معمولاً سفر توأم با درد و رنج مسافرت، کمبود امکانات نسبت به وطن و دغدغه هایی گوناگونی همچون حفظ خود و اموال و حوادث و اتفاقات پیش بینی نشده ای همراه است، به نحوی که حتی در بعضی از احادیث از آن به عنوان قطعه ای از آتش یاد شده است، از این رو رسول خدا (ص) در دو روایت به وضوح به این اشاره می نمایند و می فرمایند:
السّفر قطعةٌ مِن العذاب و اِذا قضی احدکم سفره فلیسرع الایاب الی اهله؛ سفر قطعه ای از عذاب است، وقتی هر کدام از شما کارش را در سفر تمام نمود، به سرعت نزد اهلش بازگردد (بحارالانوار، ج 76: 222).
السّفر قطعةٌ مِن العذاب یمنع احدکم طعامه و شرابه و نومه، فاذا قضی احدکم نهمته مِن وجهه فلیعجّل الرّجوع؛ سفر، قطعه ای از عذاب است، شما را از غذا و آب و خواب بازمی دارد، پس اگر کسی از شما حاجتش را در سفر انجام داد، در مراجعت عجله نماید. (کنزالعمال: 17524)
اما باید به این موضوع نیز توجه نمود، که چنانچه اگر آدابی را که در اخبار و احادیث برای سفر ذکر نموده اند رعایت شود، تا حدودی این سختی به آسانی میسر می گردد به نحوی که دکتر علی غضنفری این آداب را چنین ذکر می کند.
1- جستجوی دوست
سفر به تنهایی و بدون همسفر مکروه است. پیامبر خدا (ص) به حضرت امیر (ع) سفارش می فرمود که تنها به سفر نرود، واز این رو دو روایت ذیل، به اهمیت همسفر شایسته اشاره دارد:
قال رسول الله (ص): الرّفیق ثمّ الطّریق؛ ابتدا رفیق، سپس مسافرت. (بحارالانوار، ج 76: 267)
قال علی (ع) سل عن الرّفیق قبل الطّریق و عن الجار قبل الدّار. از دوست قبل از سفر و از همسایه، قبل از تهیه خانه جویا شوید. (همان، 229)
چنانچه از احادیث بالا برمی آید، هر کسی را نمی توان به عنوان همسفر برگزید، بلکه تمام خصوصیاتی که در احادیث در باب «دوست یابی» بدان ها اشاره می شود، در مسافرت نیز جاری است، و همسفر که در واقع مُشرف بر جزئیات زندگی آدمی در طول سفر است و می بایست شرایط دوست سالم را داشته باشد.
علاوه بر این شرایط، وجود دو شرط دیگر در همسفر بر نیکویی سفر می افزاید: یکی از آن دو این است که همسفران قدر و منزلت یکدیگر را رعایت کنند، و یکی خود را مولا و دیگری عبد به حساب نیاورد، لذا سفر با شخص متکبر تقبیح شده است.
امام علی (ع) می فرمایند: لاتصحبنّ فی سفر مَن لایری لک الفضل علیه کما تری له الفضل علیک؛ با کسی که مطابق فضیلتی که تو برای او بر خودت می بینی، فضیلتی برای تو بر خودش نمی بیند، همراه مشو (همان: ص 267).
شرط دوم همسفر خوب این است که در امور معنوی بالا دست باشد، به طوری که بتوان از فضل او و خُلق نیک وی بهره برد؛ ولی در امور مادی هم طراز باشد، به طوری که خرج او با تو همسان بوده و مخارج تو را بر عهده نگیرد، تا موجب خواری و ذلت نفس تو شود. امام صادق (ع) می فرماید: با کسی همسفر شو که تو به او زینت یابی و از او معرفت گیری نه اینکه او به تو مزیّن شود.
همان حضرت به یکی از اصحابش بنام «شهاب» که شخص توانگری بود و به حضور امام عرضه داشت: در سفر برای همسفران خرج می کنم و دست گشوده دارم، می فرماید: ای شهاب چنین مکن، اگر تو خرج کنی و آنان هم خرج کنند چون ندارند فقیر و پریشان می شوند و اگر آنان خرج نکنند، خوار و ذلیل می گردند.
2- انتخاب شب برای حرکت
سفر شبانه و مخصوصاً اواخر شب در روایات توصیه شده است، به نحوی که آمده است:
قال رسول الله (ص): و علیکم بالسّیر باللّیل، فاِنّ الارض تطوی باللیل مالا تطوی بالنّهار...؛ بر شما باد حرکت شبانه در سفر، زیرا زمین به سرعتی که شب در نوردیده می شود، روز طی نمی گردد (مستدرک الوسائل، ج 8: 121).
