فوايد مطالعه برای نوجوانان :
انسان موجودي كمال‌گرا است و با سكون و سكوت سازگاري ندارد او هميشه به دنبال راهي است كه يك قدم‌پيش‌گذارد و گره‌اي از مشكلات خود بگشايد بنابراين او براي پيشرفت در عرصه‌هاي زندگي، احتياج به شناخت نسبتاًكاملي از خود و جامعه دارد و بايد با گذشته و آينده ارتباط برقرار كند.
كتاب و مطالعه، عاملي براي شناخت و رشد ديني، فرهنگي، اخلاقي و اجتماعي انسان است. با كتاب خوب انسان‌ساخته مي‌شود، رشد مي‌كند و براي حركت آماده مي‌شود. كتاب انسان را به مرزهاي علم و دانش نزديك مي‌كند و اورا به قلّه‌هاي رفيع معرفت و آگاهي مي‌رساند.
كودكان و نوجوانان هنگام باز كردن كتاب در حقيقت درهاي سعادت و خوش‌بختي را به روي خود مي‌گشايند تا درمسير ترقّي و پيشرفت گام بردارند. كسب آگاهي بعنوان يكي از مهمترين و اساسي‌ترين هدفهاي مطالعه و كتابخواني‌مدنظر است و از جهتي ساير فوايد مطالعه و كتابخواني را هم تحت پوشش قرار مي‌دهد.
بسياري از دانشمندان و روان‌شناسان معتقدند كه اساس و زيربناي شخصيت انسان در سالهاي اول زندگي‌پايه‌گذاري مي‌شود و آموخته‌هاي اين دوران تأثير عميقي بر آينده زندگي فرد دارد. حال كه چنين است اگر مطالب‌خواندني مفيد و سازنده در اختيار كودكان و نوجوانان قرار گيرد و آنها از همان سنين كودكي به مطالعه عادت كنند راه ورسم زندگي را خواهند آموخت و تحت تأثير داستانها و كتابهاي آموزنده، به رشد و تعالي خواهند رسيد و در آينده نيزبراي حل مشكلات خود از كتاب كمك خواهند گرفت.
كتاب و كتابخواني راهي براي تقويت روحيه‌ي ديني كودكان و نوجوانان است. مطالعه كتابهاي ديني و مذهبي به‌كودك و نوجوان كمك مي‌كند تا به درك صحيحي از مسائل ديني دست يابد و پيش از آن كه دير شود به رشد وشكوفايي لازم برسند. كتابخواني باعث پيشرفت تحصيلي كودكان و نوجوانان مي‌گردد. همچنين مطالعه غير درسي‌باعث بالا رفتن سطح فكر، فعال شدن ذهن، افزايش گنجينه لغات و افزايش علم و آگاهي مي‌گردد.
«خواندن داستانهاي مختلف، موجب شكل گرفتن ارزشهاي گوناگون در ذهن كودك مي‌شود، حساسيت او را رشدمي‌دهد و احترام به ديگران در او شكل مي‌گيرد رضايتي كه كودك از مطالعه بدست مي‌آورد او را متّكي به خود بارخواهد آورد. سؤالهايي كه در اثر مطالعه براي كودك مطرح مي‌شود و مقايسه‌هايي كه او بين مسائل مختلف مي‌كند درمجموع موجب مي‌شود كه او فردي خلاِّ بار آيد». (نانسي لاريك 1366)
با بهره‌گيري از تخيّل كه ضرورت اساسي خلاّقيّت است دنيايي بزرگ و پهناور در مقابل چشمان كودك گشوده‌مي‌شود و او قادر مي‌شود آزادانه خيال‌پردازي كند. كودك در اين شرايط هرگز خود را محدود و محبوس در حصارواقعيتها و امور مشهود و ملموس نديده و فارغ بال هر آنچه را كه دلش مي‌خواهد تصور مي‌كند. (غلامعلي افروز1372)
در يونان قديم بر سر در كتابخانه تبس نوشته شده بود «درمانگاه روح» زيرا مطالعه باعث كاهش ناراحتي‌هاي‌هيجاني و عاطفي است و كتاب به عنوان يكي از مؤثرترين ابزار پيشگيري از ناراحتي‌هاي روحي و رواني و درمان اين‌بيماريها شناخته شده است.
