سجده در لغت به معناي تطامن و تذلل است، بنابر اين معناي سجده در تمام موجودات از جمادات، نباتات، حيوانات، كرات آسماني، انسان و جن و فرشتگان روشن خواهد شد، چون همه در برابر خدا با عظمت خاضع و ذليل مي باشند. اما فرقي كه مي توان ميان مكلفين با غير آنان تصور كرد اين است كه سجده در مكلفين اختياري "تشريعي" است و در غير آنها اجباري "تكويني" خواهد بود.
البته معناي سجده در انسان اصطلاحا آن است كه هفت موضع خود را چنانكه علما فرموده اند به زمين گذاشته و ذكر خدا كند. سجده در برابر پروردگار جهان، موضوعي است فطري و طبيعي. فطرت اقتضا مي كند كه هر منعم از ولي نعمت خود سپاسگزار باشد و چون خداي سبحان خالق و ولي نعمت همه موجودات است بايد همه موجودات در برابر او عبادت و اطاعت نمايند، به همين جهت خداوند متعال اين تذلل و خضوع را براي ما بيان مي فرمايد.
در اینجا لازم است به برخی آیات قرآن مجید درباره سجده اشاره کنیم:
- خداوند متعال در سوره نحل، آيه 50 فرموده است: و براي خدا سجده مي نمايد آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از جنبنده و فرشتگان و حال اينكه آنها تكبر نمي ورزند.
- آیه 19 سوره حج مي فرمايد: آيا نمي بيني كه براي خداوند سجده مي كنند هر كه در آسمانها و هر كه در زمين است، و آفتاب، ماه، ستارگان، كوهها، درخت، جنبندگان و بيشتر مردم و اما بسياري از مردم عذاب بر آنها سزاوار است.
- خداوند قادر حکیم در آیه 34 سوره بقره نیز مي فرمايد: و هنگامي كه ما براي فرشتگان گفتيم براي آدم سجده كنيد همه فرشتگان سجده كردند جز ابليس كه ابا كرد و تكبر ورزيد و از كفار گرديد.
- در خصوص انسان، سوره حج، آيه 77 می فرماید: اي افرادي كه ايمان آورده ايد، ركوع كنيد و سجده نماييد و پروردگار خود را عبادت بنماييد.
- آیه 29 سوره فتح صفات ياران پيامبراكرم(ص) را كه بازگو كرده و مي فرمايد پيوسته آنها را در حال ركوع و سجود مي بيني، آنها همواره فضل خدا و رضاي او را مي طلبند، نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمايان است،
- آیه 112 سوره توبه صفات مومنين را بيان می کند و مي فرمايد؛ ركوع كنندگان، سجده کنندگان...
در روایتی آمده که از حضرت علي(ع) پرسيده شد. معناي سجده چيست؟ حضرت فرمود معنايش آن است وقتي انسان به سجده مي رود كه از خاك مرا آفريدي و سر بر داشتن از سجده معنايش آن است كه مرا از آن بيرون نمودي و سجده دوم معنايش آن است كه به سوي خاك مرا بر مي گرداني و سر برداشتن از سجده دوم آن است كه از آن دفعه ديگر مرا بيرون مي آوري.
سجده بسيار و سجده طولاني
موضوع سجده و بسياري آن و طول دادنش از عباداتي است كه خيلي به آن سفارش شده و در بعضی موارد بالاترين وظايف و برترين عبادت دانسته شده است. در اینجا به برخی روایات اشاره می شود.
روایت شده شخصي از امام صادق(ع) پرسيد چگونه شد كه خداوند ابراهيم (ع) را خليل قرار داد؟ حضرت فرمود؛ به جهت زيادي سجده. همچنین از حضرت رضا(ع) روايت شده كه به مامون نوشت از دين پيشوايان، پارسايي و عفت و صدق و صلاح و طول دادن سجده است.
همچنین در روايت دارد كه امام صادق(ع) فرمود سجده منتهاي عبادت فرزندان آدم است و در حديث ديگر از آن حضرت است كه فرمود نزديك ترين حالت بنده به خدا حالتي است كه سجده كننده و گريان باشد.
حالات پيامبران و سفراي الهي، پيشوايان مذهبي و ائمه اطهار این نکته را یادآور می کند که فرد مسلمان باید زیاد سجده کند. در همین مورد سجده هاي علي بن ابيطالب (ع) هر فردي را حيران مي سازد و يا سجده هاي امام زين العابدين، سيد الساجدين (ع) هر عابدي را متحير مي كند. همچنین سجده هاي طولاني حضرت موسي بن جعفر (ع) هر مومن عبادت كننده اي را بهت زده مي نمايد.
این خيال كه سجده تنها در نماز است اشتباه است و در اسلام سجده های دیگری وجود دارد كه سفارش اكيد درباره آنها شده مانند سجده شكر، كه هر زمان بنده به ياد نعمتي افتد سزاوار است كه سجده كند و شكر آن نعمت را به اين طريق انجام دهد و بالاترين سجده شكر سجده اي است كه انسان بعد از تعقيبات و بعد از نماز به جا مي آورد. كمترين چيزي كه در سجده گفته مي شود، سه بار "شكرا شكرا" يا شكرَا لله،يا "العفو" و مانند آن مي باشد گرچه بدون ذكر هم سجده محقق خواهد شد.
