هر ملّتى كه از تمدّن و فرهنگى اصيل و ريشه‌دار برخوردار است، در برخوردهاى اجتماعى خود، شعارهاى خاصّى دارد. از مفهوم آيات «1» و روايات اسلامى «2» چنين برمى‌آيد كه «سلام» تحيّت مخصوص و شعار شريعت اسلامى است. خداوند متعال، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را به اين سنّت پسنديده موظّف كرده، مى‌فرمايد:
«وَ إِذا جاءَكَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِاياتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ ...» «3» هرگاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند، نزد تو آيند، [به آن‌ها] بگو:
«سلام بر شما» » پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز در سيره عملى خود، مروّج اين سنت پسنديده و انسانى بود و در سلام‌كردن به مسلمانان پيش‌دستى مى‌كرد، تا آن‌جا كه از سلام‌كردن به كودكان نيز خوددارى نمى‌ورزيد و مى‌فرمود: پنج چيز است كه آن‌ها را انجام مى‌دهم تا پس از من در ميان امّتم، سنّت شود كه يكى از آن‌ها سلام به كودكان است. «1» در اين زمينه، شايسته است مسلمانان نيز اين شعار اسلامى را پاس دارند و هنگام ديدار برادران دينى، با سلامى آرامش‌بخش و شادى‌آفرين، آنان را شاد و مسرور سازند و بدين ترتيب، روابط اجتماعى خود را تحكيم بخشند؛ چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به پيروانش سفارش مى‌كند:
«اذا تَلاقَيْتُمْ فَتَلاقُوا بِالتَّسْليمِ ...» «2» هنگام ملاقات، با سلام‌گفتن، همديگر را ديدار كنيد.
اهمّيّت سلام‌كردن سلام‌كردن در فرهنگ اسلامى از نشانه‌هاى تواضع شمرده شده است. سلام‌دهنده خود را در سطح همكيشان خود مى‌بيند، براى خويشتن، شخصيّت كاذب و دروغين نمى‌سازد و خود را يك سروگردن بالاتر از ديگران نمى‌بيند، به آسانى با آنان انس مى‌گيرد، با صفاو صميميّت‌آن‌ها را ديدار مى‌كند و بدين وسيله به تكبّر و خودبزرگ‌بينى دچار نمى‌شود.
امام صادق عليه السلام مى‌فرمايد:
«مِنَ التَّواضُعِ انْ تُسَلِّمَ عَلى مَنْ لَقيتَ» «3» از نشانه‌هاى تواضع اين است كه هر كس را كه ملاقات كردى، به او سلام كنى. سلام، روح اخوّت و برادرى را در جامعه اسلامى حكم‌فرما مى‌كند. از اين رو، بيش‌ترين پاداش، از آنِ كسى است كه ابتدا به ديگرى سلام كند، زيرا سلام ارتباط دوستانه و پرمهر ايجاد كرده و بذر محبّت را در جامعه مى‌كارد. سرور شهيدان امام حسين عليه السلام مى‌فرمايد:
«لِلسَّلامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدِى‌ءِ وَ واحِدَةٌ لِلرَّادِّ» «1» سلام‌كردن، هفتاد حسنه دارد كه شصت‌ونُه تا براى سلام‌كننده و يكى براى پاسخ‌دهنده آن است.
پس سلام‌كننده به رحمت الهى نزديك‌تر بوده و از عنايت بيش‌ترى برخوردار است، زيرا تكبّر را در خود شكسته است و با فروتنى در مقابل برادر خود، به خدا تقرّب جسته و مورد آمرزش الهى قرار مى‌گيرد. رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«إِنَّ مِنْ مُوجِباتِ الْمَغْفِرَةِ بَذْلُ السَّلامِ وَ حُسْنُ الْكَلامِ» «2» اداى سلام و گفتار نيكو، از عوامل آمرزش گناهان است.
امام صادق عليه السلام نيز مى‌فرمايد:
«الْبادى بِالسَّلامِ أَوْلى بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ» «3» شروع‌كننده سلام، به خدا و رسولش نزديك‌تر است.