وقتي كودك كتابي مي‌خواند و به موضوع تازه‌اي پي مي‌برد كه مورد نياز و علاقه اوست احساس لذّت و آرامش‌مي‌كند زيرا روح كنجكاو او به دنبال كشف حقايق تازه‌اي است و دلش مي‌خواهد هر روز كه مي‌گذرد از مجهولات خودكاسته و بر معلوماتش بيفزايد و تا زماني كه به نتيجة دلخواه خود دست نيابد آرام و قرار نمي‌گيرد و در حقيقت افزايش‌آگاهي و معلومات خود نوعي لذّت و آرامش معنوي را براي او به ارمغان مي‌آورد كه در شخصيّت و رفتار او تأثيربسياري دارد.
كتابخواني توانايي كودكان و نوجوانان را در بيان نيازها و خواسته هايشان افزايش مي‌دهد. عدم توانايي در بيان‌مطالب، نيازها و خواسته‌ها به صورت كلامي و نوشتاري به ميزان مطالعه و خواندن بستگي دارد. كساني كه در مطالعه،مهارتهاي لازم را پيدا مي‌كنند در اين زمينه‌ها توانايي ابراز عقيده را داشته و هرگز از بيان مطالب خويش واهمه‌اي به‌خود راه نمي‌دهند و بدون غلط و دست‌پاچگي به تشريح مسائل خود مي‌پردازند و همين امر مانع سرخوردگي آنها دراجتماع شده و زمينة مؤفقيت و سعادتشان را فراهم مي‌كند.
مطالعه يكي از بهترين راههاي غني سازي و بهره‌وري از اوقات فراغت است. استفاده مطلوب و شايسته از اين‌اوقات تأمين كننده سلامت روان و رشد و تعالي شخصيت انسان است و بي‌برنامه‌گي و بي‌توجّهي به اين مهم‌ّ زمينه‌سازبسياري از انحرافات و كجرويهاي اجتماعي است. مطالعه از كم‌هزينه‌ترين روشهاي گذراندن اوقات فراغت است كه‌اگر به روش صحيح انجام شود آرامش پايدار و بسيار خوبي خواهد داشت و در پيشگيري از بزهكاري و انحرافات‌كودكان و نوجوانان تأثير زيادي دارد.
آيا عادت به مطالعه امري اكتسابي است؟
عده‌اي از والدين و مربيان تصور مي‌كنند كه عادت به مطالعه امري ذاتي و خصلتي است كه فقط در عده خاصي ازافراد وجود دارد و تنها بعضي از كودكان و نوجوانان به دلايل مختلف از جمله كنجكاوي، علاقه و... به آن روي‌مي‌آورند و ديگران نمي‌توانند اهل مطالعه باشند و شايد براساس همين اعتقاد هيچگونه تلاشي براي ايجاد عادت به‌مطالعه در كودكان و نوجوانان خود انجام نمي‌دهند.
پژوهشهاي اخير در زمينة تعليم و تربيت ثابت كرده است كه عادت به مطالعه يك امر اكتسابي است يعني‌همان‌طور كه يك كودك، خواندن و نوشتن و حساب كردن را ياد مي‌گيرد، مي‌تواند مطالعه را هم بياموزد. پس بايدروش مطالعه را به او آموخت و او را به مطالعه عادت داد. در اين مقاله سعي بر اين است كه نقش خانواده و مدرسه راهر كدام بطور مجزّا مورد بررسي قرار داده تا وظيفة هر كدام جداگانه مشخص شود.
نقش خانواده در ترغيب فرزندان به مطالعه و كتابخواني
خانواده، اولين مدرسه‌اي است كه انسان در آن درس مي‌آموزد و به عنوان نخستين پايگاه آموزش و پرورش و ازاساسي‌ترين عوامل در تشكيل شخصيت كودك است. خانواده نقش بسيار مهمّي در رشد و پرورش كودك دارد و درتمام جنبه‌هاي فردي (معنوي، فرهنگي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و...) اثري عميق و غيرقابل انكار دارد. بايدبپذيريم كه اولين عامل مؤثر در ايجاد انگيزه و عادت به مطالعه و كتابخواني در كودكان «خانواده» است.
