دارای كتیبه‌‌هایی چند است. مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت 2800 متر مربع دارد و زیربنای آن 9400 متر مربع است.

بنای مسجد شامل 8 ایوان بزرگ و هفت شبستان است. گنبد خانه پشت ایوان مقصوره، با شبستان‌‌های یك طبقه، بخش‌‌های مختلف مسجد را به هم ربط می‌دهد.

ایوان جنوبی، ایوان مقصوره نام دارد و ایوان شمالی، معروف به ایوان دار السیاده است. ایوان شرقی، ایوان اعتكاف نامیده می‌شود و ایوان غربی، ایوان شیخ بهاء الدین نامگذاری شده است.

نام بانو گوهرشاد، بانی مسجد، در ایوان شمالی مسجد (ایوان دارالسیاده) بر كاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده است. این ایوان با معرق‌كاری زیبایی تزیین شده و بر سر در ورودی آن به رواق دارالسیاده، پنجره‌ای نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است.

دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرق‌كاری ممتاز و كتیبه‌‌هایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی (قدس سره) و بست شیخ بهاء الدین مرتبط می‌كند.

بقعه هارونیه در شهر مشهد

در 25 کیلومترى شمال غربى مشهد در حاشیه غربى جاده مشهد - طوس، بنایى ناشناخته و پر رمز و راز قرار دارد. بقعه «هارونیه » بنایى است مکعب شکل و آجرى که در قلب دشت طوس واقع گردیده است. این بنا از نظر عظمت، قطر پایه ها، قدرت ایستایى در کف و گنبد داراى معمارى خاص است و توجه به این نکته که هارونیه یگانه اثر برجاى مانده از شهر باستانى طوس است، اهمیت آن را مشخص تر مى سازد.

بناى هارونیه چنان که گفته شد تنها بناى بازمانده از شهر کهن طوس است. عوام آن را به نام «زندان هارون » مى شناسند و احتمالا به این دلیل «هارونیه » خوانده مى شود، حال آن که نه تنها بنا از لحاظ شکل و نقشه هیچ گونه شباهتى به زندان ندارد، بلکه طبق مستندات تاریخى نمى توان هیچ گونه ارتباطى بین این اثر و هارون الرشید خلیفه عباسى یافت; زیرا هارون در سال 193 هـ ق وفات یافته است در حالى که اصل بنا را با توجه به شکل معمارى، از دوره ایلخانى (قرن هشتم هجرى) مى دانند که بخشهایى در دوره تیمورى به آن الحاق شده است. از طرف دیگر به دلیل تشابه سبک معمارى بنا به معمارى رازى، (1) این بنا را مربوط به قرن ششم هجرى مى دانند.

در حفاریهایى که به سال 1354 در این بنا صورت گرفت، ضمن پیدا شدن سفالهاى مربوط به دوران سلجوقى، تیمورى و صفوى، جرز بسیار قطورى از سنگ و ملات ساروج که کاملا یادآور پى بناى آتشکده هاى ساسانى است مشاهده شد و نتایج آثار بدست آمده حاکى است که پى این بنا سابقه اى خیلى پیش از قرن ششم داشته است.

پس از بررسى بنا و مطالعه نظریات مختلف محققان سؤالى براى نگارنده پیش آمد که این بنا از چه زمان و توسط چه کسى هارونیه نامیده شد. بررسى سفرنامه ها و نوشته هاى جهانگردان و پژوهشگران داخلى و خارجى که از حدود صد سال قبل تاکنون در نوشته هاى خود به این بنا اشاره کرده اند نشان داد که تنها عوام و مردم بومى بودند که بنا را نخست نقاره خانه و سپس زندان هارون نامیدند و بر اثر آن نام «گنبد هارون » هم بعدها به کار برده شد.

به نظر نگارنده با توجه به این که معمولا ساکنان اطراف بناهاى تاریخى و محوطه هاى باستانى در مورد آثار مجاور مساکن خویش داستانها و افسانه هایى مى سازند که اغلب با واقعیت مطابقت ندارد، نامیده شدن این بنا نیز با عنوان هارونیه از طرف ساکنان نمى تواند ارزش تحقیقى یا مبناى تاریخى صحیحى داشته باشد. به همین ترتیب است برج واقع در لاجیم مازندران که به یادبود بانویى از سلسله آل باوند بنا گردیده اکنون به نام امامزاده عبدالله شهرت یافته است، یا مقبره ارسلان جاذب سپهسالار دوره غزنویان در سنگ بست که عوام آن را «قبر ایاز» مى دانند.