کنترل کیفی گیاهان دارویی

1- تمیزی و یکنواختی محصول(Cleanliness): این فاکتور نشان دهنده میزان اختلاط اندام تولید شده با مواد خارجی و غیر دارویی نظیر آلودگی به حشرات مختلف و یا وجود پیکر مواد اضافه و غیر آلی در محصول است. برای این منظور معمولاً از آزمون‌های فیزیکی مختلف نظیر بکارگیری میکروسکوپ‌های مناسب استفاده می‌گردد. از این‌رو برای تعیین کمّی این ویژگی معمولاً از میکروسکوپ‌های دارای بزرگنمایی (30×) استفاده می‌شود.

2- میزان خاکستر(Ash level): این پارامتر میزان ناخالصی‌های محصول را مشخص می‌سازد. میزان خاکستر محصول عمدتاً از طریق سوزاندن نمونه و برآورد خاکستر بر جای مانده از آن محاسبه می‌گردد.

3- میزان شن(Acid insoluble ash: AIA or Sand content): میزان شن نمونه نشان دهنده مقدار اختلاط محصول با مواد خارجی غیر آلی نظیر شن می‌باشد. محتوای بالای شن در نمونه، آن‌را از نظر کیفی در سطح نازلی قرار داده و از ارزش آن به مقدار زیادی خواهد کاست.

4- آلودگی به پاتوژن و میکروارگانیسم‌ها(Microbiological measures): گیاهان رشد یافته در فضای آزاد معمولاً حاوی مقادیر متفاوتی از میکروارگانیسم‌های مضرّ و یا غیر مضرّ هستند. روش‌های متفاوتی برای برآورد میزان آلودگی نمونه به این نوع عوامل میکروبی وجود دارد.

5- بقایای سموم و ترکیبات سمّی(Pesticides/Toxins level): سموم گیاهی بویژه آفلاتوکسین‌ها و اُکراتوکسین‌های نوع(A) تولید شده توسط انواع مختلف قارچ‌های بیماری‌زا یکی از موارد مورد بحث در اندازه­گیری‌های کیفی گیاهان دارویی هستند. استفاده از(HPLC) یکی از مرسوم‌ترین روش‌های ارزیابی میزان آلودگی محصول به این سموم است. برای اندازه گیری میزان باقیمانده آفت‌کُش‌ها در گیاهان دارویی بسته به نوع ماده شیمیایی مورد نظر، از روش‌های(GC) و یا(HPLC) استفاده می‌گردد.

6- اندازه ذرات خرد شده(Mesh/Particle size): بسیاری از گیاهانی که از آنها به عنوان ادویه استفاده می‌گردد، باید به منظور توزیع و پخش ساده‌تر و بهتر در محصول غذایی نهایی، به صورت پودر شده درآیند. به علاوه خرد کردن این گیاهان در پخش بهتر رایحه آنها موثر است. بر این اساس اندازه ذرات خرد شده این گیاهان در ارزیابی‌های کیفی محصول مورد نظر همواره مدّ نظر بوده است. برای این منظور باید در حدود 95 درصد محصول از یک غربال دارای اندازه استاندارد گذر کند تا محصول از نظر کیفی مورد تایید قرار گیرد.

7- درصد رطوبت(Moisture content): تعیین میزان رطوبت و بنا به تعریفی دیگر میزان رطوبت مفید (Water availability: Aw) نمونه از مهمترین فرآیندهای کنترل کیفی محصولات دارویی است. مقدار استاندارد این پارامتر در حد 6/0 برآورد شده است. اندازه‌گیری میزان رطوبت نمونه یکی از مهمترین بخش‌های کنترل کیفی است، چراکه رطوبت، درصد بسیار زیادی از وزن نمونه را به خود اختصاص می‌دهد. از سوی دیگر وزن نمونه یکی از مهم‌ترین ملاک‌های تعیین قیمت محصول می‌باشد. بنابراین رطوبت در نمونه نباید از سطح قابل قبولی بیشتر باشد. این امر زمانی ارزش و اهمیّت خود را بیشتر نمایان می‌سازد که محصول از قیمت پایه زیادی برخوردار باشد و بعلاوه در مقیاس زیادی معامله گردد. در این‌صورت وجود حتی یک درصد رطوبت اضافه در محصول نیز تاثیر زیادی بر قیمت آن بر جای خواهد گذارد. به طور کلی میزان رطوبت استاندارد در محصول بر حسب نوع محصول متفاوت است، امّا این میزان باید در حدّی باشد که به ارزش ترکیبات شیمیایی موجود در محصول صدمه­ای وارد نگردد. در مجموع و با در نظر گرفتن کلیّه ملاحظات، سطح رطوبت قابل قبول محصول در حدود 12-11 درصد در نظر گرفته می‌شود. اگرچه مقادیر کمتری(10-5 درصد) نیز در منابع ذکر شده اند. این امر بویژه در مورد محصولاتی که جاذب رطوبت هستند و یا در معرض آن به سرعت کیفیّت خود را از دست می‌دهند مصداق بیشتری می‌یابد.