فرهنگسازی در اجتماعات مجازی مطالعه موردی پدیده Orkut
شاید بتوان گفت با گذشت سالها از ظهور اینترنت، هنوز بسیاری از ایدهها و اهدافی كه مدّ نظر نظریهپردازان دنیای مجازی بوده است، نتوانسته به منصه ظهور برسد و این مسئله به عوامل مختلف وابسته میباشد. ضعفهای فنی در بخش زیرساختهای این فنّاوری در جهان و نیز عدم وجود برنامههای نرمافزاری و سختافزارهای مناسبِ پشتیبانیكننده آنها، از جمله موارد عدم موفقیت به شمار میآیند.
مسئله درآمدزایی و بحث اقتصاد نیز از عمدهترین چالشهای این مسیر میباشند. امروزه اگر چه اینترنت در جوامع مختلف پیوندهای حقیقی و مجازی بسیاری را بین افراد به وجود آورده، ولی غالب این اثرگذاریها محصول ضمنی خدمات اینترنتی و مخصوصاً خدمات وب در نظر گرفته میشوند؛ چرا كه در زمینه شبكههای اجتماعی مجازی (SocialNetwarking)به صورت اختصاصی، فعالیت چشمگیری انجام نپذیرفته و پایگاههایی كه هم در این شاخه به حساب میآیند، با كم كردن مسیر واقعی، بایستههای لازم در زمینه فرهنگسازی نرسیدهاند.
از جمله این پایگاهها میتوان به پایگاههای دوستیابی اشاره كرد كه معمول آنها به صورت بسیار ضعیف در شمول تمام طبقات اجتماعی فقط زمینهای برای ارتباطات احساسی را فراهم میآورند. ضعف در طراحی پایگاههای اجتماعی آن چنان نمودار است كه شاید درصد اندكی از اعضای این پایگاهها نسبت به موفقیت آنها خوشبین باشند و كار به جایی رسیده كه كاربران بیشتر از روی سرگرمی به این اجتماعات سر میزنند.
دیر زمانی نیست كه بحث فرهنگ واحد جهانی بین اهل نظر مطرح شده و هر یك نظریه مستقل و ویژهای در این راستا ارائه دادهاند؛ گروهی تحقق فرهنگ واحد جهانی را ممكن میدانند و ركن اصلی آن را اینترنت ارزیابی میكنند و گروهی دیگر آن را امری محال و دستنایافتنی اعلام كردهاند. آنچه اكنون موجب شده بحثهای اجتماعات مجازی داغتر شود، توجه شركت قدرتمند Google به این مقوله است.
این شركت پس از موفقیت در تسلط بر شاهراههای جستجو در اینترنت و نیز ارائه طرحهای پر سر و صدا چون پروژه «جیمیل» (Gmail)، هماكنون انقلابی در راستای اهداف خود با خلق سرزمینی مجازی به نام اوركات (Orkut) ایجاد كرده است. پرداختن شركت پر آوازهای مانند گوگل به این مقوله، اهمیت ایجاد و توجه به اجتماعهای مجازی را صد چندان مینماید. سرزمین مجازی اوركات(۱) Orkut) اجازه ورود و اقامت در دنیای مجازی اوركات فقط با دعوتنامه رسمی از طرف یكی از اهالی آن میتواند صادر شود و این ترفندی است كه گوگل در عضویت برای جیمیل نیز از آن بهره برده است. اگر چه با این كار نمیتوان جلوی ورود شخصیتهای كاذب و مجازی را به صورت كامل گرفت، امّا درصد حضور غیر واقعی به طور قابل توجهی كاهش مییابد.
اعضای این اجتماع مجازی میتوانند برای دوستانشان نامه ارسال كنند و آنها را به بازدید از دفتر و یا خانهای كه در اوركات ساختهاند، دعوت كنند. دوست دعوتشده، در این مرحله فقط اجازه دارد اطلاعات دوست عضو خود را ملاحظه كند و ورود او به پروفایلهای دیگران و نیز گشت و گزار در بخشهای مختلف ممنوع است.