مسلمانان بر اساس تعاليم اسلامى، موظّفند در ديدار با برادران دينى، قبل از شروع به سخن، به آنان سلام كنند. بر اين اساس، كسى كه قبل از سلام، شروع به سخن كند، شايسته پاسخ نيست. رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«مَنْ بَدَأَ بِالْكَلامِ قَبْلَ السَّلامِ فَلا تُجيبُوهُ» «1» هر كس قبل از سلام، شروع به سخن كرد، پاسخ او را ندهيد.
به طور كلى، سلام‌كردن، كم‌ترين ابراز احترام و محبّتى است كه هر مسلمان، مى‌تواند نسبت به ديگران انجام دهد و كارى بى‌دردسرتر و بى‌زحمت‌تر از آن نيست. حال اگر كسى آن‌قدر نسبت به برادران دينى خود بى‌اعتنا و بى‌توجّه باشد كه حتّى از سلام‌كردن هم دريغ ورزد، آيا مى‌توان براى اين حالت او نامى جز بُخل گذاشت؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«... انَّ أَبْخَلَ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ» «2» بخيل‌ترين مردم، كسى است كه از سلام‌كردن، خوددارى كند.
آداب سلام سلام‌كردن مانند هر سنّت اسلامى، داراى آدابى است كه رعايت آن‌ها، تأثير آن را بيش‌تر مى‌كند. برخى از آن‌ها عبارتند از:
1- سلام كوچك‌تر به بزرگ‌تر و ...
امام صادق عليه السلام مى‌فرمايد:
«يُسَلِّمُ الصَّغيرُ عَلَى الْكَبيرِ وَ الْمارُّ عَلَى الْقاعِدِ وَالْقَليلُ عَلَى الْكَثيرِ» «1» كوچك به بزرگ سلام كند و رهگذر به نشسته و گروه اندك به گروه بسيار، سلام كند.
2- افشاى سلام از آن‌جا كه سلام‌كردن از شعارهاى اسلامى است و مسلمانان بدان شناخته مى‌شوند، افشاى سلام اهمّيّت خاصّى پيدا مى‌كند.
پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«أَلا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ أَخْلاقِ أَهْلِ الدُّنْيا وَ الْأخِرَةِ؟ قالُوا: بَلى يا رَسُولَ اللَّهِ، فَقالَ صلى الله عليه و آله إِفْشاءُ السَّلامِ فِى الْعالَمِ» «2» آيا به شما خبر ندهم كه برترين اخلاق مردم دنيا و آخرت چيست؟ عرض كردند: آرى اى رسول خدا صلى الله عليه و آله. فرمود: سلام را (كه شعار و تحيّت بهشتيان است) در گيتى منتشركردن.
3- پاسخ شايسته هر چند سلام‌كننده با آغاز به سلام، بيش‌ترين ثواب را به خود اختصاص مى‌دهد، ليكن طرف مقابل نيز بايد با رعايت ادب و پاسخ شايسته، اين شعار اسلامى را پاس دارد. قرآن كريم مى‌فرمايد:
«وَ اذا حُيِّيْتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها» «3» هرگاه كسى به شما سلام كرد، پاسخى نيكوتر دهيد، يا همان تحيّت را به وى برگردانيد.
4- تساوى در سلام مسلمان نبايد در سلام‌كردن، تفاوتى ميان افراد از جهت دارايى و فقر قائل شود، بلكه بايستى همه را از اين نظر، به يك چشم بنگرد و به آن‌ها به طور يك‌نواخت و بدون تبعيض سلام كند، امام رضا عليه السلام مى‌فرمايد:
«مَنْ لَقِىَ فَقيراً مُسْلِم 0 اً فَسَلَّمَ عَلَيْهَ خِلافَ سَلامِهِ عَلَى الْغَنِىِّ، لَقِىَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ هُوَ عَلَيْهِ غَضْبانُ» «1» هر كس با مسلمان تنگ‌دستى روبه‌رو شود و به او به گونه‌اى سلام كند كه با سلام‌كردن بر دارا تفاوت داشته باشد، روز قيامت كه به ديدار خدا مى‌رود، خدا از او خشمگين است.
