زراعت سير

تدوين كننده: دكتر عبدالله ملا فيلابي – مهندس محمد حسيني – مهندس محمد رضا موشخيان

مقدمه

سير احتمالا اولين بار در آسيا مركزي نزديك مغولستان يا افغانستان كشت و سپس توسط مهاجرين اوليه به شرق اروپا و شرق آسيا منتقل شده است .درگذشته ايران يكي از صادر كنندگان سير به كشورهاي اروپايي بوده كه متاسفانه به علت بي توجهي به اين محصول امروز ساير كشورهاي جهان مانند چين ، كره ، اسپانيا ، مصر، تايلند ، آرژانتين و آمريكا با عملكرد و توليد بالاي اين محصول و ارائه به موقع به بازار جزء صادر كنندگان اصلي اين گياه در آمده اند .

سير از گياهان علفي است و دربين گياهان پيازي از لحاظ توليد جهاني پس از پياز خوراكي قرار دارد كه به آساني انبار مي شود و مصارف غذايي و دارويي دا رد .مردمان جنوب اروپا و آسيا در بيشتر غذا ها از سير استفاده مي كنند .سير در مقايسه با داروهاي تجارتي ايمن و ارزا ن مي باشد و به سهولت در دسترس است .سير در شرايط مختلف آب وهوايي و انواع خاك ها كشت مي شود و آفات كمي دارد .

اگر چه كشت و كار سير آسان به نظر مي رسد اما سير كاران در اغلب موارد سير هاي درشتي توليد نمي كنند كه در اين نشريه نكاتي در مورد بهبود توليد سير ارائه خواهد شد .سير داراي منابع ژنتيكي ارزشمندي است .اگر چه سير نمي تواند بذر حقيقي توليد كند (تاكثير به روش غير جنسي )اماداراي نژاد هاي متنوعي است كه براي سير خواران قابل تشخيص است .درباره كشت سير اطلاعات زيادي وجود ندارد .بايد توجه داشت كه كاشت علمي سير باعث افزايش عملكرد كمي و كيفي آن خواهد شد بنابراين افراد علاقمند به توليد سير ، دانشجويان و كارشناسان زراعت و باغباني با مطالعه اين نشريه با كشت و كار سير بهتر و بيشتر آشنا مي شوند .

در چين باستان سير براي محافظت در برابر طاعو ن استفاده مي شد .آلبرت شوايتزر بسياري از بيماريها با سير درمان مي كرد در طي دو جنگ جهاني نام مستعار پني سيلين روسي را به خود گرفت چون از ضماد آن براي پانسمان زخم ها و دمان عفونت ها به ويژه قانقاريا استفاده مي كردند . سير قبل از جنگ جهاني دوم بيشترين استفاده دارويي را در آلمان داشت .

امروزه سير به صورت قرص و كپسول در صنايع داروسازي براي كاهش كلسترول خون ، تنظيم فشار خون ، ناراحتيهاي قلب و عروق ، سرما خوردگي و آنفولانزا مورد استفاده قرار مي گيرد.سير در جلوگيري از لخته شدن و انعقا خون موثر است .باعث كاهش مقدار فشار و قند خون ، پيشگيري از بروز سرطان و درمان بسياري از بيماريهاي تنفسي ، ريوي و گوارشي مي شود .در سال هاي اخير نقش عصاره اين گيا ه در توقف رشد قارچ ها نيز گزارش شده است.

توده هاي محلي سير

در نقاط مختلفي از ايران مانند استان هاي خراسان ، همدان ، سمنان ، مازندران ، خوزستان ، هرمزگان ، مركزي وساير نقاط كشاورزان به كشت و كار گياه سير مبادرت مي ورزند اما سيرهاي محلي اهوا ز ، مازندران ، همدان ومشهد از معروفيت بيشتري بر خوردارند .ضمنا درايران بيشتر سير سفيد مورد كشت و كار قرار گرفته است .بر اساس آمار سال 1379، استان خوزستان با سطح زير كشت حدود 320 هكتار و متوسط عملكرد حدود 7تن در هكتار از مناطق مهم توليد سير در ايران بوده است .