البته سرزمین اوركات به محض ورود شما به خانه دوستان، به شما اجازه میدهد كه در صورت تمایل به عضویت در آن اقلیم مجازی اقدام نمایید. عضویتی هیجانی و غیر قابل پیشبینی در ابتدا سه نوع فرم برای سه نوع شخصیت اجتماعی شما به ترتیب یكی پس از دیگری و هر كدام با دهها سؤال اختصاصی به شما ارائه میشود كه پاسخگویی به هیچیك اجباری نیست و در صورت پاسخ نیز این امكان در اختیارتان قرار میگیرد كه این اطلاعات را فقط برای خود محفوظ نگاه دارید و كسی از آنها آگاهی نیابد یا فقط یكی از دوستانتان كه شما مشخص میكنید، آنها را ببیند و یا همه دوستان شما حقّ رؤیت آن را داشته باشند و اگر تمایل داشتید، همه اعضاء پایگاه به اطلاعات شخصی شما دسترسی پیدا میكنند.
عنوان این سه فرم عبارتاند از:
۱) Sosial (شخصیت اجتماعی)
۲) profession (شخصیت صنفی و شغلی)
۳) personal (شخصیت فردی و خصوصی).
پس از طی این مراحل به شما اجازه داده میشود كه به انتقال (upload)یك تصویر برای نمایش در صفحهتان و تصاویری متعدد برای نصب در آلبوم مبادرت ورزیده. حال از شما در مورد شخص دعوتكننده شما به این سرزمین سؤال میپرسد كه علاقهمندی شما به او چگونه است؟ آیا او از دوستان شماست و چه مقدار به او اعتقاد و علاقه دارید؟ یا اینكه نظر شما نسبت به به او منفی است، هر چند این گزینهها از پیش طراحی شده و شما فقط حق انتخاب دارید.
به این ترتیب، مراحل اوّلیه اقامت شما انجام میپذیرد و بسته به علاقهتان این مكان مجازی میتواند تعریف خود را پیدا كند؛ مثلاً دوست دارید كه اینجا محل كارتان باشد و فقط دوستان كاری خود را جمع نمایید و یا مانند خانه شخصی با علاقهمندیهای شخصی و محلهای شما و یا همه اینها یكجا.
اینك میتوانید دوستانی از درون این سرزمین و یا از بیرون، به محل اقامتشان دعوت كنید و آنها را در فهرست دوستانتان كه برای همه اعضا قابل رؤیت است، ثبت و اضافه نمایید و به هر یك از آنها رأی مخفی، و در صورت تمایل رأی علنی بدهید كه نتیجه این رأیها در صفحه شخصی هر فرد نمایش داده میشود و كسانی كه علنی رأی دادهاند، در صفحه ویژهای تصاویر به همراه نامشان و نوع رأی، نمایش داده میشوند.البته فقط میتوانید در سه موضوع به هر فرد رأی دهید:
۱) قابل اعتماد بودن آن كه سه درجه انتخاب دارد.
۲) خوشرفتار و یا خواستنی بودن كه سه درجه انتخاب دارد.
۳) احساسی و عاطفی بودن كه این هم سه درجه انتخاب دارد.
هر یك از این سه موضوع با رنگ ویژهای نمایش داده میشود. شما میتوانید برای دوستانتان اعلام نظر كنید و اگر او تمایل داشت میتواند نظرتان را در صفحهاش به معرض نمایش عمومی یا خصوصی بگذارد. از دیگر امكانات جالب توجه این است كه به صورت خودكار ده روز قبل از روز تولد دوستانتان در صفحه شما پیامی ظاهر میشود كه یادآوری مینماید چند روز دیگر تاریخ تولد كدام دوستتان میباشد.