3- آغاز سفر به صدقه
این مهم در اخبار عدیده ای، از آل البیت (ع) وارد شده است، به نحوی که آمده است:
قال الصادق (ع): افتتح سفرک بالصّدقة و اخرِج اذا بدا لک، فانّک تشتری سلامة سفرک؛ سفر خود را به صدقه آغاز نما و هر وقت خواستی سفرت را آغاز کن (توجه به نحوست ساعات و ایام ننما) زیرا تو سلامت سفر خود را خریده ای (بحارالانوار، ج 100: 103).
از این رو بهترین لحظه برای دادن صدقه زمانی است که مسافر در آستانه ی آغاز سفر است.
4- همراه بردن حوائج
همراه بردن نیازهای ضروری سفر به حدی که تحمل آن موجب ملال و زحمت نشود و حوائج را نیز برطرف نماید لازم است به نحوی که لقمان به فرزندش وصیت می کرد:
یا بُنیّ سافر بسیفک و خفّک و عمامتک و خبائک و سقائک و اِبرتک و خیوطک و مخرزک، و تزوّد معک الادویة تنفع بها انت و مَن معک، و کُن لاصحابک موافقاً الّا فی معصیة الله؛ فرزندم، در مسافرت، شمشیر و کمان، پوشش، عمامه، عبا، طناب، مشک آب، سوزن، نخ خیاطی و وسایل آن را با خود بردار و نیز داروهایی که برای تو و همسفرانت مفید است، همراه ببر، و جز در معصیت خداوند، با رفقایت همراهی کن (همان، ج 76: 270).
5- نماز در محل نزول
از آنجا که در روز قیامت یکی از شهود، مکان می باشد، قرائت نماز در هر مکانی موجب شهادت و گواهی او در قیامت بر انجام این فریضه می باشد، و لذا این عمل در روایات سفارش شده است، از این رو امام صادق (ع) در بیان وصایای لقمان به فرزندش می فرماید:
و اِذا نزلت فصلّ رکعتین قبل اَن تجلس... و اذا ارتحلت فصلّ رکعتین ثمّ ودّع الارض الّتی حللت بها و سلّم علیها و علی اهلها فانّ لکلّ بقعةٍ اهلاً مِن الملائکة؛
وقتی نزول کردی قبل از اینکه بنشینی، دو رکعت نماز بگذار، و نیز وقتی کوچ کنی، دو رکعت نماز اقامه کن، سپس با آن زمین وداع نما و به او و ساکنانش سلام بفرست، چرا که هر قطعه ای از زمین را عده ای از ملائک ساکن هستند (همان: 271).
6- مسئولیت همسفران نسبت به هم
روایت ذیل به مسئولیت همسفران نسبت به یکدیگر اشاره دارد، به نحوی که آمده است: عن مفضل بن عمر قال: دخلت علی ابی عبدالله (ع)، فقال: مَن صحبُکَ؟ قلت رجلٌ مِن اخوانی. قال: فما فعل؟ قلت منذ دخلت المدینة لم اعرف مکانه. فقال لی: امّا علمت اَنّ مَن صحب مؤمناً اربعین خطوةً ساله الله عنه یوم القیمة؛ مفضل بن عمر می گوید: از سفر مراجعت و به حضور امام صادق (ع) رسیدم، حضرت فرمود، چه کسی همراه تو بود، عرض کردم یکی از برادرانم (دوستانم) فرمود چه کرد (کجا رفت)؟ عرض کردم: از وقتی وارد شهر شدم جایش را نمی دانم. حضرت فرمود: نمی دانی، کسی که چهل قدم مؤمنی را همراهی کند، خداوند روز قیامت او را از احوال آن مؤمن مورد بازخواست قرار می دهد (بحارالانوار، ج 76: 275).
7- خوش خُلقی
یکی از آداب مهم در سفر، رعایت خوش خلقی است و رسول خدا (ص) مزاح را از مروت های سفر شمرده است و فرموده اند:
... و امّا الّتی فی السّفر فبذل الزّاد و حُسنُ الخلق و المِزاح فی غیر معاصی؛ مروت در سفر عبارت است از بذل توشه به همسفران، نیکویی معاشرت، شوخی در غیر گناه (همان: 266)، و امام صادق (ع) نیز فرموده اند:
... و کثرة المزاح فی غیر ما یسخط الله عزّ و جلّ؛ یکی از مروت های سفر و جوانمردی های آن، زیادی شوخی در چیزهایی است که خشم خدا را نیافریند (همان).
8- آوردن سوغاتی
یکی از رسم هایی که ائمه اطهار بر آن تکیه نموده اند، آوردن هدیه در بازگشت از سفر می باشد، به نحوی که پیامبر اکرم (ص) در این باره می فرمایند:
اذا خرج احدکم الی سفرٍ ثمّ قدِم علی اهله فلیهدهم و لیطرفهم و لوحجارةً؛ هرگاه یکی از شما برای سفر خارج شد، هنگام بازگشت هدیه ای برای اهل و عیالش آورد و به تحفه ای آنان را خوشحال کند، ولو سنگی باشد (بحارالانوار، ج 76: 283).
