مبحث بیستم طرح صالحین: ايمان و علم در نگاه امام باقر (ع)

بنام خداوند حکیم

شهادت جانگداز پیشوای علم و هدایت امام محمد باقر (ع) را تسلیت عرض می نماییم

ايمان و علم در نگاه امام باقر (ع)

پنجمين امام شيعه، محمدبن على بن الحسين(ع) ملقب به باقر در سال ۵۷ ق در شهر مدينه ديده به جهان گشود. مادر ايشان، فاطمه دختر امام حسن(ع)، زنى با جلالت و بزرگوار بود به طورى كه امام صادق (ع) از ايشان با تعبير «زنى بسيار راستگو كه در آل حسن(ع) مانند نداشت» ياد كرده اند. بدين ترتيب، امام باقر(ع) نخستين كسى است كه پدرش از نسل امام حسين(ع) و مادرش از نسل امام حسن(ع) است. روز تولد آن حضرت را اول رجب و در برخى نقل ها سوم صفر دانسته اند.

جايگاه علمى امام محمد باقر (ع)

دوران حضرت امام باقر(ع)، دوران رونق و گسترش علوم اسلامى بود و دانشمندان و فقهاى بزرگى در عرصه حديث و فقه به منصه ظهور رسيده بودند. امام باقر(ع) در ميان ايشان از جايگاه ويژه اى برخوردار بود. شيخ مفيد يكى از بزرگترين دانشمندان شيعى در اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم هجرى درباره موقعيت علمى امام و جلسات درس ايشان مى نويسد: بازماندگان صحابه و بزرگان تابعين و رؤساى فقهاى مسلمان از آن حضرت در مسائل دينى روايت كرده اند. امام، اخبار پيشينيان و پيامبران را روايت مى كرد و مردم از او سيره و سنت رسول اكرم(ص) را مى گرفتند و در مناسك حج بر او اعتماد داشتند و تفسير و قرآنش را مى نوشتند و عامه و خاصه، روايات او را حديث مى كردند و دانش كلام او را پاس مى داشتند. همه نويسندگان شيعه و سنى، علت ملقب شدن آن حضرت را به «باقر» و «باقرالعلوم»، دانش فراوان ايشان دانسته اند. البته اين نامگذارى از طرف پيامبر اكرم(ص) به روايت جابربن عبدالله انصارى صورت گرفته است كه ايشان در مورد امام باقر(ع) فرمود: «يَبْقَرُ العلمَ بقراً» يعنى علم را به تمام و كمال مى شكافد.
شيخ طوسى (د. ۴۶۰ ق)، بزرگترين عالم شيعى در قرن پنجم، تعداد شاگردان برجسته آن حضرت را ۴۶۶ تن برشمرده است. ايشان در زمينه مسائل فقهى، مرجع عام علماى حجاز بود. بسيارى از فقهاى بزرگ اهل سنت در نزد ايشان به مانند دانش آموزى كسب علم مى كردند. شهرت ايشان در حجاز آن گونه پيچيده بود كه ايشان را سيد فقهاى حجاز (بزرگ فقيهان منطقه حجاز) مى خواندند. يكى از علماى بزرگ اهل سنت به نام ذهبى (د. ۷۴۸ ق) درباره ايشان مى نويسد: «امام باقر(ع) از كسانى بود كه علم و عمل و آقايى و شرافت و وثاقت و متانت را با هم جمع كرده بود و براى خلافت، شايستگى داشت.»

زندگانى سياسى امام محمد باقر (ع)