نكته جالب دیگر این است كه در این شهر بیشتر با نام كوچك شناخته میشوند و اگر شما از طریق دوستانتان با دوستان ایشان آشنا شوید، زنجیره ارتباط شما نمایش داده میشود؛ یعنی میدانید كه از طریق محسن به مهدی، و پس از آن به احسان رسیدهاید. در این سرزمین به راحتی میتوانید برای خود گروه تشكیل دهید تا در مورد موضوع مورد علاقه گروه، افراد عضو شوند كه این امر، دو مزیت دارد:
۱) افراد علاقهمند به یك موضوع در یك جا جمع میشوند و میتوان آنها را شناسایی كرد و از آنها بهره برد.
۲) هر یك از اعضاء گروه میتوانند در مورد موضوع مطلبی بنویسید و در معرض دید عموم قرار دهند. در صورتی كه شما به عضویت گروهی درآیید، تصویر و لینك آن گروه به همراه آمار اعضا در صفحه خانه شما نمایش داده میشود. این سرزمین سه نوع جستجو نیز در اختیار شما قرار میدهد:
▪ جستجو بر اساس تواناییها و قابلیتها و صفحات فردی اشخاص به همراه تعیین فاصله فیزیكی دور بودن از شما
▪ جستجو بر اساس نام پرونده (فایل) و نشانی پیامنگار (ایمیل)▪ جستجو بر اساس عناوین گروهها به همراه ارائه و دستهبندی موضوعی هر گروه با آمار گروههای موجود. جالب است كه در هر لحظه آمار كل مرتبطان با شما نیز در صفحه شخصیتان به نمایش در میآید و اگر هیچ دوستی انتخاب نكنید، اعلام میشود كه در میان هیچ گروه انسانی نیستید؛ یعنی حلقه ارتباطی شما با دیگران صفر است.
نكته دیگر اینكه با توجه به نیاز افراد در جوامع مختلف به یافتن همفكر و همراه مخصوصاً در زمینههای شغلی، صنفی و سیاسی، معمولاً اطلاعات صحیح ارائه میشود، هرچند راه برای ارائه اطلاعات غلط و دروغ نیز كاملاً باز است. كاستیها از كاستیهای عمده این پایگاه، عدم اعلام Online بودن اعضا میباشد كه در مسنجرها از پركاربردترین امكانات میباشد. ضمن اینكه امكان اعلام نو شدن مطالب یك گروه وجود ندارد و شما باید خود هر از گاهی به گروههای مورد علاقه سر بزنید تا از آخرین تغییرات آگاهی یابید.
همچنین، امكان مخفی كردن گروهی از دوستان وجود ندارد و امكانات ارتباط صوتی و تصویری نیز در اختیار شما نیست و اگر چه میتوان به صورت فارسی حروفچینی نمایید، امّا صفحات به زبان انگلیسی طراحی شدهاند. به هر حال عضویت در این سرزمین بصورت طبیعی فرهنگ خاص خود را دارد و شما مجبورید هماهنگ با فرهنگ عمومی آن رفتار كنید. دیدگاهها موجود درباره Orkut در ایران اوّلین بار نشریه «كلیك» ضمیمه روزنامه «جام جم» در تاریخ ۲۴ خرداد ۸۳ انتشار یافت كه در آن مطلی با عنوان «اوركات، شهری برای شما و دوستان شما» ارائه شده بود.
چند روز بعد روزنامههای جمهوری اسلامی و پایگاه بازتاب در مطالبی نزدیك به هم، به همه اخطار دادند كه مراقب توطئه دشمنان باشند و با توجه به امكان بهرهبرداری آنها از اطلاعات افراد، در عضویت این سرزمین آگاهانهتر عمل نمایند. بنابر آخرین آمارها ایرانیان هماكنون رتبه سوم حضور در این سرزمین را دارند و گروههای زیادی توسط آنها تأسیس شده است گروههایی با عناوین: دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه الزهرا و دانشكدههای مختلف، و نیز گروههای مذهبی با عناوین: شیعه، مسلمانان شیعه و مؤمنین بعضی از افراد نیز -از دكتر گرفته تا محصل راهنمایی- با نام خود گروه تأسیس نمودهاند.
