مقصد، خراسان است که همواره پذیرای مسافران بسیار است. اما این بار به منتهی‌الیه شمالی این دیار، کلات نادری. نادرشاه جواهرات مملکتی را در کلات حفظ کرد. کلات در لغت یعنی آبادی، قلعه یا زیستگاهی بر فراز کوه.

چندین کلات در ایران و حتی در کشوری مانند پاکستان وجود دارد و کلات نادری یکی از معروف‌ترین‌ها است. کلات مرز ایران و توران. برخی عقیده دارند جنگ رستم و افراسیاب در محل قلعه سفید که نام قدیم روستای خشت بوده، روی داده است.

کلات، با فاصله‌ای حدود 145 کیلومتر در شمال شرقی مشهد، بر دامنه کوه هزارمسجد تکیه داده و از سوی دیگر با کشور ترکمنستان همسایه است. کلات، جایی است که تیمور لنگ 14 بار حمله کرد تا آنجا را تصرف کند اما ناکام ماند و بازگشت. نادرشاه افشار جایی بهتر از کلات برای نگهداری غنایمی که از هندوستان آورده بود، نیافت و البته کلات محل تبعید بسیاری در دوره معاصر بوده است. تعداد زیادی از مشروطه‌خواهان در دوره قاجار در کلات به‌سر بردند تا از مرکز به اندازه کافی دوره باشند.

کلات از موقعیت کوهستانی برخوردار است و فقط از طریق برخی مدخل‌ها که کلاتی‌ها به آن «دربند» می‌گویند، می‌توان وارد شد. در میان دربندها، گذر فعلی، دربند ارغونشاه خواهد بود که رو به جنوب است. دربندهای دیگر شامل چوب‌بست، کشتنی و دهچه رو به ترکمنستان باز می‌شود.

کلات آنقدر بزرگ نیست که آدرس‌دهی دقیق برای آثار تاریخی لازم باشد. اگر به جای عبور از تونل جدید از راه قدیم یا دربند وارد شوید، برخی آثار از همان بدو ورود قابل مشاهده‌اند.

«کتیبه نادری» در مدخل بند ارغونشاه واقع شده و به دستور نادرشاه در بر دل کوه کنده شده است که گویا با مرگ وی نیمه کاره می‌ماند. کتیبه با شعری به زبان ترکی از «گلبن افشار» آغاز و با توصیف صفات نادر ادامه می‌یابد. به دلیل آن که این کتیبه حدود 15 متر از زمین ارتفاع دارد، خواندن آن به آسانی ممکن نیست.

از همان جا که ایستاده‌اید اگر سرتان را بلند کنید «برج و باروی نادر» را بر بلندای کوه می‌بینید. این بنا از گل و سنگ و آجر ساخته شده و از بستر رودخانه چیزی حدود 40 متر ارتفاع دارد. در گذشته نگهبانان شهر ورود و خروج را از این محل کنترل می‌کردند.

تاریخ در کلات

قدیمی‌ترین اثر تاریخی کلات یا مسجد «کبود گنبد» متعلق به دوره سلجوقی است و نشان می‌دهد که آبادانی کلات به پیش از زمان نادر بازمی‌گردد. مسجد در زمان نادر و سپس در دوره قاجار مرمت شده است. اینک مزار مرمت‌گر زمان فتحعلی‌شاه قاجار و شهدای کلات زیر گنبد دیده می‌شود.

در کنار مسجد، حمام نادری قرار دارد که متعلق به دوره نادری است و امروزه به مرکز صنایع دستی تبدیل شده است. «کاخ خورشید» مهم‌ترین اثر تاریخی و نماد کلات است. درست است که در زمان نادرشاه افشار بنا شده اما شواهد حاکی است بر بنایی قدیمی‌تر متعلق به دوره ایلخانی ساخته شده است. ساختمان سه طبقه در میان باغی قرار دارد که در زمان خود بسیار زیبا بوده است.

برخی می‌گویند زیرزمین کاخ نادری، محل نگهداری غنائم بوده و برخی دیگر معتقدند زندان بوده است. در طبقه همکف تالاری دیده می‌شود که دارای نقاشی‌هایی با طلاکاری و همچنین کتیبه‌ای نواری از آیات قران است. تاریخ کتبیه، سال مرگ نادر را نشان می‌دهد. طبقه سوم از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل شده است که قسمت مشهور بنا، همان بخش خارجی یا استوانه 66 ستونی است.

از نکات جالب کاخ نادری، تزییناتی است به شکل میوه‌های مناطق گرمسیر مانند آناناس، موز و انبه که همگی کار هنرمندانی هستند که نادر از هند آورده بود. علاوه بر بنا، موزه مردم‌شناسی را که در طبقه زیرین واقع شده نباید از دست داد. موزه شامل 8 غرفه است که زندگی عشایری، صنایع دستی، مشاغل و حرفه‌های سنتی، آداب و رسوم، گیاهان دارویی و کشاورزی را به نمایش گذاشته است.

