پایگاه پارسایی(آغاز هفته جهانی مسجد)
اشاره
به پیشنهاد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و با تصویب وزیران امور خارجه کشورهای اسلامی در اجلاس تهران، هفته جهانی مسجد از سی و یکم مرداد ماه برابر با 21 اوت، همزمان با سالگرد آتش زدن مسجدالاقصی توسط رژیم صهیونیستی اسرائیل، برگزار میشود. در این اجلاس از کشورهای عضو خواسته شد با هدف ارج نهادن به نقش مساجد و صیانت از آنها به عنوان مکانهای مقدس، در گرامیداشت این روز تلاش کنند.
اهداف نامگذاری هفته جهانی مسجد
هدف از نامگذاری هفتهای به نام هفته جهانی مسجد، ارائه الگوی مناسب برای بزرگداشت هفته مسجد، تبیین مطالبات و نیازهای مسجد، مرور وضعیت گذشته و حال مساجد، بررسی نقش مساجد در تعامل بین دین و دولت و نیز معرفی و قدردانی از ائمه جماعات موفق است.
همچنین در این هفته، تبیین قداست و عظمت مسجد، تکریم نیروهای فعال در مساجد، توجه به آبادانی معنوی و فیزیکی مساجد، تلاش برای بهبود محتوای فرهنگی مساجد و ایجاد هماهنگی بین متولیان دینی مکانهای شریف نیز مورد توجه قرار میگیرد.
خانههای پرواز
با بررسی آیات قرآن، در مییابیم که نگاه قرآن به مکان مقدسی چون مسجد، نگاهی ژرف و شکوهمند است؛ چرا که خداوند، مساجد را مکانهایی برای اوج گرفتن و رسیدن به قله قرب الاهی میداند و به رهپویان وصال، مکانی چون مسجد را معرفی میکند تا از آن به عنوان مکان پرواز به سوی دوست استفاده کنند. در آیه 36 سوره نور چنین آمده است: «در خانههایی (مانند مساجد) خداوند رخصت داده که آنجا بلندی یابد و در آن ذکر نام خدا شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند».
مساجد از آنِ خدایند
«مساجد مخصوص و از آن خدایند، پس نباید با خدا کسی را پرستش کنید».
براساس این آیه شریفه، صاحب اصلی مسجد، خداوند است که در آن جا میزبان بندگان مؤمنی است که برای بندگی او میآیند و طبیعی است که چنین خانههایی باید بزرگترین پایگاه توحید و یگانهپرستی در جامعه اسلامی باشند. امام صادق علیهالسلام درباره شأن نزول آیه ذکر شده، فرمودند: «چون یهود و نصاری، هنگام حضور در معبدهای خود، به خدای متعال شرک میآوردند، خداوند به پیامبرش امر کرد که در مساجد، خدا را به یگانگی یاد کرده و او را پرستش کنند».
نخستین نهاد اجتماعی
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله ، پس از هجرت و ورود به شهر مدینه، در نخستین گام در راستای تحقق حاکمیت خویش، اقدام به تأسیس نهادی اجتماعی ـ دینی نمود که مسجد نام داشت. پایههای حکومت اسلامی در زمان رسول خدا صلیاللهعلیهوآله در این مکان بنیان نهاده و اصول و مبانی دین اسلام، از این پایگاه مقدس به مردم جهان عرضه شد.
پیامبر با این کار خویش، ادبیات سیاسی جدیدی را پایهگذاری کرد؛ ادبیاتی که در آن حکومت کننده «امام» و حکومت شونده «امت» و مقرّ حاکمیت «مسجد» بود.
