ساختمان منقوش مکشوفه در تپه زاغه در لایه چهارم این تپه واقع گردیده و بر اساس بررسی سفال هایی که بر روی کف ساختمان و در زیر دیوارهای فروریخته اطراف ساختمان قرار گرفته و از گزند تخریب محفوظ مانده و هم چنین بر اساس نتیجه آزمایش کربن 14، قدمت این ساختمان به 6269 سال قبل میلاد مسیح می رسد یعنی حدود اواخر هزاره هفتم و اوایل هزاره ششم پیش از میلاد. در این وشتار می توانید با ویژگی های منحصر به فرد این ساختمان باستانی آشنا شوید.
سفالهای بدست آمده از این ساختمان همگی از نوع سفال مخصوص زاغه و خشن و دارای پوشش نازک هستند. بر روی سطح سفال ، نقوشی با رنگ خام دیده می شود که در بعضی موارد حرارت داده نشده و با مالش دست رنگ پس می دهند و پاک می شوند و بیشتر نقوش هندسی را نمایش می دهند .
آنچه مسلم است این ساختمان منقوش که به بهترین وجهی با توجه به امکانات موجود در دوران پیش از تاریخ، آراسته و تزیین گردیده ، برای یک نوع گردهم آیی و جلسات اجتماعی به کار می رفته است.
این ساختمان در مقایسه با خانه های کوچکی که در دوران های پیش از تاریخ ساخته می شده و نمونه های زیادی از آنها در حفاری های مختلف آشکار گردیده، در حدی استثنایی بزرگ و مجهز ساخته شده است.
در این ساختمان تعداد زیادی سکو و نشیمن گاه برای نشستن افراد تعبیه گردیده ، آتش دان و یا آتشگاه برای تامین حرارت در فصول سرما وجود داشته و اجاق برای پختن یا کباب کردن گوشت نیز قرار داده شده است. حداقل دو محفظه برای جای دادن ادوات و ابزار یا اثاثیه ساخته شده و در ضمن اتاق کوچک تری برای نگاهداری اشیا و یا زندگانی در آن در نظر گرفته شده است.
خود ساختمان و دیوارهای آن در وضع خاصی با رنگ آمیزی ، نقاشی و سربزهای کوهی تزیین و آراسته گردیده است. این ساختمان برای دوران طویلی مورد استفاده قرار می گرفته و تعمیرات بعدی که در آن انجام گردیده ، طول مدت پا برجایی آن را در وضع و حالی که بسیار مورد توجه و مهم بوده و از آن در نهایت دقت و مراقبت نگهداری می گردیده و گاه گاه نیز تعمیر می شده است، نشان می دهد.
تشابه بنا با معبد چتل هویوک
موارد مشابه و قابل مقایسه ای بین این ساختمان منقوش حفاری شده در تپه زاغه و هم چنین معبدی که در تپه چتل هویوک در فلات آناتولی حفاری گردید و هم زمان با این ساختمان می باشد وجود دارد .
معبد چتل هویوک نیز مانند ساختمان منقوش زاغه در یک اجتماع دوران آغاز کشاورزی قرار گرفته و هم چنین داخل ساختمان با تزیینات نقاشی و رنگ آمیزی و سر گاو های متعدد بر روی سکویی آراسته گردیده بود.
در دوران پیش از تاریخ بعضی از انواع حیوانات در یک محل اهمیت خاصی داشته و هریک از آنها در منطقه و ناحیه به خصوصی از این وضعیت برخوردار بود و حیوان مخصوص آن منطقه را معرفی می نمودند.
آنچه مسلم است این ساختمان منقوش که به بهترین وجهی با توجه به امکانات موجود در دوران پیش از تاریخ، آراسته و تزیین گردیده ، برای یک نوع گردهم آیی و جلسات اجتماعی به کار می رفته است.
مثلا حیوان مورد توجه و با اهمیت نواحی کوهستانی ایران همواره بزکوهی بوده است. شکل این حیوان بر روی آثار هنری ایران در تمام طول دوران های پیش از تاریخ و تاریخی در مورد و موارد مختلف چه در حد وضع طبیعی ، چه به شکل استیلیزه با شاخ های بلند و زیبا در انواع گوناگون و متنوع در جاهای مختلف مانند دیواره غارهای باستانی ، بر روی ظروف سفالین زیبای هزاره پنجم پیش از میلاد مسیح و هم چنین مجسمه های گوناگون آن از مواد مختلف مانند سفال، مفرغ، طلا و نقره به بهترین وجهی تجلی نموده است.
به نظر می رسد سر بزهای کوهی که در ساختمان منقوش زاغه بر روی دیوارها نصب گردیده بودند فقط جنبه تزیینی نداشته و احتمالا ارتباط خاصی با عقاید مذهبی و افکار سنتی این اقوام نیز داشته است.
به احتمال قوی این ساختمان منقوش زاغه به عنوان معبد و محل مذهبی و مرکز اجتماعی برای این اقوام دوران اوایل نئولیتیک یا نوسنگی بوده است.
تعداد زیادی مجسمه های گلی کوچک زنان باردار که هر کدام بیش از چند سانتی متر ارتفاع نداشتند و هم چنین یک مجسمه بسیار کوچک زنی که فرزند نوزادش را به روی سینه نگاه داشته است و همگی احتمالا الهه مادر و یا الهه باروری می باشند به دست آمد.
این مجسمه ها که همگی در ساختمان منقوش و اطراف مجاور آن و به خصوص در پشت دیوار شمالی و در ضمن حفاری آشکار گردید، به خوبی می توانند دلایل دیگری بر اثبات این نظریه که این ساختمان احتمالا یک معبد و یا مرکز مذهبی و اجتماعی بوده است باشند.