خويشاوندان سير

سير معمولي (Allium sativum)ويژگي هاي مشترك متعددي از نظر رشد و نمو و جنبه هاي غذايي باساير آليوم ها دارد .همگي آن ها متعلق به خانوا ده (Alliaceae) هستند .آليوم ها تك لپه بوده و اعضاي اين خانوا ده داراي برگ هايي مشابه بارگبرگ هاي موازي بوده و در زماني كه سبز شده اند شبيه به گياه ذرت مي باشند.

چگونگي رشد و نمو گياه سير

گياه سير از پياز بزرگتر و60 تا 120 سانتي متر ارتفاع دا رد و در بخش فوقاني داراي گل هاي ارغوا ني - سفيد است.ريشه يا سير مركب حدود 180گرم وزن دا رد و از 4 تا 15سيرچه (حبه سير) و بعضي اوقات بيشترتشكيل شده است .هر سيرچه در يك پوسته كاغذي كه از دو برگ تشكيل شده پيچيده است وحدود 3گرم وزن دا رد .پوسته هايي مشابه ، سيرچه ها را در بر مي گيرند .سيرچه ها در حقيقت برگ هاي ضخيم شده تغيير شكل يافته اي هستند كه هر سيرچه ، از نظر فني يك سير است .

- ساقه گل دهنده ساقه اي گرد ، نرم و ساده است كه از آخرين تك برگ رشد كرده ودر بخش فوقاني حلقه اي شده و چتري را با گل هاي نا بارور سفيد و كوچك بوجود مي آورد .البته ساقه حقيقي در داخل خاك مي ماند كه كوچك وپهن است .

- ساقه گل دهند ه سير همانند ساقه گل دهنده پياز توپر است .توليد پياز چه ها دو سال طول مي كشد چون چرخه كامل زندگي آن دو ساله است .در اوا سط تابستان هر پيازچه گياه كوچكي به ارتفاع 30سانتي متر يا كمتر را توليد مي كند كه شبيه به گندم يا چاودار جوان است و تنها چهار برگ دارد و داراي پيازي كوچك و گرد شبيه به پياز خورا كي بدون هيچ تقسيماتي مي باشد .

- چون سير ،بذر بارور توليد نمي كند ، ديگر گرده افشاني (تبادل ژنتيكي ) براي ايجاد ارقام جديد در برنامه هاي به نژادي كلاسيك غير ممكن است .جهش تنها راهي است كه باعث ايجاد ارقام جديد شده است .موتاسيون هاي حقيقي به ندرت اتفاق مي افتند و بسياري از نژاد ها ي منطقه اي با توجه به تاريخچه طولاني مهاجرت سير توسط انسان ايجاد شده اند.

زراعت سير

كشت سير خيلي شبيه به ديگر آليوم ها ست .البته در اينجا انحصارا زراعت ا رگانيك سير ارائه نمي شود، اما توليد سير با كيفيت بالا مرهون عمليات ارگانيك است .اساس زراعت ا رگانيك سير شامل دادن كود كمپوست با مواد زايد ا رگانيك ، مالچ پاشي (خاك پوش) و مديريت خاك براي توليد بهداشتي ، كنترل علفهاي هرز و حشرات با روش هاي طبيعي مانند تناوب ، وجين دستي و خاك ورزي ،به جاي كاربرد آفت كش ها مي باشد .سير توليدي بايد 8 تا 12برابر سيراستفاده شده براي كاشت باشد.دلايل عملكرد پايين توسط كشاورزان عبارتند از:

استفاده از سيرچه هاي بذري نامناسب

كشت بهاره به جاي كشت پاييزه

كمبود آب

كاشت در زميني كه به خوبي آماده نشده است

طول دوره رشد سير از مرحله كاشت تا رسيدگي بين 100تا 120روز مي باشد .مطلوب ترين آب و هوا براي سير كشت شد ه در پاييز شامل زمستاني نسبتا سرد با پوشش مناسب برف ، بهار خوب و باران مناسب و روزهاي تابستاني گرم و آفتابي با شبهاي خنك مي باشد .رشد مطلوب ريشه ، رشد برگ ها بعد از سبز شدن و خروج ساقه گل دهنده در دماي 15 تا 25 درجه سانتي گراد رخ مي دهد ، اما رشد ريشه در دماي كمتر از 3درجه سانتي گراد ادامه دارد .خاك پوش زمستانه را تا اندازه اي مي توان كنار زد تا باعث گرم شدن خاك و علف هاي هرز سبز شده در خاك پوش كنترل شوند .

