) روزه درمانی در کلام امام علی (ع ) - 1
،
خلاصه:
کلمات کلیدی:
،
درآمد:
روزه تشریع و اختراع بزرگ خداوند است و قدمت طولانی دارد . از تورات و انجیل فعلی برمیآید که روزه، در میان یهود ونصاری و ملل دیگر مرسوم و معمول بوده است .
خود حضرت موسی (ع) چهل روز روزه داشته است . همچنین از انجیل برمیآید که خود حضرت مسیح هم چهل روز روزه داشته است . پس روزه و رمضان، دو برادر کلانسال هستند در میان بشریت و از آوازه بلندی برخوردارند .
روزه اثرات فردی، اجتماعی، تربیتی، بهداشتی و درمانی زیادی را در جوامع بشری ببار آورد و ببار میآورد و اثرات مادی و معنوی فراوانی را در وجود انسان میگذارد .
پیامبر اسلام (ص) در حدیثبسیار معروفی میفرماید: «صوموا تصحوا .» روزه بگیرید تا سالم شوید .
خوشبختانه بعد از گذشتحدود هزار و چهار صد سال، تازه دنیا دارد بر سر عقل میآید و بحث «روزه درمانی» را مطرح میکند، هرچند هر کس نمیتواند به عمق و فلسفه روزه، بطور دقیق پی ببرد .
امروزه در بحثهای روانشناسی، بحث «فراروان» مطرح است ولی بطور یقین، غیر از انسانهای کامل و مؤمنین واقعی، کسی نمیتواند این کلام حضرت امیر (ع) را درک کند که فرمود:
«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» روزه جان یعنی چه؟ و چه کسی میتواند آن را درک و سپس عمل بکند؟ !
به هر حال ، در این نوشتار کوتاه سعی شده به این پرسش پاسخ دهیم که:
آیا روزه اثرات درمانی دارد یا خیر و گستره آن تا کجاست؟ لذا در این مقاله در چند عنوان بحث نمودیم که عبارتند از:
1 - درآمد 2 - تعریف، اهمیت و ضرورت 3 - انواع روزه 4 - فلسفه روزه، 5 - سوژههای تربیتی روزه و رمضان 6 - خداحافظ رمضان 7 - جشن روزه دار و عید واقعی 8 - نتیجه و در پایان کتابنامه .
تعریف، اهمیت و ضرورت:
در فرهنگ قرآن، از روزه به «صوم» تعبیر شده است . صوم در لغتبه معنای برخاستن استبیآنکه بعد از آن کاری شود .
نزد بعضی صوم به معنای نگاه داشتن است . هر یک از دو معنا مناسبت دارد با معنای شرعی و آن نگاه داشتن خود استبر وجه شرع در روز از آنچه در شرع او را مفطر خوانند با نیت . (1)
در جای دیگر آمده: صوم به معنای روزه . همچنین است صیام .
اصل آن امساک از مطلق فعل است، خوردن باشد، یا گفتن، یا رفتن .
صوم اسلامی امساک مخصوصی است از طعام و چیزهای دیگر که از طلوع فجر شروع شده و با رسیدن شب به پایان میرسد . (2)
در التبیان از صوم چنین تعریف شده است:
«الصوم فی الشرع هو الامساک عن اشیاء مخصوصة علی وجه مخصوص ممن هو علی صفات مخصوصة و من شرط انعقاد النیة .» (3)
روزه در شرع، عبارت است از: 1 - خودداری کردن از خوردن اشیاء خاص و ویژه، 2 - بر وجه مخصوص، 3 - از کسانی که دارای خصوصیات ویژه هستند، 4 - به شرط بستن نیت .
به هر تقدیر در رساله عملیه آمده:
روزه آن است که انسان برای اطاعت فرمان خدا، از اذان صبح تا مغرب، از چیزهایی که روزه را باطل میکند خودداری نماید .
اهمیت:
اهمیت روزه آنقدر زیاد است که با زندگی و زنده ماندن انسان عجین است . روزه زبالهها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را میسوزاند، و در واقع بدن را «خانه تکانی» میکند .
