مردم يونان باستان خواص دارويي گياهان را به خوبي مي دانستند . بقراط حكيم بنيانگذار طب يونان قديم و شاگرد وي ارسطو براي استفاده از گياه در درمان بيماري ها ارزش زيادي قائل بودند . آنها علاوه بر استفاده از گياهان يونان از گياهان كشورهاي ديگر نيز استفاده مي كردند . بعد از اينان يكي از شاگردان ارسطو به نام تئوفراست مكتب درمان با گياه را بنيانگذاري كرد . يعني در درمان بيماري ها فقط از گياهان استفاده مي نمود. پس از آن ديوسكوريد در قرن اول ميلادي مجموعه اي از 600 گياه دارويي با ذكر خواص درماني هر يك را تهيه و به شكل كتابي درآورد كه اين كتاب بعدها سرآغاز بسياري از مطالعات علمي در زمينه گياهان مذكور گرديد بطوريكه مثلاً جالينوس پزشك معروف يوناني در كارهاي خود از كتاب ديوسكوريد استفاده كرد .
در قرون هشتم تا دهم ميلادي دانشمندان ايراني ، ابوعلي سينا ، محمد زكرياي رازي و ديگران به دانش درمان با گياه رونق زيادي دادند و كتابهاي چون قانون و الحادي را به رشته تحرير درآوردند . در قرن سيزدهم ابن بيطار مطالعات فراواني در مورد خواص دارويي گياهان انجام داد و خصوصيات بيش از 1400 گياه دارويي را در كتابي كه از خود به جاي گذاشته يادآور شد .
پيشرفت اروپائيان در استفاده از گياهان دارويي در قرن هفده و هجده ابعاد وسيعي يافت و از قرن نوزدهم كوشش هاي همه جانبه جهت استخراج مواد مؤثره از گياهان دارويي ، تعيين معيار معين براي تجويز و مصرف آن شروع شد . و اكنون با در دست داشتن نتايج آزمايش ها و تحقيقات بسيار با كمال اطمينان مي توان به تشريح علمي مزاياي موجود در مواد مؤثره گياهان دارويي در رابطه با انسان و حيوانات پرداخت .
جمع آوری محصولات گیاهان دارویی
– نكات لازم در بهره برداري گياهان دارويي
تعداد گياهاني كه امروزه به عنوان گياه دارويي مورد استفاده قرار مي گيرد بسيار زياد است ولي تنها عده اي از اين گياهان در فارماكوپه ها و كتب دارويي به عنوان گونه دارويي يا افيسينال ( officinal) قلمداد مي شود و در بين اين تعداد تنها گياهاني كه داراي اثر درماني مهم هستند و يا مواد مؤثره خاصي دارند به علت مصارف زيادي كه دارند بطور انبوه پرورش داده مي شوند.
پرورش گونه هاي ديگر از اين گياهان كه دارويي نيستند، چون در طب عوام مورد توجه است معمول مي‌باشد .
بهره برداري از گياهان دارويي خودرو و همچنين پرورش آنها بايستي متناسب با ميزان احتياجات سالانه يك ناحيه صورت گيرد، زيرا اگر بيش از حد مورد نياز بهره برداري يا كشت شود، باعث مي شود به علت عدم مصرف در انبارها باقي بماند و در نتيجه غالب آنها كه حاوي اسانس مي باشند، خواص درماني خود را به خاطر از دست دادن اسانس از دست مي دهند و تنها مخارج بيهوده اي صرف تهيه آنها مي‌گردد.
بطور كلي در بهره برداري از گياهان خودرو اين نكات بايد مورد توجه قرار گيرد :
الف ـ مطابق قوانين حفظ محيط زيست از هر گونه گياهي بايد در هر منطقه تعداد قابل ملاحظه و مشخصي موجود باشد. يعني اگر تعداد پايه هاي يك گياه در ناحيه اي كم باشد با جمع آوري آن جز زيان نتيجه اي حاصل نخواهد شد و از گسترش آن جلوگيري خواهد شد.
ب ـ اگر مكان وسيع و مجهزي براي خشك كردن گياهان دارويي موجود نباشد هرگز نبايد اقدام به جمع آوري مقدار زيادي از گياهان گردد زيرا هميشه بعد از جمع آوري بايد مقدمات خشك كردن فراهم شود تا حداكثر استفاده را از گياهان به عمل آورد .
2 – بررسي و مطالعه گياهان منطقه بهره برداري
منظور از بررسي گياهان يك منطقه اين نيست كه تمامي گونه هاي گياهي موجود در آن ناحيه مورد مطالعه قرار بگيرد زيرا اين عمل مستلزم وقت زياد و دانش گياهشناسي است كه تنها از عهدة عده محدودي از گياهشناسان مجرب برمي آيد.
بنابراين اطلاعات گياهشناسي متخصصين مذكور بايد در حدي باشد كه تشخيص انواع دارويي از غير دارويي براي آنها ميسر باشد. در غير اينصورت ممكن است به جاي جمع آوري يك گونه دارويي گونه مشابه آن كه فاقد اثر درماني است يا حتي حاوي مواد سمي است جمع آوري شود.