خاك پو ش تابستانه محصول را سرد مي كند ، خاك را مرطوب نگه داشته و باعث كاهش رشد علف هاي هرز مي شود . برگ ها را مي توان در مسيرها به عنوان خاك پوش استفاده كرد.خاك اره و كود دامي مالچ هاي ضعيفي هستند .خاك اره نيتروژن را محبوس و رطوبت را حفظ و بافت گياهي نزديك زمين را خيلي مرطوب نگه دارد .خاك اره زماني كه با شخم زير خاك برود حدود دو سال طول مي كشد تا كاملا بپوسد .كود دامي نيز آب رانگه داشته و مي تواند باعث ايجاد كپك شود .سير با علف هاي هرز نمي تواند رقابت كند و براي كنترل علف هاي هرز وجين دستي ، كولتيواتور يا سم پاشي لازم است .

روش هاي ا رگانيك كنترل علف هاي هرز مناسب سير مي باشد .استفاده از كولتيوار بعد از سبز شدن و قبل از توسعه ريشه ها مناسب است .در خاك ها بكر خاك ورزي قبل از كاشت براي كنترل علف هاي هرز نزديك رديف هاي يكساله لازم است .بلوغ ساقه هاي گل دهنده باعث كاهش عملكرد پياز مي شود .حذف زود هنگام ساقه هاي گل دهنده باعث افزايش عملكرد و توسعه پيازها مي شود .قطع كردن اين ساقه ها باعث جريان انرژي به ريشه و سير چه ها مي شود .

تهيه بستر سير بذري

زمين كشت سير بايد در معرض نور خورشيد بوده آب به اندازه كافي در دسترس باشد ، خاك با زهكش مطلوب ، غني و داراي بافت سبك (لومي شني )مناسب اين گياه است .البته تقريبا در هر خاكي سير را مي توان كشت نمود به شرطي كه آن خاك با كود ها حاصلخيز و غني شده باشد يا خاكي با ميزان زياد ماده آلي وپر از ميكروارگانيزم ها باشد .خاك ارگانيك علاوه بر حفظ رطوبت و عناصر غذايي نرم است و باعث مي شود فضاي اطراف سيرها به راحتي باز شود .آماده سازي زمين بايد يك سال زودتر شروع شود .PHخاك بايد بين 6تا 5/7حفظ شود . زمين مورد نظر بايدخوب خاك ورزي شده ،سپس بعد از كاشت دوباره فشرده شود.

زير شكن را با گاو آهن قلمي يك خيشه تا عمق حدود 50سانتي متر در بين رديف ها ، براي نرم كردن خاك و تهويه بهتر مي توان انجام داد .در خاك هايي با بافت نرم تر زهكشي بهتر و ذوب شدن يخ ها سريعتر صورت مي گيرد .خاك را مي توان با دادن كود كمپوست ، كود دامي ، كود سبز ولگوم ها اصلاح كرد .كود دامي بايد به طور مقدماتي پوسيده شود .در بعضي كشورهاگندم سياه ، كود سبز سودمند ي در تناوب باسير است چون ظرف شش هفته به پوشش كامل خود مي رسد و بين برداشت در اواسط تابستان تا پاييز رشد مي كند .كود ها ي سبز نيز به عنوان شاخص هاي حاصلخيزي عمل مي كنند زيرا عملكرد ضعيف آنها در مقايسه با عملكرد ضعيف سير هزينه كمتري در بر دارد.

زمان كشت :

سير به سرماي زمستانه مقاومت دارد و بهتر است در مناطق سرد سير به صورت يكساله زمستانه كشت شود .عملكرد سيرهايي كه در بهار كشت ميشوند به حدود دو سوم سير كشت شده در پائيز مي رسد و سطح برگ آنها حدود نصف گياهان پائيزه است و اين در حالي است كه در اين گياه سطح برگ همبستگي بالايي با قطر پياز دارد .كشت بهاره بايد پنج هفته قبل از آخرين يخبندان انجام شود تا به خوبي از انرژي خورشيدي اواسط تابستان استفاده نمايد . بهترين بوده بطوريكه درجه برودت بالاتر از يخبندان (10-0درجه سانتي گراد ) تامين شود اين گياه به خواب نياز دارد .كاشت زود هنگام در پائيز بعضي اوقات افزايش عملكرد را د ربر دارد اما كاشت خيلي دير هنگام در پائيز به ريشه ها فرصت كافي براي شروع رشد نمي دهد .