دوران حيات امام باقر(ع)، مقارن با دوران قدرت بنى اميه بود و اوضاع و شرايط دشوارى براى ايشان و شيعيان ايشان پديد آمده بود. دوران امامت امام باقر(ع) معاصر با ۵ نفر از خلفاى بنى اميه بود. وليدبن عبدالملك، سليمان بن عبدالملك، عمربن عبدالعزيز، يزيدبن عبدالملك و هشام بن عبدالملك.
از اين ميان، تنها دوران ۲ ساله خلافت عمربن عبدالعزيز براى امام باقر(ع) و شيعيان آن حضرت، دوران آسايش و راحتى بود. عمربن عبدالعزيز (حك. ۹۹-۱۰۱ ق) با همه خلفاى اموى تفاوت داشت.
غير از او، دوران ديگر خلفاى اموى همواره براى امام و يارانش باسختى همراه بود. امام باقر(ع)، سليمان خليفه اموى را فردى ستمگر و جبار ناميد. اما سخت ترين دوران حيات امام باقر(ع) مقارن با خلافت دهمين خليفه اموى يعنى هاشم بن عبدالملك بود. هاشم مردى خشن، ستم پيشه، سنگدل، بى رحم، تندخو، مال دوست و بخيل بود. به گفته مسعودى، مورخ شيعى قرن چهارم، هيچ زمانى سخت تر از زمانه هشام نبود. وى مدت ۱۹ سال و ۷ ماه حكومت كرد و امام باقر(ع) سال هاى پايانى عمر شريف خود را در دوران اين خليفه جبار سپرى كرد. هشام و كارگزارانش بغض و كينه شديدى نسبت به علويان بويژه امام باقر(ع) به عنوان بزرگ علويان داشتند و رفتار امام باقر(ع) و شيعيانش را به شدت كنترل مى كردند. سپر دفاعى امام باقر(ع) در قبال سياست هاى سختگيرانه هشام، «تقيه» بود. در واقع به مدد تقيه بود كه امام باقر(ع) و اصحابش توانستند خود را از گزند هشام دور نگه دارند. با اين وجود، هشام همواره در پى راه هايى بود كه بتواند نقاب تقيه را از چهره ايشان بردارد و با اين راه امام و يارانش را از بين ببرد. هشام براى اين منظور دست به تشكيل مناظرات علمى با حضور امام باقر(ع) زد تا به اين وسيله از منزلت علمى امام بكاهد. اما قدرت علمى امام و پيروزى در اين مناظرات منجر به نتيجه عكس مى شد.
به طور كل دوران حكومت سلسله اموى براى شيعيان همواره با سختى و فشار همراه بود. سرانجام امام باقر(ع) پس از عمرى مجاهدت و تلاش در راه ارائه اسلام واقعى و حقيقت به مردم در هفتم ذيحجه سال ۱۱۴ق‎/ توسط هشام به شهادت رسيد و در قبرستان بقيع در كنار قبر پدر بزرگوارش مدفون شد.

اخلاق عملى امام محمد باقر (ع)

عده اى فكر مى كردند تلاش براى معاش كه نشانه فعاليت براى زندگى بهتر است، درست نيست. محمدبن منكدر، يكى از حافظان قرآن در عصر امام باقر(ع)، ضمن تمجيد از آن حضرت مى گويد: « روزى از مدينه بيرون آمدم و در صحرا محمدبن على بن الحسين(ع) را ديدم. او در حالى كه بدنى چاق داشت در كنار دو غلام سياه كار مى كرد. پيش خود گفتم: سبحان الله! پيرمردى از قريش در چنين ساعتى از روز با اين وضع براى به دست آوردن دنيا در تلاش است. بايد او را موعظه كنم! نزد او رفته و گفتم: خداوند تو را حفظ كند. اگر در اين حالى كه هستى اجل تو برسد چه خواهى كرد؟! فرمود: «اگر در اين حالى كه هستم؛ بميرم، در حالى كه در اطاعت خدا بوده ام از دنيا رفته ام. من باكار كردنم، خود و عيالم را از محتاج بودن به تو و مردم حفظ مى كنم. وقتى از سر رسيدن اجل هراسناك خواهم بود كه اجل، مرا در حال نافرمانى خدا دريابد.» گفتم: اى فرزند رسول خدا! راست فرمودى. من مى خواستم تو را موعظه كنم كه تو مرا موعظه كردى.
امام باقر(ع) در توصيف شيعيان خود مى فرمايد: «شيعيان ما در بالاترين مراحل تقوايند. آنان از جمله تلاش كنندگان و وفاكنندگان به عهد و امانت بوده و اهل زهد و عبادت هستند. آنان در هر شبانه روز، پنجاه و يك ركعت نماز به جاى مى آورند. آنان شب ها در حال عبادت و روزها روزه اند. زكات اموال خود را مى پردازند و به حج مى روند و از تمام محرمات الهى اجتناب مى كنند» و در جاى ديگر مى فرمايند: «كسى كه در يك شهر دهها هزار نفرى با شد و پرهيز گار ترين آنها نباشد، از ما نيست.» به فرموده امام باقر(ع) يك شخص مؤمن بايد اين چهار صفت را داشته باشد: «توكل به خدا، تفويض امور به خداوند، رضا به قضاى خدا و تسليم به حكم يا مشيت خدا.»
در نگاه ايشان، ايمان چهار ركن و پايه دارد: «۱- صبر، ۲- يقين، ۳- عدل، ۴- جهاد» ايشان در حديثى ديگر در مورد نقش اخلاق خوش در افزايش ايمان مى فرمايند: «ايمان كسى كاملتر است كه اخلاقش بهتر باشد». در سخن از فضايل، ايشان بويژه بر صبر تكيه مى كنند كه مانع گلايه و شكايت از مردم مى شود.
امام باقر(ع) بر كسب علم تأكيد زيادى داشته اند و اين امر از احاديث بسيارى كه از ايشان روايت شده، آشكار است. اما در نگاه ايشان، علم اندوزى هدف نيست بلكه وسيله اى است براى رسيدن به هدف كه آن هدف، اصلاح عمل است. مهم اين است كه مطابق دانشى كه آموخته ايم عمل كنيم و آنچه را كه آموخته ايم به ديگران هم بياموزيم.
به اين ترتيب است كه با علم مى توان عمل را اصلاح كرد و چون عمل اصلاح شود، آنگاه ايمان افزون تر و قوى تر مى شود.
ايمان قوى تر به نوبه خود، علم انسان را عميق تر مى كند و عميق شدن علم باعث تهذيب عمل مى شود. بدين شكل، بنابرنظر امام باقر(ع) علم و عمل و ايمان به يكديگر وابسته اند.