شيوه‌هاي زير براي ايجاد انگيزه و عادت به منطالعه و كتابخواني به خانواده‌ها پيشنهاد مي‌شود:
1 ـ استفاده از شيوة الگويي زيرا تأثير الگو و نقش‌پذيري انسان يك امر طبيعي است كه از غريزه‌تقليد سرچشمه مي‌گيرد:
يكي از كارهاي مهم و مؤثري كه والدين مي‌توانند در خصوص همراهي و هماهنگي با فرزندان خود در امر مطالعه وكتاب‌خواني انجام دهند بردن فرزندان به كتابخانه است. پدر يا مادري كه دست فرزند خود را گرفته و حداقل براي‌نخستين بار او را تا كتابخانه همراهي و در انتخاب كتاب كمك مي‌كنند بدين وسيله به او مي‌فهمانند كه اين كار آنقدرارزش دارد كه من همراه تو مي‌آيم و وقت خود را در اين راه صرف مي‌كنم. پدر، مادر، خواهر يا برادر بزرگتر براي‌كودكان كاملترين الگوها براي همانندسازي هستند.
همچنين اگر در خانه‌اي يك كتابخانه هر چند كوچك وجود داشته باشد و قسمتي از آن به كودكان اختصاص يابدميل و توجه به كتاب و خواندن در آنها تقويت مي‌شود.
بنابراين در خانواده‌هايي كه والدين علاقة زيادي به مطالعه ندارند و اوقات فراغت خود را صرف سرگرمي‌هايي‌مي‌كنند كه با كتاب و خواندن ارتباطي ندارد نبايد انتظار داشت كه فرزندان اين خانواده‌ها به كتاب خواندن و مطالعه‌علاقه‌مند شوند.
2 ـ براي كودكان و نوجوانان خود برنامه‌ريزي كنيد.
يكي از ضروري‌ترين نياهاي انسان در زندگي، داشتن يك برنامه مناسب است. هر چند در جامعه ما بسياري از افرادو خانواده‌ها به اين اصل اساسي و مهم توجّهي نمي‌كنند ولي معمولاً انسانهايي كه طالب موفقيّت و سعادت هستندبرنامه منظمي را براي زندگي خود و فرزندانشان تنظيم مي‌كنند. برنامه‌اي كه در برگيرندة تمام نيازهاي جسمي و رواني‌آنها باشد. انجام تكاليف شرعي و ديني، بازي، ورزش، انجام تكاليف درسي، تماشاي تلويزيون، همكاري در امورخانه، شركت در بحث‌هاي خانواده، مطالعه و كتابخواني و...
3 ـ براي فرزندان خود قصّه بگوييد.
قصّه وسيله‌اي است كه مي‌تواند كودكان را پيرامون بزرگترها جمع كند و روابط عاطفي بين آنها را تقويت كند.والدين مي‌توانند از راه قصه‌گويي توجه و اعتماد كودكان را به خود جلب كنند و با انتقال آنان به دنياي شادي و تخيّل‌زمينة رشد و تكامل ذهنيشان را فراهم كنند. كودكان علاقة زيادي به شنيدن قصه‌ها دارند و از اين كار لذّت مي‌برند. آنهابسياري از اوقات به مطالبي كه برايشان مي‌گوييم يا مي‌خوانيم به چشم يك قصه‌ي خيال‌انگيز نمي‌نگرند بلكه آن رارويدادي واقعي مي‌دانند كه در زمانهاي گذشته به وقوع پيوسته و همين امر باعث مي‌شود با علاقه و دقّت بيشتري به‌اين مطالب گوش دهند. مي‌توان از اين علاقه براي ايجاد انگيزه و عادت دادن آنها به مطالعه و كتابخواني استفاده‌كرد. در حقيقت ما با قصه‌گويي لذّت و شيريني كتاب و مطالعه را به كام كودكان مي‌ريزيم و كودك وقتي بداند كه چنين‌قصه‌هايي شيرين و خيال‌انگيز محصول كتاب است در آرزوي آن است كه خودش هم بتواند بزودي كتاب به دست‌بگيرد و آن را بخواند.
4 ـ براي كودكان اشعار زيبا و موزون بخوانيد.