زمستان گذاراني سير :

سير چه هاي كشت شده در پائيز دو تا چهار برگ توليد مي كنند و لازم است قبل از زمستان توليد ريشه كنند سير كشت شده د رپائيز مي تواند در برا بر برف يا يخبندان دير هنگام بهاره مقاومت كند .اندازه پياز و سير چه توليد ي به رشد رويشي زود تر و دوره اي از سرماي كمتر از 18 درجه سانتي گراد (شكستن خواب ) بستگي دارد .تشكيل ساقه گل دهند ه و جوانه زني پياز ها تنها بعد ازتيمار سرماي 5د رجه سانتي گراد براي هشت هفته رخ مي دهد.

پوشش مناسبي از برف براي جلوگيري از يخ زدگي و مرگ زمستانه ضروري است .يكي از مشكلات عمده د رمناطق سردسير ، تناوب يخبندان و ذوب شدن مي باشد. مرگ زمستانه زماني رخ مي دهد كه سيرچه و ريشه ها يخ بزنند. بعضي مواقع بخبندان بعد از سبز شدن به سير صدمه اي نخواهد زد. درمناطق سر سير، سيرهاي كشت شده در پائيز، بايد به خوبي با خاكپوش ماننده كاه و كلش به ضخامت 10 تا 15 سانتيمتر (در مناطق بسيار سردضخامت بيشتر شود) پوشانده شوندتا در برابر انجماد و نوسانات درجه حرارتهاي پايين آسيبي به آنها نرسد. چنانچه خاكپوش زودتر پخش شود، باعث ايجاد كپك خواهدشد و اگر قبل از اولين پخبندان باشد، باعث مي شود كه محل لانه سازي موشها گردد. خاكپوش هاي قديمي را مي توان با خاك مخلوط كرد.

كاشت

عمق كاشت سيرچه ها بايد 5/2 تا 5 سانتيمتر (از سطح خاك تا نوك سيرچه) باشد. فاصله آنها در روي رديف 5/7 تا 15 سانتيمر و فاصله رديفها از يكديگر 20 تا 40 سانتيمتر باشد. هرچه منطقه كشت سردتر باشد عمق كاشت نيز بايد كمي بيشتر شود تراكم كاشت، زماني بيشتر در نظر گرفته مي شود كه خسارتي به مزرعه وارد شوديا زماني كه خاك خيلي حاصلخيز باشد.فاصله بيشتر بين رديفها باعث كنترل آسانتر علفهاي هرز و نفوذ بيشتر نور خورشيد مي شود.

كاشت متراكم تر در داخل رديفها و بين رديفها مي تواند عملكرد را افزايش دهد اما هزينه كاشت نيز افزايش مي يابد. كاشت نزديك به هر در داخل رديفها اندازه پيازها را تا اندازه اي كاهش مي دهد. بنابر اين نسبت عملكرد ممكن است كم شود. سيرچه ها را بايد به طور قائم كه قاعده آنها در پايين باشد در خاك قرارداد تا عملكردبيشتر شود از آنجايي كه سيرچه ها در ته حفره بايد با فشار قرار داده شوند و خاك اطراف و روي آنها نيز تحت فشار قرار گيرد تا هوايي در اطراف سيرچه ها نماند. كاشت دستي موثر تر است . دركاشت سرچه ها ، مي بايست پوسته هاي كمي داشته باشند. از سيرچه هاي ناسالم و صدمه ديده نبايد براي كاشت استفاده كرد چون ممكن است حامل بيماري هايي مانند پوسيدگي سفيد، پوسيدگي قاعده و نماتدها باشد.