امامت در نگاه امام محمد باقر (ع)

امام باقر(ع)، مؤمن را كسى مى داند كه به فرايض الهى عمل كند. ايشان اين فرايض را هفت عدد مى داند كه مهمترين آن امامت است و ديگر فرايض (اركان) برگرد آن مى چرخند. از ديدگاه ايشان، ايمان واقعى مستقيماً به ولايت امامان مربوط مى شود، يعنى ايمان از اعتقاد به امام پديد مى آيد. به فرموده ايشان، ايمان يعنى اعتقاد داشتن به پيامبران، امامان و اطاعت كامل از امام زمان.
امام باقر(ع) براى تبيين مسأله امامت، به تعدادى از آيات قرآن استناد مى جويند. از جمله به آيه ۵۵ سوره مائده (آيه ولايت) كه مى فرمايد: «همانا سرپرست شما، خدا و رسولش و مؤمنان اند؛ همانانى كه نماز را به پا مى دارند و به هنگام نماز زكات مى دهند». امام باقر(ع) به هنگام تفسير اين آيه قاطعانه بيان مى كنند كه آيه در شأن حضرت على(ع) نازل شد؛ آن هنگام كه در مسجد به هنگام نماز انگشتر خويش را به مردى فقير عطا كرد.
از ديگر آياتى كه امام باقر(ع) در تبيين و توضيح ولايت امام على(ع) بيان مى فرمايند، آيه ۶۷ سوره مائده است كه قرآن خطاب به پيامبر(ص) مى فرمايد: «اى پيامبر(ص) آنچه را كه از جانب پروردگارت برتو نازل شده است به مردم برسان و اگر چنين نكنى رسالت خداوند را به انجام نرسانده اى و خداوند تو را از شر مردم حفظ خواهد كرد و خداوند كافران را هدايت نخواهد كرد.»
امام باقر(ع) در توضيح و تبيين اين آيه مى فرمايد: همان گونه كه پيامبر(ص) جزئيات مربوط به آياتى درباره نماز، زكات و حج را مى شكافت و توضيح مى داد، همين طور مردم از او انتظار داشتند كه آيه ولايت را هم توضيح دهد و معناى آن را آشكار كند. ولى چون عملاً اين تقاضا را كردند، پيامبر(ص) فوق العاده احساس ناراحتى كرد و ترسيد مبادا مردم مرتد شوند. چون بى ميلى ايشان در تبيين آيه ادامه يافت، آيه ۱۶۷ سوره مائده نازل شد. پيامبر(ص) چون اين آيه را دريافت داشت، فرمان خداوند را به جاى آورد و ولايت يعنى امامت على بن ابى طالب(ع) را درغدير خم تأييد كرد. پس از اين ماجرا بود كه آيه ۳ سوره مائده نازل شد و در آن كامل شدن دين اسلام و تمام و كامل شدن نعمت خداوند بر امت اعلام شد.
آيه ديگرى كه امام محمدباقر(ع) در تأييد ولايت ائمه بيان مى كند آيه ۵۹ سوره نساء است: «اى مؤمنان از خدا و رسولش و اولو الامر از ميان خودتان، فرمانبردارى كنيد». در تفسير امام باقر(ع) از اولو الامر، چنين آمده است كه مراد از اولوالامر، امامان اهل بيتند.
امام باقر (ع) نه تنها اطاعت از امام را بر مؤمنان واجب مى شمرد، بلكه دوستى ايشان را وظيفه اى مى داند كه طبق آيه ۲۳ سوره شورى به بندگان خدا سفارش شده است: «اى پيامبر! بگو كه من از شما اجر و مزدى در قبال رسالتم نمى خواهم، جز مهربانى كردن با نزديكانم». ايشان مى افزايند گروهى اصرار دارند كه اين آيه با آيه ۴۷ سوره سبأ كه در زير مى آيد، نسخ شده است: «بگو هر اجرى كه از شما خواستم، براى خودتان است. اجر من بر عهده خداست و او بر هر چيزى گواه است.» امام باقر (ع) با رد اين عقيده بيان مى دارند كه اگر اين آيه قبل از آيه مودت نازل شده باشد كه نمى تواند ناسخ آن باشد و اگر هم بعد از آيه مودت نازل شده باشد، مفاد آيه مودت را مؤكدتر مى سازد؛ زيرا دوستى خويشاوندان كه پيامبر (ص) خواهان آن است نه تنها به پيامبر (ص) سود مى رساند بلكه به سود مؤمنان نيز هست. از اين روست كه مى گويد: «هر مزدى كه من از شما خواستم، براى خود شماست...»
امام باقر (ع) در اثبات مسأله عصمت به آيه ۳۳ سوره احزاب كه به آيه تطهير معروف است، استناد مى جويند كه خداوند مى فرمايد: «همانا خداوند اراده كرده است كه رجس و ناپاكى را از ميان شما اهل بيت پيامبر (ص) ببرد و شما را پاك كند.»
به طول كل، در باب مفهوم و وظايف امام در جامعه، امام باقر (ع) با استناد به آيات قرآن، امامت را يكى از فرايضى بر مى شمرد كه خداوند بر دوش مؤمنان نهاده است. در واقع ولايت يا امامت مهمترين وظيفه و فريضه است. ايشان امامت را يكى از ستون هاى عمده اسلام و محورى مى داند كه ستون هاى ديگر بر گرد آن در گردشند. به فرموده امام باقر (ع)، امامان، حافظان و هدايت كنندگان مؤمنانند و اطاعت از آنها واجب است. آنها اهل الذكرند و كتاب يعنى قرآن به آنها ميراث داده شده است. به اين ترتيب، آنها مفسران و تأويل كنندگان وحى اند و چون آنها راسخان در علم اند، از آنها بايد تفسير و تأويل قرآن را پرسيد. امامان پاك و معصوم و از گناه و لغزش مصون اند و نورالله هستند كه مردم مى توانند راه خود را بجويند و به صراط مستقيم هدايت شوند؛ از اين رو دوست داشتن آنها بر مؤمنان واجب شده است