زمان برداشت اندامهای مختلف گیاهان دارویی
معمولاً به استثناي عده اي از گياهان كه محصول برداري آنها تابع شرايط خاصي مي باشد، بقيه اندام ها را در مواقع زير بهره برداري مي نمايند :
a ) ريشه
اندامهاي زيرزميني به خصوص ريشه و ريزوم ها را بطور كلي در اوخر پائيز (زمان استراحت گياه) محصول برداري مي نمايند. ولي بايد توجه داشت بهره برداري ريشه ها بر حسب گياه يكساله، دو ساله و چند ساله فرق مي‌كند:
ريشه و ريزوم گياهان يكساله : قبل از گل دادن گياه
ريشه و ريزوم گياهان دو ساله : بعد از پايان رشد و نمو سال اول (در پائيز و اواخر زمستان)
ريشه و ريزوم گياهان چند ساله يا دائمي هم در بهار قبل از رشد و نمو گياه و هم در پاييز بعد از پايان رشد و نمو گياه (در سال دوم به بعد)
در بهره برداري از ريشه گياهان همواره بايد توجه داشت كه انواع سخت و چوبي شده يا تيره رنگ و فاسد و توخالي جمع آوري نشود.
ريشه درختان و درختچه هاي دارويي را در پاييز يا زمستان از زمين خارج مي سازند.
معمولاً ريشه هايي كه پوست آنها مصرف دارويي دارد بايد زماني كه قسمت مركزي ريشه رشد كرده و سخت شده است بهره برداري شود. بعلاوه بايستي ريشه گياه در مرحله اي باشد كه پوست آن رشد قابل ملاحظه اي پيدا نموده باشد تا جداكردن آن از قسمت سخت و چوبي شده به راحتي مقدور گردد.
بنابراين اگر برداشت ريشه ها و ريزوم ها زودتر از موعد انجام گيرد ريشه ها و ريزوم ها، گوشتي و اسفنجي شكل بوده و در اثر خشك شدن به سرعت خرد شده و كيفيت خود را از دست مي دهند و اگر ديرتر جمع آوري شوند سخت و غير قابل استفاده خواهند شد.
b ) پوست
پوست گياهان دارويي را هم در بهار (قبل از شروع فعاليتهاي گياهي) و هم در پائيز برداشت مي‌كنند. معمولاً پوست ريشه و ساقه هاي نسبتاً مسن ارزش بيشتري دارند.
پوست ريشه و ساقه گياهان دارويي اگر داراي مواد رزيني باشد بايد در بهار (يعني هنگام شروع جريان شيره گياهي) از قسمت مياني (چوبي) جداسازي شوند.
C ) پياز
پيازها را در پائيز كمي پس از خاتمه گل دادن و ظاهر شدن ميوه جمع آوري مي‌نمايند.
d ) برگ
برگهاي گياهان علفي و يكساله را بايد خيلي زود و قبل از اينكه برگهاي آن پير شود چيد.
برگهاي گياهان دو ساله بايد در سال دوم برداشت شود.
بايد توجه كرد كه محصول برداري بايد در صبح و در هواي خشك و بدون شبنم انجام گيرد.
برگ درختان دارويي را از زمان ظاهر شدن گلها تا رسيدن كامل ميوه بايستي چيد.
برگ گياهان اسانس دار در زمان گل دادن چيده مي شود.
ساقه برگ دار گياهان علفي پس از رشد كامل برگها و كمي قبل از شكفته شدن گلها چيده مي‌شود.
برگهاي بدون اسانس در صورتيكه داراي پهنك و برگ باشند را كمي قبل از ظاهر شدن گلها مي‌چينند.
در مورد گياهاني كه در طول زمستان هم رشد مي‌كنند مي‌توان دو مرتبه محصول برداري كرد.
نكته مهم در مورد بعضي گياهان يكساله مثل ريحان و گاوزبان اينكه نبايد برگهاي آن را تا نزديك زمين محصول برداري نمود چون برگهاي پايين مجدداً رشد نموده لذا مي‌توان عمل محصول برداري را در طول تابستان چندين بار تكرار نمود.
e ) گل
قبل از باز شدن يعني در زمانيكه عمل آميزش در شرف انجام شدن است يا بلافاصله بعد از باز شدن در هنگام صبح بعد از تبخير شبنم چيده مي شود.
چند استثناء :
1 – بنفشه سه رنگ و بنفشه معطر بايد پس از شكفتن كامل گل و درشرايط خاص محصول برداري شود.
2 – در برخي گياهان مثل گل سرخ ، افسنطين ، انواع تمشك ، زالزالك به صورت غنچه يا شكفته برداشت مي شوند.
3 – سر شاخه گلدار برخي گياهان معطر و اسانس دار مثل آويشن، زوفا و ريحان وقتي گل در شرف شكفته شدن كامل مي باشد برداشت مي شود.
f ) ميوه
ميوه به دو صورت وجود دارد :
1 – آبدار : اگر به حالت تازه مصرف داشته باشد بايد بعد از رسيدن كامل برداشت شود.
2 – خشك : قبل از خارج شدن دانه برداشت مي شود.
و ميوه هاي اسانس دار (رازيانه ، انيسون ، زيره و …) بايد در پائيز به صورت كاملاً خشك برداشت شود به اينصورت كه سر شاخه ميوه دار را قطع كرده و بر روي پارچه تميزي تكان مي دهيم.
دشت بهشت