از آنجا كه كلام شعر آهنگين و موزون است به ميزان زيادي مورد علاقه و توجه كودكان قرار مي‌گيرد و آنان را به‌وادي تخيّل مي‌كشاند. خواندن شعر از روي كتاب براي بچه‌ها در جذب آنان به سوي آن و ايجاد رغبت و عادت به‌مطالعه بسيار مؤثر است و در حقيقت همان نقش قصه را ايفا مي‌كند. شعرهاي كودكان بايد كوتاه ـ ساده و روان بوده وبا آنچه مورد علاقة آنان است ارتباط نزديك داشته باشد تا بتواند روي آنها تأثير بگذارد.
5 ـ كتاب را با صداي بلند براي كودك خود بخوانيد.
بلند خواندن كتاب نه تنها محتوا و معناي آن را انتقال مي‌دهد بلكه بدين وسيله تصورهاي دروني، عشق و علاقه‌كتاب‌خوان نيز نسبت به افرادي كه براي آنها كتاب خوانده مي‌شود منتقل مي‌گردد و يك رابطه عميق عاطفي بين آنهاپديد مي‌آيد.
اگر وقتي كه ما مطالب كتاب را مي‌خوانيم با انگشت اشاره كنيم و اجازه دهيم كه كودك حركت‌هاي دست ما را ببيندو تصويرهاي كتاب را نگاه كند و ارتباط بين مطالب كتاب و تصويرهاي آن را برايش شرح دهيم او احساس مشاركت‌مي‌كند و علاقة بيشتري از خود نشان مي‌دهد.
6 ـ كودكان را به كشيدن نقاشي تشويق كنيد.
اگر با فرزندان خردسال خود را به كشيدن نقاشي تشويق كنيم و زمينه‌اي فراهم آوريم كه آنها با دفتر، قلم و مدادرنگي آشنا شوند گام مؤثري در جهت علاقه آنها به كتاب برداشته‌ايم. كودك علاقه‌مند به نقاشي سعي مي‌كندكتاب‌هاي مختلف را به دست آورد تا تصويرهاي آنها را بكشد و همين جستجو براي يافتن كتاب و تصويرهاي زيباعلاقة او را به كتاب بيشتر مي‌كند.
7 ـ كودكان را به بيان داستانها و مطالبي كه خوانده‌اند تشويق كنيد.
كودكان علاقة زيادي به بيان مطالبي كه خوانده‌اند دارند و از اين كار لذت مي‌برند. وقتي كودك مي‌خواهد قصه‌اي راكه از زبان فرد ديگري شنيده يا در كتابي خوانده است براي ما تعريف كند بايد با صبر و حوصله و اشتياِ به سخنان اوگوش دهيم و اين برخورد ما نشانگر اين است كه به مطالعه كودك و مطالبي كه خوانده است علاقه‌منديم. بنابراين اوسعي خواهد كرد اين كار خود را ادامه دهد و اطلاعات جديدتري كسب نمايد تا در فرصتهاي مناسب به بيان آنهابپردازد و مورد تشويق و تحسين قرار گيرد.
8 ـ از اسباب‌بازيهاي كودكان براي ايجاد عشق و علاقه نسبت به كتاب و مطالعه استفاده كنيد.
اسباب‌بازي كودك را از دنياي دروني‌اش بيرون كشيده و او را با دنياي بيرون ارتباط مي‌دهد اين بدين‌وسيله‌مي‌تواند بين دنياي تخيل كودكي خود و دنياي واقع پُلي بزند. ساخت وسايل مطالعه به صورت اسباب‌بازي زمينة‌فكري خوبي نسبت به كتاب و كتابخواني در كودك پديد مي‌آورد همان‌طور كه او وسايل آشپزي را دور خودش چيده‌و از آنها براي طبخ غذاي ساختگي و پذيرايي مهمان استفاده مي‌كند به همان صورت مي‌تواند با داشتن قفسه‌هاي‌كوچك كتاب، ميز، چراغ مطالعه و كتاب نقش يك كتابدار يا دانش‌آموز اهل مطالعه را بازي كند. مي‌توان با استفاده ازچند تكه مقوا و وسايل ساده اين بازي را انجام داد.
9 ـ براي پاسخ دادن به سؤالهاي كودكان، از كتاب استفاده كنيد.