انتخاب پيازبذري سير براي كاشت

اهميت كيفيت بذر برابر با عمليات زراعي مناسب است . سير كاران بايد بخشي از سير توليدي خود را براي كاشت سال آينده نگهداري كنند. در انتخاب بذر اندازه پياز مهمتر از اندازه سيرچه است. درحالي كه بعضي از كشاورزان بزرگترين پيازها را انتخاب مي كنندكه براي كاشت مجدد ظاهري خوب دارند. كشاورزان باتجربه اظهار مي كنند كه پيازهاي بزرگ بذر ضعيفي مي دهند. تعجب نبايد كرد اگر پيازهاي كوچك گاه گاهي سيرچه هاي بزرگي توليد كنند. به همين ترتيب ، كاشت سيرچه هاي بزرگ ضرورتا بيشترين عملكرد را توليد نمي كند. سيرچه هاي با اندازه متوسط بيشترين عملكرد اقتصادي را دارند . در حالي كه سيرچه هاي كوچك ممكن است به طور مناسب تكه تكه نشوند. براي نگهداري سيرچه بذري، پيازهاي كوچك را حذف كنيد. بزرگترين ها را براي خوردن يا فروش استفاده كنيد و اندازه هاي متوسط و سالم را براي كشت مورد استفاده قرار دهيد.

آبياري

سير، به خشكي حساس است و رطوبت مناسب براي رشد آن ضروري است. تنش رطوبت رشد اوليه و تكثير پيازها را تحت تأثير قرار داده و باعث مي شود سيرچه ها كوچكتر شده و در زمان برداشت پيازهاي كوچك توليد شوند.نوع خاك مي تواند در تعيين فواصل آبياري و ميزان آب مصرفي در هر دوره مؤثر باشد. به طوري كه در خاكهايي با بافت سبكتر دوره آبياري كوتاهتر و ميزان آب مصرفي در هر دوره كمتر مي باشد. درحالي كه در خاكهاي با بافت سنگين تر مي توان دور آبياري را افزايش داد.گفتني است كاهش مدار آبياري در خاكهاي سنگين موجب افزايش رطوبت خاك شده و مي تواند باعث توسعه بيماريهاي قارچي گردد.

آفتابگردان زودتر از ديگر گياهان در شرايط تنش آب پژمرده مي شود. مي توان‌ آن را به عنوان شاخص زمان آبياري در اطراف مزارع سير كشت كرد. آخرين آبياري را حدود سه هفته تا يك ماه قبل از بر داشت و يا زماني كه برگها زرد مي شوند و بخش هاي فوقاني خشك شده و شروع به ريزش مي كنند، بايد قطع كرد.

آفات و بيماريها

زرد شدن برگهاي گياه سير در ابتداي بهار اگر مربوط به مرگ زمستانه ، تنش آب آ مصرف كود نباشد مربوط به بيماري است و بايد از سطح مزرعه حذف شوند.بيماريهاي اصلي سير شامل پوسيدگي فوزاريومي قاعده، كپك پني سيليوم و ويروسها مي باشد. فوزاريوم قارچي خاكزي است كه در خاك گرم و مرطوب رشد مي كند و باعث از بين رفتن ريشه هاي سير مي شود. اولين علائم آن زرد شدن نوك ساقه ها و مرگ آنها در بهار است. پني سيليوم در طي انبارداري مشكل آفرين است . زماني كه كپك سبزآبي در قاعده پياز بويژه در سيرچه هاي صدمه ديده ظاهر مي شود. عصاره سير خاصيت قارچ كشي دارد اما خود سير در سالهاي مرطوب دچار بيماريهاي قارچي مي شود كه خسارت ممكن است به بيش از 50 درصد برسد.

كاهش رشد، كمبود رطوبت و عدم حاصلخيزي خاك باعث مي گردد كه ويروسها صدمه بيشتري به گياه سير وارد كنند.علائم ويروسها شامل موزائيكي شدن ، خط خط سدن، نقطه نقطه شدن و موجي شدن برگها و پيچيدگي آنها مي باشد. اگر يك سيرچه داراي نقاط قهره اي رنگ باشد احتمالاً آلودگي ويروسي به تمام سيرچه هاي پياز گسترش پيدا كرده است. شته ها ناقل ويروسها هستند. از حشرات آفات مي توان مگس پياز ، تريپس و كرمهاي مفتولي را نام برد. تماتدها نيز به سير حمله مي كنند و باعث خسارت مي شوند.