مسجد قُب
از آن جا که یکتاپرستی در سرلوحه برنامه پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله قرارداشت، آن حضرت لازم دید پیش از هر کاری، دست به ساختن مکانی برای پرستش و بندگی بزند تا مسلمانان در آن جا، در مواقع نماز به ذکر خدا و یاد حق بپردازند. لازم بود ایشان مرکزی به وجود آورد که اعضای امت اسلامی، افزون بر حضور روزانه در نمازهای جماعت، در هر هفته در روز معینی، در آن جا دور هم گرد آیند و در مصالح اسلام و مسلمانان به مشورت بپردازند و علاوه بر اجتماع روزانه، در هر سال مسلمانان در آن جا دوبار نمازعید بگذارند. بر این اساس، در محله «قبا»، مسجدی به همین نام ساخته شد و سال به سال بر وسعت آن افزوده گردید. همچنین در کنار مسجد، سرپناهی برای بینوایان و مهاجران تهیدست ساخته شد.
یادی از اولین مسجد در قرآن
با توصیفی که خداوند بزرگ از اولین مسجد ساخته شده در اسلام کرده، به خوبی میتوان جایگاه والای آن را فهمید؛ آنجا که فرمود: «همان مسجد که بنیانش از اول بر پایه پارسایی محکم بنا گردیده، سزاوارتر است بر این که در آن اقامه نماز کنی که در آن مسجد، مردان پاکی که مشتاق پاکسازی خود هستند، در میآیند و خدا، مردان پاک مهذب را دوست میدارد». به نظر بیشتر مفسران، این آیه، درباره مسجد قبا، اولین مسجد بنا شده در اسلام نازل شده است.
علت بزرگداشت مسجد
در فرهنگ اسلامی، احترام زیادی برای مسجد بیان شده و همگان را به تکریم وبزرگداشت این مکان و پاکیزه نگه داشتن آن توصیه کردهاند. در پاسخ به علت این بزرگداشت به این روایت زیبا توجه میکنیم: ابوبصیر میگوید: از امام صادق علیهالسلام علت تعظیم مساجد را پرسیدم، فرمودند: «به این دلیل به تعظیم مساجد امر شده که آنها خانههای خدا در زمیناند». در اینباره، روایت دیگری از پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله بیان شده که حضرت فرمودند: «خداوند تبارک و تعالی فرموده است: مساجد خانههای من در زمین به شمار میآیند؛ آنها برای اهل آسمان میدرخشند، همانطور که ستارگان برای اهل زمین درخشش دارند».
سیره پیامبر در تکریم مساجد
پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله در گفتار و کردار خویش، مسلمانان را به بزرگداشت و احترام مساجد رهنمون میشدند. در اینباره بیان شده که رسم رسول خدا صلیاللهعلیهوآله این بود که هر گاه از سفری برمیگشت، ابتدا به مسجد میرفت و دو رکعت نماز میخواند، سپس در آن جا مینشست و مردم به دیدنش میآمدند.
نحوه بزرگداشت مساجد
چگونگی بزرگداشت واحترام به مساجد، مسألهای است که در روایات گوناگونی به آن برمیخوریم. در گزیدهای از این آموزههای آسمانی درباره تعظیم مساجد، کارهای زیر پیشنهاد شده است:
خوشبو کردن مساجد؛ پوشیدن لباسهای نیکو برای حضور در مسجد؛ خواندن دو رکعت نماز تحیت در ابتدای ورود به مسجد؛ باقی ماندن در مسجد پس از شنیدن صدای اذان؛ رعایت بهداشت مسجد؛ نخوابیدن در مسجد؛ محل داد و ستد قرار ندادن مساجد؛ پرهیز از خواندن شعرهای دنیایی؛ توجه به روشنایی مساجد و هر کاری که باعث رونق و آبادانی مسجد میگردد.
رفتن به مساجد
تعالیم دینی، ما را برای رفتن به مساجد تشویق کردهاند و با این برنامه، تمامی مؤمنان را برای بهرهمندی اصلی، یعنی خدایی شدن و قرب الاهی راهنمایی کردهاند. در پارهای از این تشویقها میخوانیم:
کسی که به ندای مؤذن پاسخ دهد، کفاره گناهان اوست و رفتن به مسجد، اطاعت خدا و رسول است.
خدا به چیزی عبادت نشده است که بهتر از سکوت، و رفتن به خانه او باشد.