در بسياري از موارد بهتر است به جاي دادن پاسخ سريع آنها را تشويق كنيم كه خود پاسخ مورد نظرشان را پيدا كنندو براي اين كار كتابهايي به آنها معرفي كنيم تا پاسخ خود را در آن بيابند. اگر كتابهاي مورد استفاده داراي تصوير باشدنتيجة مطلوبتري به دست خواهد داد.
10 ـ براي كودكان و نوجوانان خود كتابها و نشريه‌هاي مناسب خريداري كنيد.
اگر والدين به خريد كتاب براي كودك اهميّت بدهند براحتي مي‌توانند او را بسوي مطالعه سوِ دهند. براي مثال‌وقتي پدر براي چند روز به مسافرت مي‌رود و كودك با بي‌صبري در انتظار آمدن او لحظه‌شماري مي‌كند با آمدن پدرخود را در آغوش او مي‌اندازد و معمولاً اولين سؤالش اين است كه پدر برايم چه آورده‌اي؟! ممكن است پدر بسته‌اي‌شيريني، اسباب‌بازي و يا لباس براي كودك آورده باشد اما اگر پدر همراه هر كدام از اين‌ها يك يا چند جلد كتاب‌متناسب سن او آورده باشد به او فهمانده كه همان‌طور كه شيريني، اسباب‌بازي و يا لباس اهميت دارد كتاب هم داراي‌ارزش است همچنين اهداء كتاب در موقعيتهاي مناسب مثل جشن تكليف و يا تولد مي‌تواند اثربخشي بالايي داشته‌باشد.
نقش مدرسه در ترويج فرهنگ كتابخواني بين دانش‌آموزان
مدرسه، دومين محيط تربيتي است كه تأثير زيادي در آموزش و رشد شخصيت كودكان دارد. دانش‌آموزان‌حساسترين دوران عمر خود را در مدرسه مي‌گذرانند. اگر عوامل تربيتي در مدرسه بخوبي وظيفة خود را انجام دهندمي‌توان به سعادت و ترقي جامعه در آينده بطور كامل اميدوار بود. مدير، مربّي، معلّم، كاركنان اداري، فضا و امكانات‌كافي و... از جمله عواملي هستند كه تأثير زيادي در ايجاد انگيزه و عادت به مطالعه در كودكان و نوجوانان دارند كه دراين قسمت به نقش و تأثير هر كدام اشاره مي‌كنيم.
الف) مدير مدرسه
نقش مدير در مدرسه به عنوان محور اصلي فعاليتهاي آموزشي و پرورشي، بسيار حساس و تعيين كننده است.تجربه نشان داده است موفقيت مدرسه در امور مختلف بستگي زيادي به آگاهي، درايت و برنامه‌ريزي مدير آن دارد.يكي از شرطهاي اصلي رسيدن به نتايج مطلوب در ايجاد علاقه و عادت به مطالعه در دانش‌آموزان آگاهي و علاقه‌مدير مدرسه نسبت به اين كار است اگر مديران مدارس به اهميّت كار معتقد شوند و خود، محور حركت باشند سايرعوامل موجود در مدرسه به ياري آنها آمده و موفقيت را قطعي مي‌كند.
ب) نقش معلم
پس از جدا شدن كودك از محيط خانواده، معلم محبوب‌ترين و بانفوذترين فردي است كه رفتار كودك را تحت تأثيرجدي خود قرار مي‌دهد هر چند اين تأثير در تمام طول دوران تحصيل وجود دارد ولي دانش‌آموزان دورة ابتدايي‌بيشتر از ديگران تحت تأثير افكار، عقايد و رفتار معلم خود قرار مي‌گيرند. آنها معلم را به عنوان يك الگو مي‌پذيرند وكارهاي او را سرمشق خود قرار مي‌دهند. اگر معلم بخواهد كودكان را به مطالعه و خواندن علاقه‌مند كند، لازم است‌ابتدا خود به خواندن بپردازد تا بتواند اين لذت را به آنها انتقال دهد. يكي از راههاي ابراز اين لذت خواندن داستان دركلاس است. همچنين نشان دهد كه براي كتابها ارزش قائل است.