دوستان خواهش میکنم که در مورد توجه امام محمد باقر به علم و اهمیت آن برای آینده صحبت کنید

دانش امام باقر(ع) نیز همانند دیگر امامان از سرچشمه وحی بود. در کتاب های تراجم اهل سنت با صراحت از شخصیت علمی و معنوی امام باقر(ع) ستایش و تمجید شده است. در زمان امام باقر(ع) که خلفای اموی درگیر مشکلات داخلی و انحرافات فکری و اجتماعی و اخلاقی خود و مردم بودند و به ویژه در طول حکومت «عمر بن عبدالعزیز» که نسبتاً فردی لایق بود، امام(ع) توانست «دانشگاه اسلامی مدینه» را پایه ریزی کند. که در زمان امام صادق(ع) به صورت دانشکده هایی در تمام زمینه های علمی، کارآمد شد. از جمله تربیت یافتگان این مکتب، افرادی مانند: محمد بن مسلم، زراره بن اعین، حمران بن اعین، اَبانِ بن تَغْلِب، جابر بن عبدالله انصاری، عبدالله ابی یعفور، کمیت اسدی، ابوبصیر، هشام بن سالم و برید بن معاویه عجلی بودند.

سلام منم شهادت امام باقر رو به حضرت ولیعصر(عج) و همه ی شیعیان تسلیت می گم.

سه حدیث از این امام بزرگوار میذارم :

الْحِكْمَهُ ضالَّهُ الْمُؤْمِنِ، فَحَیْثُ ماوَجَدَ أحَدُكُمْ ضالَّتَهُ فَلْیَأخُذْها

دانش وحكمت، گمشده ـ ارزشمندی برای ـ مؤمن است، كه هر كجا و نزد هركس یافت شود باید آن را دریافت نماید.

رَحِمَ اللهُ عَبداً أَحیا العِلم

خدا رحمت كند بنده ای را كه علم را زنده كند.

عَالِمٌ ینتَفع بِعِلمِه أَفضَل مِن سَبعین ألف عَابد

دانشمندی كه از علمش سود برند، از هفتاد هزار عابد بهتر است .

جایگاه دینی و علمی امام باقر(ع) اصولاً از محوری ترین مباحث زندگی آن حضرت است زیرا هر یک از ائمه به تناسب نیازها و شرایط فرهنگی و سیاسی زمان خویش، در بعدی از ابعاد کمالات خویش، ظهور و تجلّی ویژه ای داشته اند. شرایط و مقتضیات زمان و نیازهای جامعه اسلامی به امام باقر(ع) مجال بیشتری داد تا در جایگاه تبیین معارف دین و تفسیر کلام وحی و تشریح سنّت پیامبر(ص) درخششی تام یابند.

توجه به علم، امام باقر(ع) را از اخلاق و فضایل روحی غافل نمی سازد و روی آوری به معنویات و عبادت و بندگی، ایشان را از پرداختن به زندگی مادی و روابط اجتماعی و اصلاح جامعه باز نمی دارد. در واقع یکی از بارزترین ویژگیهای امام باقر(ع) جامعیّت ایشان است.

امام باقر(ع) فرمودند: ایمان؛ دوستی و دشمنی در راه خداست.

امام باقر(ع): هیچ چیز نیکوتر از آمیختگی حلم و بردباری با علم و دانش نیست.