دیدنی های بیرون از کلات

 حدود 5 کیلومتر آن طرف‌تر از کلات، سد و بند نادری را می‌توان دید که با سنگ، آجر و ساروج روی ژرف‌رود ساخته شده است. چیزی حدود 70 متر ارتفاع دارد. این سد اکنون کارآیی ندارد زیرا بیشتر زمین‌هایی که در زمان نادر زیر کشت بودند اینک در محدوده کشور همسایه قرار دارند.

در کنار آثار تاریخی، از طبیعت کلات نمی‌توان چشم پوشید. آبشار و رودخانه قره‌سو یکی از این محوطه‌هاست که در 12 کیلومتری کلات واقع شده و محل تأمین آب این شهر در زمان نادر بوده است. فقط باید به یاد داشت که این منطقه از راهی فرعی حدود 3 کیلومتر مانده به تونل ورودی کلات قابل دسترس است. قره‌سو دهی است که تمام عناصر زیبای روستایی را در خود دارد.

در امتداد رود قره‌سو تا رسیدن به دشت، دره‌های تنگ و زیبایی وجود دارد که آبشارهای بزرگی پدید آورده‌اند. روستای ارتکند یکی دیگر از مناطق دیدنی کلات است که آبشار ارتکند و مناطق ییلاقی، آن را به منطقه نمونه گردشگری تبدیل کرده است. 45 کیلومتر با کلات فاصله و حدود 18 کیلومتر جاده فرعی دارد. کوه‌ها و دره‌های سرسبز، غارهای آبی و آبشارهای زیبایی در منطقه دیده می‌شود.

برای رفتن به تفرجگاه ارتکند باید به شمال شهر مشهد رفت و وارد جاده کلات نادر شد. تفرجگاه ارتکند تا شهر مشهد 123 کیلومتر فاصله دارد که 105 کیلومتر آن جاده اصلی کلات است و 18 کیلومتر آن جاده فرعی است که از این 18 کیلومتر 7 کیلومتر آسفالت است و 11 کیلومتر خاکی است. این روستا با موقعیتی میان کوهی، معتدل و خشک در مسیر دره سررود می باشد.

مسیر 105 کیلومتری مشهد تا اول جاده فرعی ارتکند بسیار زیبا و جذاب است. بعد از وارد شدن به جاده کلات نادر و عبور از دوراهی سدکارده در کیلومتر 25 جاده به روستای محمدیه و بعد از طی 10 کیلومتر دیگر به روستای سرسبز گوجگی می رسید. بعد از روستای گوجگی باید از گردنه گوجگی عبور کنید و حدود 25 کیلومترراه را که دارای پیچ وخم و سربالایی و سرپایینی است طی کنید تا به دره سرسبز(قزلق) قبل و بعد از تونل برسید.

این منطقه کوهستانی و سرسبز برای استراحت کوتاه و صرف صبحانه مناسب است. یک کیلومتر بعد از تونل قهوه خانه ای که پذیرای مسافران است در کنار مرکز پرورش ماهی قزل آلا به چشم می خورد. زمانی که وارد روستای ارتکند شدید، پس از طی مسافتی کوتاه جاده فرعی در سمت چپ دیده می شود که از جاده اصلی جدا شده است که ابتدا به مرکز پرورش ماهی قزل آلا می رود و سپس به آبشار ارتکند. در ابتدای تفرجگاه ارتکند اردوگاهی احداث شده که دارای امکانات خوبی است.

منطقه دیدنی دیگر، روستای خشت در 13 کیلومتری عمارت خورشید است. یکی از آثار دیدنی این روستا، حوض‌انبارهایی است که تعدادشان به 365 می‌رسد و گویا هر کدام منبع تأمین آب یک روز سپاه نادر بوده است. این روستا با توجه به آن که روی کوه واقع شده، چشم‌انداز وسیعی به اطراف دارد و می‌توان تا چند کیلومتری داخل خاک ترکمنستان را دید.

چطور برویم؟

کلات نادری در فاصله 145 کیلومتری شمال مشهد قرار دارد و توسط دو رشته کوه بلند حصار شده است. جاده مشهد به کلات، جاده‌ای کوهستانی است که در کنار مناظر متفاوت، چند گردنه دلهره‌آور هم در انتظار گردشگر خواهد بود.

از آنجا که گشت در کلات یک روز وقت لازم دارد، بهتر است صبح اول وقت از مشهد راهی شد تا پیش از تاریکی هوا جاده به اتمام رسیده باشد.باید به یاد داشت که کلات هتل یا اقامتگاه ندارد.

در صورتی که ماشین شخصی در اختیار نباشد، در طی روز از میدان‌بار نوغان خودروی سواری و اتوبوس عازم کلات می‌شود. از آن سو نیز معمولاً وسایل نقلیه در خیابان اصلی کلات منتظر مسافران هستند. به یاد داشته باشید از کنار میل اخنگان که در این راه دیده می‌شود، نمی‌توان به سرعت گذشت.