ضرورت:
در این برهه از زمان، بخاطر مصنوعی گشتن زندگی و خوردنیها و نوشیدنیهای شیمیاییزا، زندگی و محیط زیستبشر، با خطر جدی مواجه گشته است .
یکی از بهترین راه درمان این همه بیماریهای جسمی و روانی «روزه درمانی» است که به روزه شکم، جسم را درمان بخشیم و با روزه نفس، جان و روان خود را .
یکی از فقرههای دعای ماه رمضان که دعای بین المللی هم هست این است که: «اللهم اشف کل مریض» خدایا تمام بیماران جهان را شفاببخش .
به امید روزی که جهانیان به خاطر درمان بیماری جسمشان هم که شده سراسیمه به روزه درمانی روی بیاورند و عظمتهای اسلام را قطرهای بنوشند .
انواع روزه:
روزه به عبارات مختلف، تقسیمات مختلفی را به خود اختصاص میدهد .
تقسیمات روزه در فقه عبارت است از:
1 - روزه واجب، 2 - روزه حرام، 3 - روزه مستحب، 4 - روزه مکروه .
روزههای واجب عبارتند از:
1 - روزه ماه رمضان، 2 - روزه قضاء ماه رمضان، 3 - روزه کفاره، 4 - روزه قضای پدر [یا مادر] بر پسر بزرگتر، 5 - روزههای نذر و عهد، 6 - روزههای استیجاری .
روزههای حرام عبارتند از:
1 - عید فطر (اول شوال)، 2 - عید قربان (دهم ماه ذی الحجة)، 3 - روزههای ضرری، 4 - روزههای مستحبی زن و فرزند اگر حق شوهر از بین برود و باعث اذیت پدر و مادر شود جایز نیست .
روزههای حرام دیگر نیز هست که در کتابهای مفصل گفته شده است .
روزههای مکروه عبارتند از:
1 - روزه روز عاشورا، 2 - روزی که انسان شک دارد روز عرفه استیا روز عید قربان، 3 - روزه میهمان بدون اجازه میزبان .
روزههای مستحب:
روزه تمام روزهای سال، غیر از روزهای حرام و مکروه که در بالا بیان گشت، مستحب است، ولی بعضی از روزها تاکید بیشتری دارد . که برای توضیح بیشتر به رساله عملیه، به همین بخش مراجعه نمائید .
تقسیم روزه به اعتبار دیگر:
امیرالمؤمنین (ع) میفرمایند:
«صیام القلب عن الفکر فی الآثام افضل من صیام البطن عن الطعام» (4)
روزه دل از [برای] اندیشه در [ترک] گناهان، بهتر از روزه شکم است از غذا خوردن و آشامیدن .
در این حدیثشریف به دو نوع روزه اشاره شد:
1 - روزه جان .
2 - روزه جسم .
روزه جسم مرحله نازله روزه است و گستره آن محدود به زمان خاص میباشد . روزه جسم و شکم آسان است و هر کس با اراده اندک میتواند از عهده آن برآید .
نخوردن و نیاشامیدن چند ساعت، چیزی نیست که برای یک انسان متدین مشکل ساز باشد . انسان توانایی دارد چندین روز، چیزی نخورد و نیاشامد و در عین حال زنده و سالم بماند .
آنچه مهم است، روزه جان است که دامنه بسیار گسترده دارد و در عین حال بسیار سخت و دشوار است . چیزی نیست که هر کس بتواند به آسانی بدان دسترسی پیدا کند و یا به صرف دستیازیدن به روزه جسم و شکم، بتواند بدان دستیابد .
ملازمهای بین روزه جسم و روزه جان وجود ندارد . روزه جسم و شکم، تنها میتواند مقدمهای برای رسیدن به مرحله روزه جان باشد . رفع و دفع از خطورات ذهنی، خیالات، شبهات، انگیزهها و غرضها، شهوات عملی و . . . ، چیزی نیست که به صرف روزه جسم بدست آید .
در مرحله روزه دل، تمام اعضا و جوارح انسان روزهدار است .