ابوجعفر امام محمد باقر(ع) پنجمین آفتاب افق امامت، جاودانه درخشیدند و زندگیشان سراسر دانش و ارزش بود، از این رو باقرالعلوم نامیده شدند، یعنی شکافنده دشواریهای دانش و گشاینده پیچیدگیهای معرفت.

امام باقر(ع) همپای همه ارزشهای علمی خویش، در اوج بندگی خدا قرار داشتند، و الگویی شایسته، برای زاهدان واقعی و مقتدایی وارسته، برای اهل عبادت و معنویت هستند. امام محمد باقر(ع) وارث پدر خویش در پیشوایی علمی و مقام شریف هدایتگری بودند از این جهت عالمان از شهرها و سرزمینهای اسلامی به جانب ایشان رهسپار می شدند. هیچ فردی ـ از عالمان ـ به مدینه وارد نمی شد، مگر این که برای کسب معرفت و دانش به خانه امام محمدباقر(ع) مراجعه می کرد.

حضرت سجاد(ع) و فرزند ارجمندش امام محمد باقر(ع) پس از واقعه جانگداز کربلا و ستم‌های بی سابقه آل‌ ابوسفیان که مردم به حقانیت اهل بیت عصمت (ع) توجه کردند، در اصلاح عقاید مردم به ویژه در مسأله امامت و رهبری، که تنها شایسته امام معصوم است، سعی بلیغ کردند و معارف حقه اسلامی‌را - در جهات مختلف - به مردم تعلیم دادند. امام باقر(ع) با تشکیل حلقه‌های درس، زمینه این امر مهم را فراهم نمود و مسائل لازم دینی را برای مردم روشن فرمود. به تدریج، به ویژه در زمان امام محمد باقر(ع) مردم کم کم لذت علوم اهل بیت و معارف اسلامی‌را درک می‌کردند و مانند تشنه لبی که سالها از لذات آب گوارا محروم مانده یا قدر آن را ندانسته باشد، زلال گوارای دانش امام باقر(ع) را دریافتند و تسلیم مقام علمی‌امام(ع) شدند و به قول یکی از مورخان: مسلمانان در این هنگام از میدان جنگ و لشکر کشی متوجه فتح دروازه‌های علم و فرهنگ شدند. امام باقر(ع) نیز چون زمینه قیام بالسیف (قیام مسلحانه) در آن زمان - به علت خفقان فراوان و کمبود حماسه آفرینان - فراهم نبود، از این رو، نشر معارف اسلام و فعالیت علمی‌را و هم مبارزه عقیدتی و معنوی با سازمان حکومت اموی را، از این طریق مناسب‌تر می‌دید و چون حقوق اسلام هنوز یک دوره کامل و مفصل تدریس نشده بود، به فعالیت‌های ثمربخش علمی‌در این زمینه پرداخت. اما بدین خاطر که نفس شخصیت امام و سیر تعلیمات او - در ابعاد و مرزهای مختلف - بر ضرر حکومت بود، مورد اذیت دستگاه قرار می‌گرفت. در عین حال امام هیچگاه از اهمیت تکلیفی شورش (علیه دستگاه) غافل نبود و از راه دیگری نیز آن را دامن می‌زد: و آن راه، تجلیل و تایید برادرش زید بن علی بن الحسین بود.

 آیا امام باقر بنیانگذار دوره‌ای جدید در تاریخ علم و جهان اسلام است؟

پاسخ: در باب لقب آن حضرت (باقر) گفته‌اند كه وی علوم زمانه خود را می‌شكافت و باز می‌كرد. علم را می‌شكافت و به اصل آن پی می‌برد و فروع علم را از آن استنباط می‌كرد و دامنه علوم را می‌شكافت و وسعت می‌داد.

امام باقر(ع) به علم‌آموزی و گسترش دانش توجه بسیاری می‌كردند. در واقع، می‌توان ایشان را بنیانگذار جنبش فرهنگی جهان اسلام دانست. در همین راستا، ایشان به تربیت شاگردانی چون: محمدبن مسلم، زراره بن اعین، ابوبصیر و برید بن معاویه همت گماشتند؛ شاگردانی كه به تعبیر امام صادق (ع) مكتب احادیث وی (امام باقر) را زنده كردند.

امام باقر (ع) نه تنها بنیانگذار شیوه جدید تفكر در جهان اسلام است، ‌بلكه دوره‌ای جدید را در تاریخ اسلام رقم می‌زند. ویژگی‌های این تاریخ به‌طور خلاصه عبارتند از:

1 - ارائه طرحی برای گسترش دانش و علوم مختلف

2 - تدوین دیالوگ ویژه عصر برای این منظور

3 - ارائه روشی نظام مند و عقلانی برای تبیین و توضیح علوم و معارف دینی. تا آن جا كه ایشان معتقد بودند روش شیعه نه روش افراطیون (یعنی غلات شیعه) و نه تفریط گرایان(ظاهرگرایان)، بلكه روشی است میانه رو.