5- پره آداب معاشرت 78 ارزش و اهميت سخن ص : 77 يز از افراط و تفريط نكته ديگر ميانه‌روى در سلام است؛ گاهى سلام‌كردن به قدرى همراه با احترام و بزرگ‌داشت افراد است كه بيش‌تر به تظاهر و ريا و چاپلوسى مى‌مانَد و گاهى نيز به تناسب موقعيّت افراد، سلام مناسبى به آن‌ها داده‌نمى‌شود كه هر دو ناروا است و بايد به تناسب موقعيّت معنوى، علمى و اخلاقى هر كس به او سلام كرد. اگر سلام فقط احترام ظاهرى باشد و در دل، نسبت به مؤمنان ارادت نداشته باشيم؛ اين نفاق و دورويى است و نيز اگر به آن‌ها بى‌اعتنايى كرده و در حدّ ارادت قلبى، به شايستگى سلام ندهيم، كوتاهى كرده‌ايم. پس شايسته است كه حدّ هر كسى را مراعات كرده و از افراط و تفريط در سلام‌كردن بپرهيزيم.
امير مؤمنان عليه السلام مى‌فرمايد:
«لا تُبْلِغْ فى سَلامِكَ عَلَى الْإِخْوانِ حَدَّ النِّفاقِ وَ لا تُقَصِّرْهُمْ عَنْ دَرَجَةِ الْإِسْتِحْقاقِ» «1» در سلام‌كردن به برادران، نه در حدّ نفاق مبالغه كن و نه آنان را از درجه استحقاق و شايستگى پايين بياور.
سلام ممنوع در فرهنگ اسلامى سلام‌كردن به چند طايفه ممنوع «2» شده است:
1- كسانى كه به خاطر انجام كارهاى ناشايست و نامشروع، لياقت دوستى و سلام برادران و خواهران دينى خود را ندارند، مانند افراد شراب‌خوار، قمارباز، رباخوار، متجاهر به فسق و كسانى كه به طور آشكار، مرتكب كارهاى خلاف مى‌شوند و «3» شايد سلام و احوال‌پرسى با اين گونه افراد نوعى تأييد و صحّه‌گذاشتن بر اعمال زشتشان محسوب شود؛ از اين رو، شايسته است كه هر مسلمانى براى جلوگيرى از فساد، گناه و اعمال زشت و نامشروع، از سلام‌كردن به اين افراد خوددارى كند و با چهره‌اى گرفته و نگاهى نامهربان با آن‌ها برخورد نمايد. اين كم‌ترين كارى است كه در حقّ تبه‌كاران مى‌توان انجام داد. مگر اين‌كه شيوه سلام و احوال‌پرسى در هدايت آن‌ها مؤثّر باشد و انسان بخواهد آن‌ها را با اين شيوه امر به معروف و نهى از منكر كند.
2- سلام‌كردن به بعضى به جهت اشتغال به برخى كارها و دشواربودن جواب سلام در آن حال مورد نهى قرار گرفته است، مانند سلام‌كردن به نمازگزار. «1» چون جواب سلام، واجب است و افرادى كه مشغول نماز هستند، به مشكل مى‌افتند و دست‌كم موجب حواس‌پرتى آن‌ها شده و حضور قلب آن‌ها را از بين مى‌برد. همچنين سلام‌كردن در حال استحمام، تخلّى و يا هر كار ديگرى چون مسواك‌زدن كه جواب سلام، مشكل بوده يا مناسب وضعيّت جواب‌دهنده نيست.
3- سلام‌كردن به كسانى كه از جرگه دين و ملّت اسلام و مسلمانان، خارج هستند، زيرا سلام‌كردن به آن‌ها ممكن است به معناى تأييد دين و آيين نادرست آن‌ها بوده و آن‌ها را در پافشارى و دل‌خوشى به آيين انحرافى خود، پاى‌بندتر كند. البتّه اگر آن‌ها در وضعيّتى قرار داشتند كه انسان بتواند با سلام‌كردن و ابراز محبّت، آن‌ها را به راه راست هدايت كند، چنان كه در سيره اولياى دين، چنين مواردى ديده مى‌شود، شايسته است در هدايت آن‌ها كوتاهى نكند.