گوش انسان روزه دارد . چشم و نگاه انسان روزه دارد . زبان انسان روزه دارد . ذهن انسان روزه دارد . نفس کشیدن و نفسها روزه دارند . در خوردن و خوابیدن و در خلوت و جلوت روزه دارند .
در حدیثی دیگر، امیرالمؤمنین (ع) میفرمایند:
«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» . (5)
روزه جان، خودداری کردن حواس پنجگانه از باقیمانده گناهان است و خلوت و آسوده ماندن دل از تمام اسباب پلید .
اگر «جان» انسان روزه باشد، حواس پنجگانه، برای همیشه حواسش جمع خواهد بود وبه سوی پلیدیها و پلشتیها، پا نخواهد نهاد .
این نماز و روزه و حج و جهاد
هم گواهی دادنست از اعتقاد (6)
علی (ع) میفرمایند:
«صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام» . (7)
روزه جان از خوشیهای (پست) دنیا سودمندترین روزهها است .
سرچشمه تمام بیماریهای روانی، شبهات علمی واخورده است و شهوات عملی .
برای مبارزه با این نوع بیماریهای خطرساز و خانمانسوز چه باید کرد؟
آیا با «سلاحهای هستهای» میتوان آن را مهار کرد؟ بطور یقین جواب این سؤال منفی است و اگر تمام سلاحهای گرم و سرد موجود در دنیا را بر سر «شهوات عملی» فرو نشانند، نه تنها شعله آتش آن خاموش نمیشود بلکه آتش آن شعلهورتر خواهد گشت . سرطان پنهانی است که با هیچ دارویی درمان نیابد .
تنها راه معقول مبارزه با آن، «سیر و سلوک علمی و عملی» است و این بدست نمیآید مگر از راه دین خداپسند و آن دین خداپسند، دین اسلام است که دارای شاخ و برگهای بیشماری است .
روزه یکی از شاخ و برگهای دین اسلام است که در درمان بیماریهای روانی بسیار نقش آفرین است، همانطوریکه به اعتراف دوست و دشمن، در درمان بیماریهای «تن» نقش بسزایی دارد .
در بخشی از کتاب «روزه روش نوین برای درمان بیماریها» آمده:
«امساک و روزه اختیاری و منظم، آثار مخصوصی در بدن پدید میآورد که بیماریهای غیر قابل علاج از نظر پزشکان را بهبودی میبخشد . همان بیماریهایی که اگر تمام داروها و وسایل پزشکی جهان را در اختیار پزشکان قرار دهید آنها را قابل علاج نمیدانند . » (8)
خلاصه:
چرا یک طبیب روسی براساس تجربیات و بدعت، بحث «روزه درمانی» را مطرح کرد و روزه درمانی هم نمود ولی مسلمانان از منابع و مبانی بزرگ اسلامی چنین استفادههایی را نبردند و از غریبهها، سبقت نگرفتند؟ !
آیا از کلام زیبای حضرت امیر (ع) «روزه درمانی و درمان هر بیماری» بدست نمیآید؟ ! معنای دقیق و عمیق این حدیث نورانی چه میتواند باشد؟ !
«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» یعنی چه؟
آیا با عمل به این حدیث زیبا تمام بیماریهای روانی و فراروانی درمان نمیگردد؟ ! آیا در صورت عمل به اینگونه روایات، جوامع انسانی به مدینه فاضله تبدیل نمیگردد؟ !
فلسفه روزه
1 - تقویت اراده و ایمان:
علی (ع) میفرمایند:
«ان افضل ما توسل به المتوسلون الی الله سبحانه الایمان به و برسوله . . .»
همانا بهترین چیز که نزدیکی خواهان به خدای سبحان بدان توسل میجوید، ایمان به خدا و پیامبر، و جهاد در راه خداست، که موجب بلندی کلمه مسلمانی است و یکتا دانستن پروردگار که مقتضای فطرت انسانی است; و برپا داشتن نماز که آن ستون دین است، و دادن حق مستمندان - زکات - که واجب شرع مبین است . و روزه ماه رمضان که نگهدارنده از عقاب است - و بازدارنده عذاب (9) ایمان به اینکه روزه ماه رمضان نگهدارنده از عقاب است و بازدارنده عذاب خود باعث تقویت ایمان میگردد و موجب امیدواری نسبتبه سرنوشت آینده و چنین کاری ایمان و اراده انسان را قوی میکند و سرنوشت و آینده انسان را روشن و از هاله ابهام بدر میآورد .