نقل است كه ایشان در اعتراض به سخنان غلوآمیز برخی فرقه‌ها، درباره جایگاه و مقام معنوی خاندان پیامبر، از آن‌ها خرافه‌زدایی كرده و مطرح می‌كردند كه درباره ما چیزی می‌گویند كه ما نیستیم.

علاوه بر آن ایشان با جمع‌آوری احادیث موثق، به دنبال آن بودند كه روش فهم احادیث را در متن، به صحابه و دیگر دانشمندان عصر بیاموزند. بدین معنی كه ایشان خود را در بستر و متن تحولات زمانه خویش‌ قرار می‌دادند و تلاش فراوانی مبذول می‌كردند تا حقیقت را به دیگران بیاموزند.

4- ایشان تلاش می‌كردند حقیقت متن، در شیوه تعامل با مخالفان برای آنان آشكار و روشن شود.

5 - مهمترین حركت ایشان در این عصر تاسیس فرهنگ مكتوبی است كه جلوه‌های آن در مکتب علمی امام صادق (ع) و آثار علمی قرن‌های بعدی اسلام نمودار می‌شود. این تعبیر كه رسانه‌ای شدن مفاهیم منجر به مهاجرت آن می‌شود، می‌تواند در توضیح حركت امام باقر (ع) و تلاش ایشان جهت ایجاد فرهنگ مكتوب و استفاده از كتاب كه امروزه به عنوان یك رسانه نیز تلقی می‌شود، كارساز افتد.

6 - ارائه بنیانی منسجم برای بسترسازی جهت پژوهش‌های علمی آینده. در همین زمینه‌ می‌توان به حركت پرشور قرن‌های دوم و سوم اسلامی اشاره كرد. این دوران شكوهمند اسلامی كه به«نهضت ترجمه» مشهور شد، چیزی نبود جز گردآوری دانشمندان مختلف از اقصی نقاط جهان با فرهنگ و اعتقادات مختلف در كنار هم.

7- قلمروزدایی از رشد علم و دانش. تا قبل از امام باقر (ع)، حوزه علم، در نظام خلفای بنی‌امیه تا اندازه زیادی وابسته به دربار بود. نباید فراموش كرد كه خلفای بنی‌امیه سعی داشتند نهضت علم‌گرایی را، در قالب علوم حكومتی بدون پرداختن به مسائل مردم، عمده كرده و نخبگان عصر را در آن چارچوب هدایت كنند. اما شیوه علمی امام باقر (ع) كه برخلاف این جریان ره می‌سپرد، عبارت بود از تقویت بنیه‌های علمی تمام امت اسلامی.

8- به دنبال قلمروزدایی و تقویت بنیه علمی در حوزه علمی، پایه‌های رشد نهضت ترجمه نیز فراهم شد. به نحوی که افرادی از همه نقاط جهان اسلام، اعم از علمای صابئی، نصرانی، یهودی، مسلمان و زرتشتی گرد آمدند و بعدها نظامیه بغداد را با هزاران جلد كتاب ، مركز دانش‌اندوزی خود قرار دادند.

9 - این ویژگی‌ها باعث می‌شد تا جهان علم با حقیقت از منظر دیگری مواجه شود. اما پرسش بنیادین این است كه حقیقت زمانه امام باقر (ع) چه بود؟ و ایشان چگونه به دریافت آن نایل شدند؟

اگر زمان پیامبر(ص)، دوره نهضت جهانی اسلام است، زمان خلفا و علی (ع) دوره تثبیت و استقرار نظام اسلامی است، در دوره حسنین (ع) با هرج و مرج، صلح اعتراض‌آمیز و در نهایت قیام خونین مواجه‌ایم؛ در زمان امام سجاد(ع) كه دوره گذر از مصیبت‌های تاریخی است، و سخن امامان معصوم(ع) بیان دردها در قالب ادعیه است، به دوره‌ای وارد می‌شویم كه انسجام‌بخشی و مكتوب‌سازی دستاوردهای اسلام، مهمترین رسالت امام باقر (ع) محسوب می‌شود.

حركت امام باقر (ع) واجد مؤلفه حقیقت‌طلبی‌ای بود كه در درون خود از طریق مواجهه علمی به اثبات حقانیتی می‌پرداخت كه تاكنون نادیده انگاشته شده بود. حقانیتی كه پس از عبور از گردنه‌های معرفت‌‌شناختی نیاز به بازنگری و ارائه حقایق درونی خود داشت.

