دكتر معين

دكتر معين

چهره‌ درخشان‌ فرهنگ‌ نويسي‌ فارسي

دكتر محمد معين‌ در نهم‌ ارديبهشت‌ ماه‌ 1297 ه.ش‌ در خانواده‌اي‌ از علماي‌ روحاني‌ رشت‌ ديده‌ به‌ جهان‌ گشود. او كه‌ اولين‌ فرزند خانواده‌ بود توسط‌ جد پدرش‌ -شيخ‌ محمد تقي‌ معين‌ العلما- "محمد" ناميده‌ شد. پدرش‌ شيخ‌ ابوالقاسم،‌ طلبه‌ علوم‌ ديني‌ بود و سخت‌ مشغول‌ آموختن‌ علوم‌ قديمه‌ و ديني‌ نزد علما و مدرسان‌ مشهور شهر رشت‌ بود. محمد در فاصله‌ پنج‌ روز پدر و مادرش‌ را از دست‌ داد و بعد از مرگ‌ آنها تربيت‌ و مراقبت‌ از او را جد پدري‌اش‌، معين‌ العلما بر عهده‌ گرفت‌. محمد كه‌ پسر بچه‌اي‌ با استعداد بود زير سايه‌ مهر و محبت‌ پدر بزرگ‌ رشد مي‌كرد. بعد از تبديل‌ شدن‌ مكتبخانه‌ها به‌ مدارس‌ امروزي‌، محمد را در كلاس‌ سوم‌ ابتدايي‌ پذيرفتند و در سال‌ 1304 ه.ش‌ موفق‌ به‌ اخذ تصديق‌ نامه‌ نهايي‌ دوره‌ ابتدايي‌ شد و براي‌ ادامه‌ تحصيل‌ رهسپار تهران‌ گشت‌. پس‌ از ورود به‌ تهران‌ در دوره‌ ادبي‌ مدرسه‌ دارالفنون‌ نام‌ نويسي‌ كرد و در سال‌ 1310 ه.ش‌ دوره‌ دوم‌ متوسطه‌ را به‌ اتمام‌ رساند و توانست‌ تصديق‌ نامه‌ دوره‌ دوم‌ متوسطه‌ را بگيرد و بعد از آن‌ در شعبه‌ فلسفه‌ و ادبيات‌ مدرسه‌ عالي‌ دارالمعلمين‌ تهران‌ نام‌ نويسي‌ كرد و همواره‌ يكي‌ از شاگردان‌ ممتاز اين‌ مدرسه‌ به‌ شمار مي‌رفت‌. در اين‌ مدت‌ او به‌ حدي‌ به‌ زبان‌ فرانسه‌ تسلط‌ پيدا كرده‌ بود كه‌ در حضور استادان‌ فرانسوي‌ درباره‌ "لرد بايرون‌" شاعر مشهور انگليسي‌ سخنراني‌ كرد و تسلط‌ او به‌ زبان‌ فرانسه‌ و موضوع‌ سخنراني‌اش‌ باعث‌ شگفتي‌ و تشويق‌ استادان‌ شد. وي‌ در خرداد 1313 ه.ش‌ با ارائه‌ رساله‌اي‌ به‌ زبان‌ فرانسه‌ در موضوع‌ شعر "لوكنت‌ دوليل‌ و مكتب‌ پارناس‌" موفق‌ به‌ اخذ درجه‌ ليسانس‌ در ادبيات‌ و فلسفه‌ با نمره‌ ممتاز شد. او سپس‌ رساله‌اي‌ تحقيقي‌ با عنوان‌ "خواجه‌ حافظ‌ شيرين‌ سخن‌" را نوشت‌ و علاوه‌ بر اين‌ دو كتاب‌ "روان‌شناسي‌ تربيتي‌" و "ايران‌ از آغاز تا اسلام‌" را از انگليسي‌ به‌ فارسي‌ ترجمه‌ كرد و در سال‌ 1318 به‌ سمت‌ معاونت‌ اداره‌ دانشسراهاي‌ مقدماتي‌ و دبيري‌ دانش‌ سراي‌ عالي‌ منصوب‌ شد. او در دوره‌ دكتراي‌ زبان‌ و ادبيات‌ فارسي‌ ثبت‌ نام‌ كرد و پس‌ از دو سال‌ تحصيل‌ در اين‌ رشته‌ با ارائه‌ رساله‌ خود مدرك‌ دكترا را کسب کرد. نگارش‌ رساله‌ دكترا، او را آن قدر شيفته‌ زبان‌ و فرهنگ‌ ايران‌ باستان‌ كرده‌ بود كه‌ چند رساله‌ پهلوي‌ را به‌ زبان‌ فارسي‌ امروزي‌ ترجمه‌ كرد و چند مقاله‌ تحقيقي‌ درباره‌ مسائل‌ لغوي‌ و ادبي‌ مربوط‌ به‌ زبان‌ پهلوي‌ و پارسي‌ باستان‌ انتشار داد. پس‌ از گرفتن‌ مدرك‌ دكترا ابتدا به‌ عنوان‌ دانشيار و سپس‌ استاد كرسي‌ "تحقيق‌ در متون‌ ادبي" دانشكده‌ ادبيات‌ و دانشسراي‌ عالي‌ برگزيده‌ شد و در حالي‌ كه‌ مشغول‌ كارهاي‌ پژوهشي‌ خود بود تدريس‌ در دانشكده‌ ادبيات‌ دانشگاه‌ تهران‌ را نيز بر عهده‌ داشت‌. دكتر معين‌ در بررسيهاي‌ خود متوجه‌ شد كه‌ از زمان‌ رواج‌ فرهنگ‌ نويسي‌ در ايران‌ تا عصر حاضر بيش‌ از دويست‌ جلد كتاب‌ در لغت‌ فارسي‌ چه‌ در ايران‌ و چه‌ در خارج‌ مثل‌ هندوستان‌، امپراطوري‌ عثماني‌ و آذربايجان‌ تأليف‌ شده‌ است. اين‌ فرهنگها اگرچه‌ از لحاظ‌ تعداد، قابل‌ ملاحظه‌ بودند اما از نظر كيفيت‌ و اعتبار ارزش‌ چندان‌ مهمي‌ نداشتند چرا كه‌ اغلب‌ گردآورندگان‌ آنها، با اصول‌ و مباني‌ تدوين‌ فرهنگ‌ آشنا نبودند. دكتر معين‌ در بررسيهاي‌ خود درباره‌ معايب‌ و نقايص‌ فرهنگهاي‌ فارسي‌ موجود به‌ نتايج‌ مهمي‌ رسيد. او به‌ كار تصحيح‌ كتاب‌ برهان‌ قاطع‌ اثر محمد حسين‌ بن‌ خلف‌ تبريزي‌ مشغول‌ شد و دست‌ به‌ ابتكار جالبي‌ زد. او برخلاف‌ ديگران‌ كه‌ فقط‌ به‌ تصحيح‌ متون‌ ادبي‌ مي‌پرداختند علاوه‌ بر تصحيح‌ برهان‌ قاطع‌ با افزودن‌ حاشيه ‌هايي‌ به‌ آن‌، اين‌ كتاب‌ را به‌ صورت‌ فرهنگي‌ امروزي‌ و كامل‌ در آورد. دكتر معين‌ كار تصحيح‌ برهان‌ قاطع‌ را از سال‌ 1317 در اهواز شروع‌ كرد. او مي‌خواست‌ اين‌ كتاب‌ را به‌ صورت‌ فرهنگي‌ كامل‌ و معاصر درآورد. براي‌ تصحيح‌ كتاب‌ از هفت‌ نسخه‌ خطي‌ و چاپي‌ استفاده‌ كرد. يكي‌ از كارهاي‌ دكتر معين‌ در نوشتن‌ حاشيه‌ براي‌ برهان‌ قاطع‌ افزودن‌ يازده‌ نكته‌ جديد درباره‌ هر مورد بود و اين‌ كار طاقت‌ فرسا به‌ فيش‌ برداري‌، مطالعه‌ و تحقيق‌ از منابع‌ بي‌ شماري‌ نياز داشت‌ كه‌ سرانجام‌ با پشتكار و زحمات‌ شبانه‌ روزي‌ دكتر معين‌ بعد از دوازده‌ سال‌ به‌ پايان‌ رسيد. آشنايي‌ استاد معين‌ با استاد دهخدا فصل‌ نويني‌ را در زندگي‌ او گشود و دكتر معين‌ تا پايان‌ كار لغتنامه‌ دهخدا دست‌ از همكاري‌ با دهخدا برنداشت‌، آشنايي‌ با علامه‌ دهخدا فرصت‌ بسيار گرانبهايي‌ براي‌ معين‌ بود چرا كه‌ هر دو به‌ يك‌ زمينه‌ يعني‌ لغتنامه‌ علاقه‌مند بودند. دكتر معين‌ نظر مساعد دهخدا را نسبت‌ به‌ خود جلب‌ كرد و همكاري‌ آنها شروع‌ شد. دكتر معين‌ در دوران‌ همكاريش‌ با دهخدا نزديك‌ به‌ هفتصد صفحه‌ مطلب‌ تهيه‌ كرد و حدود نه‌ هزار صفحه‌ از مطالب‌ ديگر مؤلفان‌ و گرد آورندگان‌ را بررسي‌ و تدوين‌ كرد، او در مقايسه‌ با ديگران‌ از جايگاه‌ ويژه‌اي‌ نزد دهخدا برخوردار بود. بعد از درگذشت‌ علامه‌ دهخدا كار نظارت‌ بر امور چاپ‌ لغتنامه‌ بنا به‌ وصيت‌ استاد به‌ طور كلي‌ تحت‌ سرپرستي‌ دكتر معين‌ قرار گرفت‌ و از اين‌ به‌ بعد لغتنامه‌ دهخدا كه‌ محصول‌ مطالعات‌ مداوم‌ استاد دهخدا بود تحت‌ سرپرستي‌ دكتر معين‌ به‌ دست‌ چاپ‌ سپرده‌ شد. پس‌ از آشنايي‌ با دهخدا و همكاري‌ در تهيه‌ لغتنامه،‌ علاقه‌ شديد محمد معين‌ به‌ تأليف‌ فرهنگي‌ جامع‌ افزايش‌ يافته‌ بود، فرهنگي‌ كامل‌ كه‌ همانند دايرة‌ المعارفي‌ بزرگ‌ بتواند نياز افراد گوناگون‌ را برآورده‌ سازد. اين‌ بود كه‌ در سال‌ 1338 در كنار نشر لغتنامه‌ دهخدا طرح‌ تدوين‌ و انتشار فرهنگ‌ فارسي‌ را ريخت‌. او از زمان‌ تصحيح‌ و حاشيه‌ نويسي‌ بر برهان‌ قاطع شروع‌ به‌ فيش‌ برداري‌ كرده‌ بود و طي‌ بيست‌ سال‌ تحقيق‌ و مطالعه‌ در زمينه‌ متون‌ ادبي‌ شعر و نثر و حتي‌ گفتگوهاي‌ روزانه‌ افراد نزديك‌ به‌ يك‌ ميليون‌ و سيصد هزار فيش‌ تهيه‌ كرده‌ بود. دكتر معين‌ براي‌ تدوين‌ فرهنگ‌ فارسي افراد بسياري‌ را براي‌ همكاري‌ دعوت‌ كرده‌ بود. نزديك‌ به‌ چهار صد نفر از دانشجويانش‌ در اين‌ زمينه‌ همكاري‌ مي‌كردند بار اصلي‌ كار تدوين‌ فرهنگ‌ بر دوش‌ خودش‌ بود و از هر فرصتي‌ براي‌ جمع‌ آوري‌ اطلاعات‌ مورد نياز استفاده‌ مي‌كرد. فرهنگ‌ فارسي‌ در چهار قسمت‌: مقدمه‌، لغات‌، تركيبهاي‌ خارجي‌ و اعلام‌ تنظيم‌ شده‌ بود. دكتر معين‌ بنا به‌ وصيت‌ نيما يوشيج‌ -پدر شعر نو- كه‌ او را براي‌ نشر آثارش‌ در نظر گرفته‌ بود بعد از درگذشت‌ نيما با همكاري‌ چند تن‌ از دوستانش‌ كتاب‌ افسانه‌ و دويست‌ و شصت‌ و يك‌ رباعي‌ نيما را در كتابي‌ تحت‌ عنوان‌ "افسانه‌ و رباعيات‌" به‌ چاپ‌ رساند. در سال‌ 1342 چاپ‌ فرهنگ‌ فارسي‌ شروع‌ شد. همزمان‌ با چاپ‌ فرهنگ‌، از دكتر معين‌ براي‌ تدريس‌ و سخنراني‌ در نيمه‌ دوم‌ سال‌ تحصيلي‌ دانشگاه‌ پرينستون‌ آمريكا دعوت‌ شد. در اين‌ سفر او علاوه‌ بر تدريس‌، يك‌ سلسله‌ سخنرانيهاي‌ علمي‌ و ادبي‌ درباره‌ شعر تصوف‌ در ايران‌ ايراد كرد. در اين‌ مدت‌، كار سرپرستي‌ و نظارت‌ بر نشر فرهنگ‌، به‌ عهده‌ دوست‌ و همكار نزديك‌ او دكتر "سيد جعفر شهيدي‌" واگذار شده‌ بود. در سال‌ 1345 سه‌ جلد از فرهنگ‌ فارسي‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ بود. اين‌ فرهنگ‌ كه‌ در نوع‌ خود در تاريخ‌ ادبيات‌ ايران‌ بي‌ نظير بود، باعث‌ فعال‌ شدن‌ مراكز دانشگاهي‌ در زمينه‌ نقد و بررسي‌ جلدهاي‌ چاپ‌ شده‌ آن‌ شد. در اواسط‌ چاپ‌ جلد چهارم‌ به‌ علت‌ بيماري‌ دكتر شهيدي،‌ چاپ‌ و نشر جلد پنجم‌ و ششم‌ به‌ عهده‌ همكاران‌ دكتر معين‌ گذاشته‌ شد. دكتر معين‌ آنچنان‌ عاشق‌ مطالعه‌ و علم‌ و ادب‌ بود كه‌ خواب‌ و خوراك‌ را فراموش‌ مي‌كرد او ساعات‌ كار خود را از هشت‌ ساعت‌ به‌ دوازده‌ ساعت‌ و از دوازده‌ ساعت‌ به‌ هجده‌ ساعت‌ رسانده بود و سرانجام‌ در حالي‌ كه‌ مي‌خواست‌ موافقت‌ خود را با پذيرفتن‌ پايان‌ نامه‌ تحصيلي‌ يكي‌ از بي‌ آن‌ كه‌ دكتر معين‌ حتي‌ براي‌ لحظه‌اي‌ بتواند كسي‌ را بشناسد و يا كلمه‌اي‌ بر زبان‌ آورد. بالاخره‌ پس‌ از چهار و نيم‌ سال‌ خاموشي‌ و تنهايي‌، بزرگمرد لغت‌ و سخن‌، در نيم‌ روز گرم‌ سيزدهم‌ تير ماه‌ 1350 چشم‌ از جهان‌ فرو بست‌.