علی (ع) در جای دیگر میفرمایند:
«علیکم بصیام شهر رمضان فان صیامه جنة حصینة» . (10)
بر شما باد به روزه ماه رمضان، زیرا روزه این ماه سپری است، نگهدارنده از آتش جهنم .
2 - خودسازی:
روزه دروازه بزرگ عبادت است . به این معنا که خودسازی و مقاومت در انجام عبادات را از روزه باید شروع نمود . (11)
امیرالمؤمنین در این زمینه میفرمایند:
«بندگان خدا; پرهیز از نافرمانی خدا، دوستان او را از در افتادن در حرامهای او نگهداشته است، و دل آنان را به ترس وی همراه داشته است; چندانکه شبها بیدارشان میدارد، و روزهای گرم را با تشنگی بر آنان به سر میآرد .
آسایش عقبی را با رنج دنیا به دست آورند، و سیرآبی - آنجا - را با تشنگی خوردن - در اینجا - .» (12)
این پیام خداوند است که:
«فان مع العسر یسرا، ان مع العسر یسرا» . (13)
به دنبال هر سیاهچاله، دو سپید چشمهای است .
به دنبال هر تشنگی ای، تشریفات و تشویقاتی است و به دنبال هر گرسنگی و خودسازی، سودی .
امیرالمؤمنین (ع) در این زمینه به درمانگاه و درمانگران بزرگی اشاره میکند که هم مجهز به تمام امکانات درمانی هستند و هم مجهز به درمانگران متخصص .
میفرماید: «. . . خمص البطون من الصیام» . (14)
مردمی که چشمانشان از گریه تباه، شکمهایشان از روزه لاغر، و به پشت چسبیده، لبهایشان از دعا خشک، و پژمرده گردیده، رنگها زرد از شب زنده داری - بسیار - بر رخسارشان گرد فروتنی پدیدار .
مولوی میگوید:
هست روزه ظاهر، امساک طعام
روزه معنا، توجه دان تمام
این دهان بستن دهانی باز شد
که خورنده دانههای راز شد
جوع مر خاصان حق را دادهاند
تا شود از جوع شیر زورمند
به هر تقدیر «روزه درمانی» را بیگانگان از اسلام عزیز و روح آیات و روایات ما گرفتهاند، نه اینکه خودشان خلاقیتبه خرج دادهاند و آن را کشف کردهاند .
سعدی گوید:
اندرون از طعام خالی دار
تا در او نور معرفتبینی
تهی از حکمتی بعلت آن
که پری از طعام تا بینی
حضرت امیر (ع) میفرمایند:
«والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق» . (15)
خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد .»
اخلاص باید در آزمایشگاه بزرگ رمضان، کاربردی گردد، نه تنها اخلاص بلکه تمام تئوریهای دینی و ارزشی را باید آزمود و در آزمایشگاه بزرگ رمضان و . . . ، کاربردی ساخت .
در جای دیگر حضرت امیر (ع) میفرمایند:
«و مجاهدة الصیام فی الایام المفروضات، تسکینا لاطرافهم، و تخشیعا لابصارهم . . .» .
و روزه گرفتنهای دشوار، در روزهایی که واجب است تا اندامشان بیارامد با این کار، و دیدههایشان خاشع شود و جانهاشان خوار . و سبک ساختن دلهای آنان، و بردن خودبینی از ایشان، به فروتنی که در این عبادتهاست: از چهرههای شاداب را به تواضع برخاک سودن، و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین، خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشتبه فروتنی و خواری به خاطر روزه داری .» (16)
بیگانگان بیخبر، از روزه دراسلام یا روزهها و امساکهایی که خود تجویز میکنند را، فقط ضامن سلامی تن و جسم تنها میدانند ولی غافل از اینکه روزه در اسلام، بر فراروان هم اثر گذار است و بسیاری از بیماریهای روانی، فشارهای عصبی و فشارهای روانی را میتوان از طریق روزه درمان کرد . و راز اصلی از روزه در اسلام، دستیافتن به سلامتی جان است، که اگر انسان به سلامتی جان دست نیابد، تمام هستی خویش را باخته است .