سيرچه هاي آلوده و ناسالم را نبايد براي كشت استفاده كرد. چون باعث گسترش آلودگي در مزرعه خواهند شد. كشت خيلي زود در پاييز، شرايط را براي پوسيدگي سيرچه ها فراهم مي كند. دركل ، بيماريهايي كه بر ساير آليوم ها خسارت وارد مي كنند، بر سير نيز اثر مي گذارند. بنابراين هرگز نبايد سير را بعد از پياز كشت كرد. سير را بايد هميشه در يك تناوب سه ساله با يك لگوم و گياهي با رشد مناسب مانند گندم سياه كشت كرد تا با اسپورهاي بادوام خاكزي مقابله شود. كاشت گياهي مانند هميشه بهار در حاشيه ، بسياري از آفات را دور مي كند. البته در مقايسه با ديگر گياهان زراعي سير آفات كمي دارد و به عنوان عاملي براي محافظت گياهان زراعي ديگر استفاده شده است.

برداشت

برداشت عملياتي است كه بيشترين هزينه كارگري را در بر دارد و تصميم گيري براي زمان برداشت بسيار بحراني است. پيازهايي كه خيلي زود برداشت شوند كوچك خواهند بود و در طي عمل آوري چروك خورده و به خوبي انبار نخواهند شد. پيازهايي كه خيلي دير برداشت شوند درمعرض كپك ها قرار گرفته و پوشش هاي حفاظتي خود را از دست مي دهند. هواي تابستاني گرم و خشك باعث زودتر رسيدن محصول شده در حالي كه آب و هواي باراني برداشت را به تأخير مي اندازد. برداشت معمولاٌ اواخر تيرماه و در روزي خشك انجام مي شود.

برداشت سير زماني است كه 50 تا 75 درصد از برگها زرد شوند.نوك برگها شروع به خشك شدن نمايد. تغيير رنگ دهد ، خم شود و رشد بخش هاي هوايي متوقف شده باشد. در اين حالت برگهاي پاييني قهوه اي شده اند براي فروش سير به صورت تازه، برداشت كمي زودتر بايد انجام شود(برگهايي كه كمي سبز هستند) تا كيفيت بهتر باشد.

عمل آوري و انبار كردن

بين برداشت و فروش يا مصرف سير عمليات متعددي بايد صورت گيرد. قبل از انبار كردن، نياز است يك تا دو هفته عمل آوري (خشك كردن به منظور جلوگيري از كپك زدن) در فضايي با تهويه مناسب و محافظت شده از نور خورشيد انجام شود. عمل آوري زماني بحراني تر است كه گياه زودتر يا سبزتر برداشت شود. گياهان برداشت شده را مي توان در ظروف سربسته سبزيجات عمل آوري نمود يا در انبار بصورت دسته آويزان كرد تا در هوا خشك شوند. عمل آوري مقدماتي يا خشك شدن پيازها اگر بصورت انبوه (فله) در فضاي آزاد انجام شودبايد براي محافظت سيرها از نور خورشيد، با بخشهاي هوايي گياهان يا سايه بان پوشانده شوند و همچنين بستر زير سير زمين كاملاً خشك باشد.

آب و هوا بعد از برداشت بايد خشك باشد چون برگهاي سير در ظروف برداشت براي مدت طولاني حفظ خواهند شد. سريع خشك كردن پيازها ممكن است باعث خرد شدن سيرها شود. شستن پيازها زماني لازم است كه در خاك رس رشد كرده باشند. سپس پيازها را بايد در محلي با تهويه مناسب ، خنك و تاريك انبار كرد. اگر سير براي خوردن مورد نظر باشد بايد در صفر تا دو درجه سانتيگراد با 60 تا 70 درصد رطوبت نسبي انبار شود. حفظ رطوبت نسبي براي سير كمتر از ديگر سبزيجات مانع از كپكها شده و رشد ريشه را متوفق مي كند. اگر سير در محلي خنك و با تهويه مناسب نگه داشته شود شش ماه تا يكسال حفظ خواهد شد. سير برداشت شده را بايد دور از ديگر سبزيجات انبار كرد چون بوي سير به آساني منتقل مي شود.

سيرچه هاي بذري را بايد در بالاتر از 10 درجه سانتيگراد و رطوبت نسبي 70-65 درصد انبار كرد و نبايد يخ زده شوند. چون سير بين 5 تا 10 درجه سانتيگراد به سهولت سبز مي شود(شكستن خواب)، از نگهداري در اين دامنه درجه حرارت بايد اجتناب كرد.

www.kubk.blogfa.com