 نشر علوم

از نکاتی که حضرت باقر علیه السلام در مرحله اندیشه سازی بدان توجه داشته، توجه به نشر علوم و توسعه آن است. فقط فراگیری علوم کافی نیست؛ باید در راه نشر آن نیز سعی کرد

تربیت شاگردان

از مهم ترین انواع جهاد علمی حضرت باقرعلیه السلام، تأسیس دانشگاه علوم اسلامی و تربیت شاگردان فراوان در عرصه های مختلف است. تعداد شاگردان آن حضرت را 465 نفر شمرده اند. هنگام صدور دستور عمر بن عبدالعزیز مبنی بر جمع آوری و تدوین حدیث، هر کدام از یاران و شاگردان برجسته حضرت باقرعلیه السلام، هزاران حدیث را حفظ داشتند و با فرصت پیش آمده، به تدوین و جمع آوری احادیث نیز می پرداختند

مناظرات حضرت باقرعلیه السلام

نوع دیگر از جهاد علمی امامان ما، از جمله باقر العلوم علیه السلام مناظراتی است که با افراد مختلف از مذاهب گوناگون داشته اند و مجموع این مناظرات را مرحوم طبرسی در احتجاج گرد آورده است

جایگاه علمى امام محمد باقر(ع)
دوران حضرت امام باقر(ع)، دوران رونق و گسترش علوم اسلامى بود و دانشمندان و فقهاى بزرگى در عرصه حدیث و فقه به منصه ظهور رسیده بودند. امام باقر(ع) در میان ایشان از جایگاه ویژه اى برخوردار بود. شیخ مفید یکى از بزرگترین دانشمندان شیعى در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجرى درباره موقعیت علمى امام و جلسات درس ایشان مى نویسد: بازماندگان صحابه و بزرگان تابعین و رؤساى فقهاى مسلمان از آن حضرت در مسائل دینى روایت کرده اند. امام، اخبار پیشینیان و پیامبران را روایت مى کرد و مردم از او سیره و سنت رسول اکرم(ص) را مى گرفتند و در مناسک حج بر او اعتماد داشتند و تفسیر و قرآنش را مى نوشتند و عامه و خاصه، روایات او را حدیث مى کردند و دانش کلام او را پاس مى داشتند. همه نویسندگان شیعه و سنى، علت ملقب شدن آن حضرت را به «باقر» و «باقرالعلوم»، دانش فراوان ایشان دانسته اند. البته این نامگذارى از طرف پیامبر اکرم(ص) به روایت جابربن عبدالله انصارى صورت گرفته است که ایشان در مورد امام باقر(ع) فرمود: «یَبْقَرُ العلمَ بقراً» یعنى علم را به تمام و کمال مى شکافد.
شیخ طوسى (د. ۴۶۰ ق)، بزرگترین عالم شیعى در قرن پنجم، تعداد شاگردان برجسته آن حضرت را ۴۶۶ تن برشمرده است. ایشان در زمینه مسائل فقهى، مرجع عام علماى حجاز بود. بسیارى از فقهاى بزرگ اهل سنت در نزد ایشان به مانند دانش آموزى کسب علم مى کردند. شهرت ایشان در حجاز آن گونه پیچیده بود که ایشان را سید فقهاى حجاز (بزرگ فقیهان منطقه حجاز) مى خواندند. یکى از علماى بزرگ اهل سنت به نام ذهبى (د. ۷۴۸ ق) درباره ایشان مى نویسد: «امام باقر(ع) از کسانى بود که علم و عمل و آقایى و شرافت و وثاقت و متانت را با هم جمع کرده بود و براى خلافت، شایستگى داشت

زندگانى سیاسى امام محمد باقر(ع)
دوران حیات امام باقر(ع)، مقارن با دوران قدرت بنى امیه بود و اوضاع و شرایط دشوارى براى ایشان و شیعیان ایشان پدید آمده بود. دوران امامت امام باقر(ع) معاصر با ۵ نفر از خلفاى بنى امیه بود. ولیدبن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمربن عبدالعزیز، یزیدبن عبدالملک و هشام بن عبدالملک.
از این میان، تنها دوران ۲ ساله خلافت عمربن عبدالعزیز براى امام باقر(ع) و شیعیان آن حضرت، دوران آسایش و راحتى بود. عمربن عبدالعزیز (حک. ۹۹-۱۰۱ ق) با همه خلفاى اموى تفاوت داشت.
غیر از او، دوران دیگر خلفاى اموى همواره براى امام و یارانش باسختى همراه بود. امام باقر(ع)، سلیمان خلیفه اموى را فردى ستمگر و جبار نامید. اما سخت ترین دوران حیات امام باقر(ع) مقارن با خلافت دهمین خلیفه اموى یعنى هاشم بن عبدالملک بود. هاشم مردى خشن، ستم پیشه، سنگدل، بى رحم، تندخو، مال دوست و بخیل بود. به گفته مسعودى، مورخ شیعى قرن چهارم، هیچ زمانى سخت تر از زمانه هشام نبود. وى مدت ۱۹ سال و ۷ ماه حکومت کرد و امام باقر(ع) سال هاى پایانى عمر شریف خود را در دوران این خلیفه جبار سپرى کرد. هشام و کارگزارانش بغض و کینه شدیدى نسبت به علویان بویژه امام باقر(ع) به عنوان بزرگ علویان داشتند و رفتار امام باقر(ع) و شیعیانش را به شدت کنترل مى کردند. سپر دفاعى امام باقر(ع) در قبال سیاست هاى سختگیرانه هشام، «تقیه» بود. در واقع به مدد تقیه بود که امام باقر(ع) و اصحابش توانستند خود را از گزند هشام دور نگه دارند. با این وجود، هشام همواره در پى راه هایى بود که بتواند نقاب تقیه را از چهره ایشان بردارد و با این راه امام و یارانش را از بین ببرد. هشام براى این منظور دست به تشکیل مناظرات علمى با حضور امام باقر(ع) زد تا به این وسیله از منزلت علمى امام بکاهد. اما قدرت علمى امام و پیروزى در این مناظرات منجر به نتیجه عکس مى شد.
به طور کل دوران حکومت سلسله اموى براى شیعیان همواره با سختى و فشار همراه بود. سرانجام امام باقر(ع) پس از عمرى مجاهدت و تلاش در راه ارائه اسلام واقعى و حقیقت به مردم در هفتم ذیحجه سال ۱۱۴ق‎/ توسط هشام به شهادت رسید و در قبرستان بقیع در کنار قبر پدر بزرگوارش مدفون شد

