حراج سرمایه اجتماعی در میدان کاج

مقدمه:

حادثه میدان کاج این روزها بحث داغ محافل مردمی و اجتماعی بود. حادثه ای که در آن در روز روشن در بالای شهر پایتخت ایران ، تهران مقابل چشمان مردم و پلیس قتلی آشکار و فجیع اتفاق می افتد.این حادثه که با قتل یک نفر توسط چاقو در میدان کاج  همراه بود افکار عمومی و وجدان اجتماعی جامعه ایران را جریحه دار کرد.آن چیزی که برای مردم و رسانه ها عجیب به نظر می رسید  این بود که قاتل در میانه روز در وسط میدانی پر رفت و شد مقتول را با  ضربات چاقو هدف قرار داد و  بدون فرار از صحنه در جلوی چشمان مردم و پلیس از امداد رسانی به مقتول جلوگیری کرد و نهایتا باعث مرگ مقتول شد.  اگر چه در مذمت آن بسیار گفته اند و شنیده ایم و حکم افراد دخیل نیز صادر گردیده ،اما قصد داریم در این نوشتار با نگاهی جامعه شناسانه و در چهار چوب مفهوم سرمایه اجتماعی آن را بررسی کنیم .

سرمایه اجتماعی و جامعه ما:

شاید واژه مرکب سرمایه اجتماعی را بارها شنیده باشید کلمه اول ذهن را معطوف به کمیات و واژه دوم کیفی و حالتی متضاد با قسم اول خود دارد .سرمایه اجتماعی قابل اندازه گیری است و زیر بنای توسعه اجتماعی،فرهنگی،سیاسی و اقتصادی و از مولفه های اساسی در ثبات کشور محسوب می شود. بر اساس گفته رابرت پوتنام، سرمایه اجتماعی “ به ارزش جمعی همه شبکه‌های اجتماعی و تمایلات ناشی از این شبکه‌ها برای کمک به یکدیگر اشاره دارد” . بر اساس نظر او و پیروانش، سرمایه اجتماعی عنصری کلیدی در بنا و برقراری دموکراسی است. پوتنام می گوید سرمایه اجتماعی را می توان با بررسی میزان اعتماد و حس عمل متقابل در یک اجتماع یا بین مردم سنجید.

فرانسیس فوکویاما معتقد است سرمایه اجتماعی “هنجارها یا ارزشهای به اشتراک گذاشته شده است که موجب تقویت همکاری اجتماعی بر اساس روابط اجتماعی واقعی می شود و پیش نیازی ضروری برای توسعه موفق است.

در تعریف سرمایه اجتماعی سه عنصر اهمیت ویژه ای دارند:

1)هنجارها و ارزشها:

مجموعه باورهای مشترک است که برای گروه ها و افراد حس مشترک تعلق و پیوند به همراه دارد  . در خانواده مجموعه عرفهای پذیرفته شده مثل آداب و رسوم قومی سبک زندگی خانوادگی و باورهای رفتاری مانند حس کمک به دیگران و احساس مسوولیت را شامل می شود.

در جامعه نیز مجموعه سنت ها و فرهنگ یا حتی مجموعه خاطرات مشترک که با نوعی مفهومی از ما را در ذهن افراد یک مجموعه متصور می کند  را شامل می شود.

هر چقدر میزان این هنجار ها و در هم تنیدگی آنها بیشتر باشد سرمایه اجتماعی باعث کنترل بحرانهای اجتماعی نظیر جنگ التهابات داخلی و بی نظمی های رفتاری می شود.زیرا به نوعی افراد احساس از دست رفتن داشته هایشان را کرده و دربرابر آن واکنش نشان می دهند.

2-شبکه های اجتماعی:

به معنای پیوند یکایک افراد با همدیگر در درون سیستمهای کوچک اجتماعی است.این شبکه ها به نوعی درون خود هنجارها و اعتماد و تعهد را دربر داشته و از طریق پیوند افراد با حسن اعتماد به یکدیگر هم گن شده اند و حامل هنجارهای اجتماعی مشخص هستند.در واقع جامعه مدنی در سطح شبکه های اجتماعی گسترده شکل می گیرد و از یکپارچگی قدرت جلوگیری می کند.

3-اعتماد و تعهد:

هر چقدر حس اعتماد افراد نسبت به یکدیگر بیشتر باشد نه تنها سرمایه اجتماعی که سرمایه های مادی هم در سطح خرد در خانواده باعث ایجاد تعهد نسبت به مشکلات یکدیگر شده و به شکلهای گوناگون نظیر گروههای کوچک وام دهنده به صورت خانوادگی و در سطح کلان منجر به تشکیل بنگاههای کوچک کارافرینی و تشکیل گروهای اجتماعی در قالب تشکلهای مدنی و صنفی گردیده و بار مسوولیت خواهی از دولت و نهاد های وابسته به آن کاسته می گردد.

نتیجه گیری:

حس اعتماد و تعهد در مقابل دیگران از جمله ارکان اصلی سرمایه اجتماعی است که در تحلیل حادثه میدان کاج پر رنگ می گردد.

در واقع ما در حادثه میدان کاج با کم رنگ شدن حس تعهد اجتماعی شهروندان نسبت به یک حادثه روبرو هستیم.اگر چه وظیفه اصلی پلیس در این گونه حوادث پیشگیری و مبارزه با بزهکار است اما سوال اینجاست که چرا به فرض کم کاری و یا ضعف پلیس، باورهای بنیادین سرمایه اجتماعی مانند حس مسوولیت و کمک به دیگران در میان شهروندان این گونه تنزل یافته است.

اگرچه اما لفظ سرمایه اجتماعی لفظی جدید و متاخر است اما می توان ریشه های آن را در فرهنگ دینی نیز ملاحظه کرد.از منظر دینی فریادرسی و کمک به هم نوع از واجبات دینی است. پیرامون بی تفاوتی مردم و نیروی انتظامی در این حادثه می توان به این حدیث که مورد تائید شیعه و سنی است بسنده کرد که اگر کسی بشنود مسلمانی فریاد سر می دهد که ای مردم به داد من برسید و شنونده بی تفاوت باشد آن شنونده مسلمان از دین خارج است که در این حادثه به وضوح بی تفاوتی مردم نسبت به فریادهای مقتول قابل تامل است.

به نظر می رسد بی توجهی ما به بنیانهای اصلی سرمایه اجتماعی از عوامل اصلی این بی تفاوتی می باشد.  متاسفانه آنقدر که به موضوعات دینی مانند حجاب در جامعه پرداخته شده به سایر موضوعات دینی همچون صله رحم، روابط زناشویی و پیوندهای خانوادگی توجه خاصی نشده است   که از عوامل اصلی سرمایه اجتماعی است.

این حادثه مارا با چند سوال اساسی روبرو می کند:

چه می شود که حادثه ای در برابر چشمان افراد یک جامعه(پلیس و مردم) روی داده و واکنشها جز فیلمبرداری با موبایل،بعضا صدای خنده ،نظاره آرام مردم و بی عملی پلیس چیز دیگری نیست؟

آیا ایران و ایرانی که در ورزش جوانمردی و جام اخلاق را بر هر چیز ترجیح می داد تا به این حد سطح تعلق و تعهد اجتماعی اش کاهش یافته که در پایتخت شاهد از دست رفتن سرمایه های انسانی کشور شده ایم؟

واژه سرمایه اجتماعی برای ما ایرانیان با قدمتی چندین هزار ساله واژه ای تازه نیست آنجا که سعدی می فرماید:

بنی آدم اعضای یکدیگرند                 که در آفرینش زیک گوهرند