ولی موحدان واقعی، شیعیان و انسانهای کامل سلامتی تن را مرتبه نازله روزه میدانند و هدف بلند از روزه، درمان روانهاو فراروان استبلکه برد و گستره روزه در اسلام، الی یوم القیامة ادامه دارد .
3 - استکبار زدایی و استکبار ستیزی:
بنیانگذار استکبار، ابلیس رجیم است، برای درمان بیماری استکبار، باید به ستیز با آن برخاست و از راه جهاد اصغر و بدنبال آن جهاد اکبر، با آن به مبارزه پرداخت .
این جنگ الی یوم القیامة ادامه خواهد داشت و پایان ندارد وصلح و سازش در آن صورت نمیگیرد . بقیه در صفحه 36
حضرت امیر (ع) میفرمایند:
«اگر خدا رخصت کبر ورزیدن را به یکی از بندگانش میداد، به یقین منتی را بر پیامبران گزیده و دوستانش مینهاد، لکن خدای سبحان بزرگمنشی را بر آنان ناپسند دید وفروتنی را پسندید . پس پیامبران - از روی فروتنی - گونههای خود را بر زمین چسبانیدند، و چهرههای خود را به خاک مالیدند، و برابر مؤمنان فروتنی نمودند و خود مردمانی مستضعف بودند . خدایشان به گرسنگی آزمود و به سختی مبتلایشان فرمود، و با ترس و بیماری امتحانشان کرد و با زیر و زبر کردنشان در سختیها، ایمانشان را پدید آورد .» (17)
اهداف همه پیامبران استکبار زدایی و استکبار ستیزی بود از یک طرف و تربیت نیروی انسانی بود از طرف دیگر .
علی (ع) در جای دیگر میفرمایند، یکی از اهداف بزرگ عبادات از جمله روزه، استکبار زدایی است .
میفرمایند:
«والتصاق کرائم الجوارث بالارض تصاغرا، و لحوق البطون بالمتون من الصیام تزللا» . (18)
و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشتبه فروتنی به خواری به خاطر روزهداری .
خلاصه:
به هر تقدیر بحث در این زمینه، دامنه گسترده دارد و در این نوشتار به سه هدف و فلسفه بزرگ روزه که همان درمان جسم و جان است اشاره شد که عبارتند از:
1 - تقویت اراده و ایمان .
2 - خودسازی .
3 - استکبار زدایی و استکبار ستیزی .
ادامه دارد
پینوشتها:
1 . بحارالانوار، ج96، ص255 .
2 . ابوالفتح الجرجانی، سید امیر، تفسیر شاهی او آیات الاحکام، ج1، تهران: نوید، 1362، ص225 .
3 . قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، سوم، 1361، ص165 .
4 . التبیان، ج1، ص114 .
5 . غرر الحکم و درر الکلم، ج1، ص416، چاپ بیروت .
6 . همان .
7 . مثنوی معنوی، دفتر پنجم، 183 .
8 . غرر الحکم، همان .
9 . نهج البلاغه، خ110، ترجمه دکتر شهیدی .
10 . امالی طوسی، ج2، ص136 .
11 . موسوی لاهیجی، سید حسین، روزه درمان بیماریهای روح و جسم، قم: جامعه مدرسین، 1364 .
12 . نهج البلاغه، خ114 .
13 . سوره شرح، 94، آیه 4 و 5 .
14 . نهج البلاغه، خ121 .
15 . نهج البلاغه، حکمت 244 .
16 . نهج البلاغه، خ192، خطبه قاصعه .
17 . نهج البلاغه، خ192 .
18 . همان
v