از شمار چیزهایی که خداوند به سبب آن گناهان را محو میکند، زیاد رفتن به مساجد است.
کسی که وضو بگیرد و به سوی مسجد برود، به هر قدمی که برمیدارد، پاداشی برای او نوشته شده، گناهی از او محو گردیده و یک درجه بالاتر برده میشود.
مساجد بازار آخرتاند؛ هر کس به آنها وارد شود، مهمان خداست. پذیرایی او آمرزش، و هدیه او کرامت است.
به سوی خدا بگریزید...
امام عابدان، حضرت سجاد علیهالسلام در تفسیر آیه 50 سوره ذاریات که میفرماید: «پس به سوی خدا بگریزید...»، خطاب به فرزند بزرگوارشان میفرمایند: «معنای این سخن خداوند متعال این است که به سوی خانه خدا حج بگزارید. ای فرزندم! کعبه خانه خداست، هر کس حج خانه خدا را به جا آورد، به سوی او روی آورده است و مساجد، خانههای خدا هستند، هر کس به سوی آنها برود، به سوی خدا رفته و به ذات حق توجه کرده است».
غریب دنیایی
پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله در جمعی فرمودند: «چهار چیز غریب دنیایند: 1. قرآنی که در قلب ستمگری باشد؛ 2. مسجدی که درمیان مردمی باشد که در آن نماز نمیخوانند؛ 3. قرآنی در خانهای باشد که قرائت نمیشود؛ 4. مرد صالحی که در میان مردمان بدی باشد». همچنین جابربن عبداللّه انصاری، از پیامبر روایت میکند که فرمود: «روز قیامت سه چیز میآیند و به خدای متعال شکایت میکنند: قرآن، مسجد و عترت پیامبر صلیاللهعلیهوآله ؛... مسجد میگوید: خدایا! مرا تعطیل و ضایع کردند».
هشت فایده مسجد
امیرمؤمنان علی بنابیطالب علیهالسلام میفرمودند: «هر کس پیوسته یا در وقت هر نماز به طرف مسجد روان باشد، یکی از هشت چیز را بهره خواهد برد:
برادری که در راه خدا مورد استفاده او باشد؛
یا طرفه دانشی که از زبدههای علم باشد؛
یانشانه محکمی که در راه حق او را استوار سازد؛
یا رحمتی از طرف حق که در انتظارش بوده؛
یا کلمه و سخنی که او را از بدی باز دارد؛
یا شنیدن جملهای که او را به راه خیر و نجات راهنمایی کند؛
یا گناهی را از ترس خدا ترک نماید؛
و یا آن که از سر شرم و حیا گناهی را رها کند».
هشت مسجد بزرگ و برگزیده
مساجد، به دلیل شرافتی که از انتساب به خداوند یافتهاند، مقدس و محترماند. در این بین، عبادت در برخی از مساجد، از اهمیت و جایگاه برتری برخوردار است. مساجدی مانند: مسجدالحرام، مسجدالاقصی، مسجد النبی صلیاللهعلیهوآله ، مسجد قبا، مسجد ذوقِبلَتَین، مسجد کوفه، مسجد سهله و مسجد جمکران. بر اساس روایات متعدد، درباره هر کدام از مساجد نام برده، فضیلت و پاداش فراوانی برای عبادت و نمازگزاردن در این مکانهای مقدس ذکر شده است.
آداب ورود به مساجد
امامصادق صلیاللهعلیهوآله میفرمایند: «خداوند از مکانهای موجود در زمین، شش مکان را برگزیدهاست: کعبه؛ حرمالاهی؛ قبرهای پیامبران؛ قبرهای اوصیا؛ قبرهای شهدا و مساجدی که در آنها نام خدا برده میشود».