بايد توجّه داشت كه در حالت عادى، نبايد به غير مسلمانان سلام كرد و با آن‌ها رابطه دوستى برقرار نمود، مگر اين‌كه آن‌ها خود ابتدا سلام كنند كه در اين صورت پاسخ آن لازم است، ليكن در جواب هم «سلام» گفته نمى‌شود و به «عليكم» اكتفا مى‌گردد.
رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: «لا تَبْدَؤُا أَهْلَ الْكِتابِ بِالسَّلامِ فَإِنْ سَلَّمُوا عَلَيْكُمْ فَقُولُوا عَلَيْكُمْ» «1» با اهل كتاب ابتدا به سلام نكنيد، اگر آن‌ها به شما سلام كردند، در پاسخ بگوييد: «بر شما باد».
4- گاهى مخاطب انسان، فردى است كه سلام‌كردن به او ممكن است براى انسان مفسده‌آميز باشد و يا تأثير نامطلوبى بر روحيّه معنوى او بگذارد، مانند سلام‌كردن به زن جوان. امير مؤمنان عليه السلام از سلام‌كردن به زنان جوان پرهيز مى‌كرد و مى‌فرمود:
«أَتَخَوَّفُ أَنْ تُعْجِبَنى صَوْتُها فَيُدْخِلَ عَلَىَّ أَكْثَرَ مِمَّا أَطْلُبُ مِنَ الْأَجْرِ» «2» مى‌ترسم، صداى او برايم خوشايند باشد و بيش از آنچه اميد اجر دارم، زيان كنم.
گرچه ساحت مقدّس آن حضرت، بسى برتر از وهم و انديشه ماست و حتّى خيال گناه در ذهن چنين انسان بلندمرتبه‌اى خطور نمى‌كند، امّا براى حفظ آن مقام معنوى و توجّه شديد به حضور خدا و نيز توجّه به وسوسه‌هاى شيطان و از همه مهم‌تر، تذكّردادن به ديگران كه به طور قطع، چنين موقعيّتى براى آن‌ها مى‌تواند خطرآفرين باشد، چنين شيوه‌اى را برگزيده و آن را مطرح مى‌سازد؛ اميد آن كه مؤمنان نيز از او پيروى كنند و خود را از خطرات نفسانى دور نگه دارند.
خلاصه
سلام از سنّت‌هاى نيك و شعار شريعت اسلامى است. پيامبر صلى الله عليه و آله درسلام‌كردن به مسلمانان و حتّى كودكان پيش‌دستى كرده و پيروان خود را به آن سفارش مى‌كرد.
سلام‌كردن، نشانه تواضع و مايه انس و الفت با برادران دينى است و شايسته است انسان با هر مؤمنى كه ملاقات مى‌كند، به او سلام دهد.
كسى كه ابتدا به سلام مى‌كند به رحمت الهى نزديك‌تر است و سلام‌كردن او، موجب آمرزش گناهانش خواهد شد.
سلام‌كردن آدابى دارد كه عبارتند از: 1- سلام كوچك‌تر به بزرگ‌تر، سواره به پياده، ايستاده به نشسته و ... 2- افشاى سلام 3- پاسخ شايسته 4- تساوى در سلام 5- پرهيز از افراط و تفريط.
در فرهنگ اسلامى سلام‌كردن به چند طايفه ممنوع شده است، مانند افرادى كه به طور آشكار مرتكب كارهاى زشت و خلاف مى‌شوند و نيز كسانى كه در حالتى هستند كه جواب‌دادن براى ايشان مشكل است و نيز شروع سلام به غير مسلمانان يا كسانى كه سلام‌كردن به آن‌ها مفسده‌انگيز باشد، مورد نهى قرار گرفته است.