گروههای زیادی با عناوین كارتونهای مورد علاقه عموم وجود دارند، مانند: پلنگ صورتی، لوك خوششانس و لولك و پولك كه تاكنون نزدیك به یك میلیون نفر از كشورهای مختلف در آنها عضو شدهاند؛ كشورهای آمریكا، برزیل، ژاپن، هند، استونی، هلند، انگلستان، كانادا، ایران و، آلمان در صدر آنها قرار دارند.
اوركات، الگوی فرهنگ واحد جهانی بحساب آنچه هماكنون با گذشت دوران كوتاهی از ظهور این ابتكار روشن شده، استقبال چشمگیر كاربران اینترنتی -آنهم به صورت عضویت با نام و عناوین واقعی- است و با توجه به نیاز كاربران اینترنتی به چنین نظامی شاید بتوان ادعا نمود كه این سرزمین مجازی تاكنون در صدور شناسنامههای فردی یا پروانههای كار برای اعضاء خود موفق بوده است كه این خود به نوعی اوّلین قدم برای هویتبخشی و فرهنگسازی به حساب میآید؛ فرمهایی كه همانند كارنامك (Resume) برای هر فرد به شمار میرود و شناسنامه اجتماعی صنفی و یا تخصصی هر نفر میباشد؛ دنیایی فراتر از دنیای واقعی كه در آن هر فرد میتواند به تعداد دلخواه خود شخصیت داشته باشد و حتی در شمایلهایی كه هرگز در دنیای واقعی توان ارائه آن را ندارد، بروز و ظهور پیدا كند.
آنچه بیش از پیش ساكنان این سرزمین را خواهد آزرد، این است كه در دنیای حقیقی برای برخورد با بزهكاران، قانونشكنان و خلافكاران، قوانین و ساز و كارهایی وجود دارد؛ اما در این سرزمین اساساً قانونی حاكم نمیباشد تا بخواهد ساز و كار امنیتی و مراقبتی از قانون و برخورد با خلافكاران وجود داشته باشد.
اگر یك نفر بخواهد با ساختن هزاران نام جعلی در این سرزمین حضور پیدا كند و به وسیله تمامی این نامها جعلی در راستای اهداف خود اقدام به تشكیل گروهها فردی و یا اجتماعی زیادی نمابد، به آسانی تواند این كار را انجام دهد. آیا دنیای مجازی نیز باید با دنیای حقیقی مقایسه شود؟ و آیا ما حق داریم دغدغههای دنیای واقعی را به دنیای مجازی سرایت دهیم یا اینكه دنیای مجازی، دنیایی است جدای از واقعیت است و فرهنگ خود را دارد؟ نحوه عملكرد اوركات در پذیریش و اعطای آزادی عمل به اعضاء نه تنها با تمام آزادیهای واقعی، بلكه با تمام آزادیهای مجازی همراه بوده است و این یعنی ابداعی نوین و كاملاً دور از ذهن برای ایجاد فرهنگ متناسب با فضای فرهنگ مجازی و سایبر كه با توجه به مجازی بودن محیط، از لایههای بسیار پیچیده حقیقتهای مجازی؛ خیالپردازیها، توهمزاییها و تقلبهای خاصّ دنیای سایبر تشكیل میشود. ویژگی دیگر اوركات آن است كه در هر لحظه كه اراده كنید، به شما اختیار میدهد تا هویت خویش را بنا به خواسته خودتان به هر صورتی كه بخواهید درآورید.
این قابلیت به نحوی كمك میكند تا افراد از دنیای حقیقی راحتتر جدا شوند و شاید با توجه به تغییرپذیر بودن رفتار انسانها، این خدمات نیز برای حضور هرچه واقعیتر افراد باشد. بعضی معتقدند كه شخصیت واقعی هر فرد پشت چهره ظاهری او مخفی است و چه بسا چهره ظاهری به دلایل حاكم بر دنیای واقعی، پوششی متفاوت با چهره واقعی هر فرد باشد.