از این رو، برای ورود به مسجد، این مکان خاص و برگزیده الاهی، قوانینی وضع شده است. در روایت دیگری از آن حضرت میخوانیم: «هرگاه به مسجد رسیدی، باید بدانی که به درگاه پادشاهی بزرگ آمدهای که جز پاکیزگان قدم بر بساط او نگذارند و جز صدّیقان اجازه همنشینی با او ندارند». داشتن طهارت، پاکیزگی درون، ورود با پای راست، گفتن سلام بر اهل مسجد، خواندن نماز تحیت و... از جمله آداب و شرایط ورود به مسجد شمرده شدهاند.
مسجد برتر از بهشت
امام علی علیهالسلام در یکی از سخنان گهربار خویش، در بیان اهمیت مسجد فرمودند: «نشستن در مسجد برای من بهتر است از نشستن در بهشت؛ زیرا در بهشت خشنودی خودم و در مسجد خشنودی پروردگارم در پی است». بر این اساس، سفارش شده که در مساجد، مؤمنان جز به ذکر خدا و عبادت، به امر دیگری نپردازند؛ زیرا «کسی که درمسجد بنشیند، با خدای خود نشسته است، از این رو حق این است که جز سخن خیر نگوید».
فضایل اهل مسجد
اهل مسجد، در میان سایرین از درجه و رتبه برتری برخوردارند. رسول خدا صلیاللهعلیهوآله فرمودند: «هفت نفرند که خداوند آنها را در روزی که هیچ سایهای جز او نیست، در زیر سایه رحمت خود قرار میدهد، یکی از آنان، شخصی است که قلبش وابسته به مسجد است، هنگامی که از آن خارج میشود تا این که بدان باز گردد». همچنین در روایت دیگری از آن حضرت آمده است که: «هرگاه آفات نازل شود، اهل مساجد در عافیت میمانند». در خاطرهای دیگر، یکی از یاران حضرت علی علیهالسلام نقل میکند که با حضرت از کنار مسجدی میگذشتیم. صدای تلاوت قرآن مؤمنانی که در مسجد بودند، به گوشمان رسید. آن حضرت فرمودند: «خوشا به حال اینها، اینان محبوبترین مردم نزد رسول خدا صلیاللهعلیهوآله بودند». نیز در سفارشی دیگر از سوی رسول خدا صلیاللهعلیهوآله چنین آمده است: کسی که نماز مغرب و عشاء و نماز صبح را در مسجد با جماعت بخواند، گویا همه شب را به عبادت پرداخته است.
همسایگان مسجد
بهرهمند شدن ازنعمت، حقوقی نیز به دنبال دارد. در آموزههای دینی، برای آنان که از نعمت همجواری و همسایگی با خانه خدا، مسجد برخوردارند، وظایف سنگینتری بیان گردیده است. در روایتی، همسایگان مسجد، چهل خانه از چهار طرف مسجد ذکر شده است. یکی از وظایف همسایگان مساجد، حضور دائمی آنان در این مکان مقدس است. امام باقر علیهالسلام فرمودند: «نماز همسایگان مسجد، در صورتی که به مسجد حاضر نشوند، کامل نیست، مگر اینکه شخص مریض یا گرفتار باشد».
مساجد، مهد هنر معماری اسلامی
بر اساس پژوهشهای کارشناسان، طرح بنای اولین مسجددر اسلام، منحصر به فرد بوده و هیچ نشانی از تقلید از بناها و ساختمانهای دیگر و حتی عبادتگاههای سایر ادیان در آن مشاهده نمیشود. معماری ساده و بی آلایش مساجد در صدر اسلام که با روح اسلامی نیز مطابقت داشت، به تدریج جای خود را به سبکهای جدیدتر معماری داد. هنرمندان اسلامی، همپای فراگیری سایر دانشها از فرهنگهای دیگر، در معماری نیز پیشرفتهایی داشتهاند و کوشیدهاند طرحهایی را در مسجد اجرا کنند که در راه تقویت معنویت وافزایش حضور قلب مؤمنان به هنگام حضور در مسجد و سوق دادن آنها به سوی مبدأ هستی، موثر باشد. انحنای در و ایوان مساجد، خمیدگی پیشانی محراب و سقف مساجد که نمادی از روح تعبد و تسلیم و رکوع بنده در برابر خالق است، نمونهای از نگاه دینی معمار اسلامی است.