اخلاق عملى امام محمد باقر(ع)
عده اى فکر مى کردند تلاش براى معاش که نشانه فعالیت براى زندگى بهتر است، درست نیست. محمدبن منکدر، یکى از حافظان قرآن در عصر امام باقر(ع)، ضمن تمجید از آن حضرت مى گوید: « روزى از مدینه بیرون آمدم و در صحرا محمدبن على بن الحسین(ع) را دیدم. او در حالى که بدنى چاق داشت در کنار دو غلام سیاه کار مى کرد. پیش خود گفتم: سبحان الله! پیرمردى از قریش در چنین ساعتى از روز با این وضع براى به دست آوردن دنیا در تلاش است. باید او را موعظه کنم! نزد او رفته و گفتم: خداوند تو را حفظ کند. اگر در این حالى که هستى اجل تو برسد چه خواهى کرد؟! فرمود: «اگر در این حالى که هستم؛ بمیرم، در حالى که در اطاعت خدا بوده ام از دنیا رفته ام. من باکار کردنم، خود و عیالم را از محتاج بودن به تو و مردم حفظ مى کنم. وقتى از سر رسیدن اجل هراسناک خواهم بود که اجل، مرا در حال نافرمانى خدا دریابد.» گفتم: اى فرزند رسول خدا! راست فرمودى. من مى خواستم تو را موعظه کنم که تو مرا موعظه کردى.
امام باقر(ع) در توصیف شیعیان خود مى فرماید: «شیعیان ما در بالاترین مراحل تقوایند. آنان از جمله تلاش کنندگان و وفاکنندگان به عهد و امانت بوده و اهل زهد و عبادت هستند. آنان در هر شبانه روز، پنجاه و یک رکعت نماز به جاى مى آورند. آنان شب ها در حال عبادت و روزها روزه اند. زکات اموال خود را مى پردازند و به حج مى روند و از تمام محرمات الهى اجتناب مى کنند» و در جاى دیگر مى فرمایند: «کسى که در یک شهر دهها هزار نفرى با شد و پرهیز گار ترین آنها نباشد، از ما نیست.» به فرموده امام باقر(ع) یک شخص مؤمن باید این چهار صفت را داشته باشد: «توکل به خدا، تفویض امور به خداوند، رضا به قضاى خدا و تسلیم به حکم یا مشیت خدا.»
در نگاه ایشان، ایمان چهار رکن و پایه دارد: «۱- صبر، ۲- یقین، ۳- عدل، ۴- جهاد» ایشان در حدیثى دیگر در مورد نقش اخلاق خوش در افزایش ایمان مى فرمایند: «ایمان کسى کاملتر است که اخلاقش بهتر باشد». در سخن از فضایل، ایشان بویژه بر صبر تکیه مى کنند که مانع گلایه و شکایت از مردم مى شود.
امام باقر(ع) بر کسب علم تأکید زیادى داشته اند و این امر از احادیث بسیارى که از ایشان روایت شده، آشکار است. اما در نگاه ایشان، علم اندوزى هدف نیست بلکه وسیله اى است براى رسیدن به هدف که آن هدف، اصلاح عمل است. مهم این است که مطابق دانشى که آموخته ایم عمل کنیم و آنچه را که آموخته ایم به دیگران هم بیاموزیم.
به این ترتیب است که با علم مى توان عمل را اصلاح کرد و چون عمل اصلاح شود، آنگاه ایمان افزون تر و قوى تر مى شود.
ایمان قوى تر به نوبه خود، علم انسان را عمیق تر مى کند و عمیق شدن علم باعث تهذیب عمل مى شود. بدین شکل، بنابرنظر امام باقر(ع) علم و عمل و ایمان به یکدیگر وابسته اند