جالب است كه در دنیای مجازی، چهره واقعی هر شخص پدیدار میشود؛ و حال آنكه در دنیای حقیقی ممكن است چهره مجازی افراد ظاهر باشد.
شاید متولیان اوركات با برخوردِ باز خود در قبال ارائه آزادی همهجانبه به افراد، میخواهند اعضاء خودشان قدرت عمل در فرهنگسازی داشته باشند. مطلب دیگر اینكه تا كنون اشخاص حقیقی در این سرزمین كسب هویت كردهاند؛ اما آیا حكومتها نیز به این میدان خواهند آمد و فضای حاكم بر سرزمینهای خود را به این دنیا نیز تسری خواهند داد؟! در پاسخ باید گفت سیاستمداران نامداری همچون نماینده رئیس جمهور ایران با شخصیت حقیقی خود در این سرزمین كسب هویت كردهاند و دفتر مجازی برای خود ساختهاند. همچنین هنرمندان سرشناسی از كشورهای گوناگون، دانشمندان و دانشجویان و بسیاری از طیفهای جدّی جوامع مختلف نیز هماكنون جزء ساكنان این دنیای مجازی میباشند.
انچه بیان شد، همگی از نگاه كاربر به این خدمت اینترنت بود؛ امّا حاكمان واقعی، مدیران پایگاه میباشند و مسلماً تمامی حركات و تغییرات شخصیتی افراد و گشت و گذارها و نامهنگاریها از چشمان تیز بین آنها مخفی نیست و با تحلیل اطلاعات و اخبار حاصل از این نظام به حقیقتهای بزرگی نسبت به چهره مخفی افراد جوامع مختلف كه اینك فقط برای آنها روشن شده، خواهند رسید و میتوانند بهرهبرداریهای زیادی در زمینههای: فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از این اطلاعات داشته باشند.
شناسایی حلقههای ارتباطی بین افراد نیز از این مقوله مستثنا نیست. حضور یا عدم حضور با توجه به نكته اخیر و نیز اعلام خطر بعضی صاحبنظران نسبت به مراقب بودن برای حضور در چنین اجتماعاتی، نكاتی چند قابل توجه میباشد:
۱) اندكی دقت روشن میسازد كه نه تنها حركات ما در چنین اجتماعات شبكهای؛ بلكه كلیه فعالیتها و رد و بدل كردن اطلاعات و به طور كلی همه حركات ما از لحظه وصل شدن به اینترنت تا لحظه خروج از آن كاملاً میتواند زیر نظر و مشهود برای كمپانیهای بزرگ و كوچك باشد.
۲) ضعیف بودن ساختار فنی بسیاری از نرمافزارها از جمله سیستمهای عامل، سرعت رشد فنّاوری و تولید برنامههای جدید بر اساس روشهای جدید برنامهنویسی و نیز رشد تكنیكهای نفوذ به رایانهها (hack) موجب شده نه تنها شركتهای بزرگ و كوچك، كه كاربران عادی اینترنت نیز بتوانند كلیه فعالیتهای تحت شبكه هر كاربر و حتی تمامی اطلاعات شخصی ذخیرهشده روی رایانههای افراد و نیز فعالیتهای فردی آنها را به سادگی زیر نظر بگیرند و از آنها بهرهبرداری كنند. با در نظر گرفتن نكات فوق و این مسئله كه دنیای سایبر، دنیای شیشهای است و این دنیا بسیار شكننده و شكستنی است، باید نسبت به حضور و ایمنی ارتباط با اینترنت آگاهانه و با دقت بیشتر عمل نمود؛ چه اینكه حضور آگاهانه، بهتر از عدم حضور است و عدم حضور توأم با از دست دادن زمینههای جدید، بهتر از حضور غیر ایمن و خطرساز می باشد.