کارکرد دینی و تبلیغی مساجد
مساجد، در درجه اول نهادهای دینی جامعه اسلامی به شمار میآیند که شعائر دینی و آداب مذهبی در آن اقامه شده و دین خدا به صورت دائمی در آنجا از سوی پیروان به نمایش گذاشته میشود.
افزون بر آن، تبلیغ دین، ایراد خطبههای تبلیغی و نیز ابلاغ احکام مهم دین، یکی دیگر از کارکردهای مساجد است. به گواهی تاریخ، پیامبر صلیاللهعلیهوآله از منبر برای انتشار و ابلاغ فرمانهای مهم، مانند اعلام حکم حرمت شرابخواری، مقررات و احکام زندگی جمعی یا برای سخنرانی عمومی استفاده میکردند.
کارکرد علمی و فرهنگی مساجد
یکی از کارکردهای مسجد در صدر اسلام، ارایه آموزشهای لازم به مسلمانان بود. به نقل یکی از تاریخ نگاران، در صدر اسلام مسجد تنها مرکز پرستش نبود، بلکه تمام معارف و احکام اسلامی، اعم از آموزشی و پرورشی در آنجا گفته میشد. همه گونه تعلیمات دینی و علمی، حتی امور مربوط به خواندن و نوشتن در آنجا انجام میگرفت. تا آغاز قرن چهارم اسلامی، غالبا مساجد در غیراوقات نماز حکم مدارس را داشت و بعدها مراکز آموزشی صورت خاصی به خود گرفت و بسیاری از بزرگان علم و دانش، دانش آموختگان حلقه تدریسهایی هستند که در مساجد برگزار میشد.
جلسات آموزشی در زمان پیامبر، در مسجد «مدینه»، به قدری جالب بودکه نمایندگان غیرمسلمان، از دیدن این منظره سخت تکان خوردند و از کوشش مسلمانان در فرا گرفتن احکام ومعارف، انگشت تعجب به دندان گرفتند.
اهتمام پیامبر به آموزش مسلمانان در مساجد
پیامبر گرامی اسلام، برای ایجاد بستر فرهنگی مناسب و تقویت بنیه علمی مسلمانان، به آموزش آنها در مساجد پرداخت و با کوشش فراوان و نیز ایجاد فضای معنوی، مردم را برای یادگیری ترغیب فرمود. آن حضرت در جملهای خطاب به مردم مدینه فرمود: «هر کس به مسجد من بیاید و هدفی جز فراگیری دانش یا آموختن به دیگری نداشته باشد، بسان مجاهدی است که در راه خدا به جهاد میپردازد».
نیز از ده نفر از یاران پیامبر صلیاللهعلیهوآله نقل شده است که: ما در مسجد قُبا درس میخواندیم، چون پیامبر بیرون میرفت فرمود: «آنچه میخواهید بدانید، فرا گیرید، ولی خداوند شما را جز در به کار بستن آنچه فرا گرفتهاید، پاداش نمیدهد».
کارکرد حقوقی و قضایی مساجد
یکی از برنامههای پیامبر در مساجد، رسیدگی به امور قضایی بود. مسجد در آن روزگار، یک دادگستری به تمام معنا بود که عموم کارهای دادخواهی در آنجا صورت میپذیرفت. حتی پیامبر در مسجد، قوانین حقوقی وضع کردند و برای مسجد و منبر، شأن ویژه حقوقی قائل شدند که از جمله آنها، مراسم سوگند خوردن بود. پیامبر، مراسم سوگند خوردن را کنار منبر معمول ساختند و فرمودند: «هر کس کنار منبرم دروغ گوید، هر چند برای یک چوبه مسواک باشد، جایگاهش در آتش خواهد بود».
کارکرد اجتماعی مساجد
مساجد در زمان پیامبر اسلام، سهم به سزایی در ایجاد عدالت اجتماعی و شکسته شدن نظامهای طبقاتی و اخلاق اشرافیگری و مرزبندیهای کاذب خون و نسب و ثروت داشت و سبب جایگزین شدن فرهنگ برابری و برادری در محیط مساجد شد. پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نیز هر گاه در مسجد با مؤمنان نشست و برخاست داشتند، این امر را به دقت رعایت میفرمودند و حتی درنگاه کردن نیز مساواتی را برای همه قائل بودند.
کارکرد اجتماعی دیگر مسجد، در کلامی از امام باقر علیهالسلام آمده است که فرمودند: «مسکینان وفقیران در زمان رسول خدا صلیاللهعلیهوآله در مسجد منزل میگزیدند». افزون بر این، مساجد پناهگاه غریبان و در راه ماندگان بود، به طوری که هرگاه فرد تازه واردی داخل یکی از شهرهای اسلامی میشد و یکی را نمیشناخت، یکسره به سراغ مسجد آن شهر میرفت.
کارکرد سیاسی مساجد
در کنار کارکرد دینی، وسیعترین کارکرد مساجد در صدر اسلام، کارکرد سیاسی آنها بود، به طوریکه مسجد رسما یک نهاد سیاسی در جامعه به شمار میرفت. صدور فرمانهای حکومتی، اعلام برنامههای حکومت، پذیرش سفیران کشورها و اقوام دیگر، انتشار و ابلاغ اخبار مهمی چون اخبار جنگ، برپایی محافل مشورتی، بیعت کردن، انتصاب کارگزاران و سفیران و نیز استیضاح کارگزاران، از کارکردهای سیاسی مهم آن زمان بود که همگی در مسجد صورت میگرفت. شواهد تاریخی بیانگر این است که در صدر اسلام، مسجد به عنوان نهادی حکومتی تلقی میشد. از اینرو، یک فرد واحد، هم زمامدار بود و هم مدیر اجرایی، و یک ساختمان، هم مسجد بود و هم مرکز اصلی مسایل دینی و سیاسی.
مسجد در کلام معمار فقید انقلاب
این مساجد، سنگرهای اسلام است.
مسجدها را محکم نگه دارید و پر جمعیت کنید.
مراکزی که مراکز بسط حقیقت است، بسط فقه اسلام است و آن مساجد است، اینها را خالی نگذارید، این یک توطئه است که میخواهند مسجدها را کمکم خالی کنند.
مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیال کنند حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد میخواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.
آنهایی که میخواهند نقشه بکشند و شما را دور کنند از مساجد، دور کنند از مراکز تعلیم و تربیت، آنها دشمنهای شما هستند.
مسجد، مرکز اجتماع سیاسی است.
مسجدها را خالی نکنید، تکلیف است امروز.
حفظ مساجد، امروز جزء اموری است که اسلام به او بسته است.
نهضت را، از راه مساجد ـ که دژهای محکم اسلاماند ـ زنده نگه دارند.
مسجد در سخنان مقام معظم رهبری
مساجد، پایگاههای محکم انقلابند.
قیام مردمی برای پیروزی انقلاب، از مساجد آغاز گردید.
خدمت به مساجد، باید کاری همگانی و مردمی شمرده شود.
سنت بسیار با برکت اجتماع در مساجد را، باید همچنان نگاه داشت. جوانها مسجد را کلاس درس و صحنه رزم بدانند و به مساجد رو کنند.
در دانشگاهها و دیگر مراکز انسانی انبوه، مسجد میتواند جایگاه امن و صفا باشد و امام جماعت، غمگساری و راهنمایی و همدلی را در کنار اقامه نماز، در آن محیط رحمت و هدایت الاهی به نمازگزاران هدیه کند. مجامع دانشآموزی در آن صورت، جذابترین مرکز تجمع خود را مسجد، دانشگاه و مدرسه خواهند یافت و پایگاه تقوا، پایگاه فعالیت جوانان خواهد شد.
v