ج) روش تدريس معلم
علاوه بر تأثير عميقي كه معلم به عنوان الگو در ترويج فرهنگ مطالعه و كتابخواني دارد روش تدريس او نيز يكي ازعوامل مؤثر در كسب مؤفقيّت است اگر بخواهيم مطالعه و كتابخواني را در متن فعاليتهاي آموزش و پرورش وارد كنيم‌ناگزيريم از روشهايي استفاده كنيم كه دانش‌آموز نياز به كتاب غيردرسي و مطالعه پيگير را با تمام وجود احساس كند.يكي از اين برنامه‌ها استفاده از روشهاي تدريس است كه دانش‌آموزان را به سوي مطالعه كتاب هدايت مي‌كند يعني‌روش تدريس فعّال كه مي‌تواند دانش‌آموزان را به صحنة فعاليت بكشاند. خوشبختانه كتابهاي جديدالتأليف فارسي باطراحي فعّاليت كتابخواني گامي بسيار مثبت در جهت هدايت شاگردان به مطالعه و كتابخواني برداشته است.
به طور كلي روش تدريسي كه دانش‌آموزان را به كتابخانه و جستجو در جهان پيرامونشان هدايت كند و آنها را به‌مطالعه و تحقيق وادارد از بهترين روشهاي تدريس است. در تدريس بايد روش معلم محوري كنار رود و استفاده صرف‌از كتاب درسي به عنوان يك محور از ميان برداشته شود تا نتيجه مطلوب از آموزش بدست آيد.
معلم نبايد همه سؤالهاي دانش‌آموزان را به راحتي پاسخ دهد بلكه بايد با انتخاب و معرّفي كتابهاي مناسب‌زمينه‌اي فراهم كند كه دانش‌آموز مطالب مورد نياز خود را از طريق كتاب و مطالعه بدست آورد حتي براي ايجاد انگيزه‌بيشتر در اوايل كار مي‌تواند نشاني دقيق مطالب و صفحه‌ها را نيز بدهد. همچنين معلم مي‌تواند پيش از شروع درس‌جديد كتابهايي را كه مكمّل بحث آن است و با توانايي‌هاي دانش‌آموزان نيز همخواني دارد انتخاب و به آنها معرفي‌كند.
اگر معلم هر جلسه همراه خود كتابي به كلاس آورد، به عنوان يك الگوي رفتاري مورد توجه دانش‌آموزان قرارمي‌گيرد. معلم آگاه و خردمند براي تنوّع در كلاس درس و براي ايجاد انگيزه نسبت به مطالعة كتابها و نشريه‌ها، كتاب يامجله‌ي همراه خود به كلاس آورده و نكته‌اي كوتاه و شيرين براي دانش‌آموزان مي‌خواند و اين گونه بطور مستقيم‌شيريني و لذت مطالعه و مراجعه به كتاب را در كام تشنة دانش‌آموزان مي‌ريزد و بدين وسيله مهر و علاقة دانش‌آموزان‌را نيز به خود جلب مي‌كند.
د ـ كتابخانه آموزشگاه
كتابخانه مدرسه دستگاه حرارت مركزي و روح مدرسه است و حتي بيجا نيست اگر از كتابخانه به عنوان قلب‌مدرسه ياد كنيم. چرا كه اين مكان مي‌تواند به فضايي براي تغذيه فكري و روحي همه دانش‌آموزان و كاركنان مدرسه‌تبديل شده و تأثيري شگفت و عميق بر پيشرفت و سعادت آينده همه دانش‌آموزان بگذارد. كتابخانه مدرسه داراي دونقش و وظيفه عمده مي‌باشد.
1 ـ ايجاد انگيزه و عادت به مطالعه در كودكاني كه هيچ زمينة قبلي براي مطالعه كتابهاي غيردرسي نداشتند وخانواده‌هاي آنها به هر دليل نتوانستند براي علاقه‌مندي آنها به مطالعه و كتاب كاري انجام دهند.
2 ـ تقويت انگيزه مطالعه در كودكاني كه قبلاً زمينه مطالعه در خانواده آنها وجود داشت و تا حدي به خواندن ومطالعه كتاب علاقه‌مند هستند و تغذيه روحي اين دانش‌آموزان با كتابهاي مورد نيازشان.
طبيعي است كه كتابخانه مدرسه براي هر گروه از اين دانش‌آموزان بايد برنامه‌هاي خاصي را تدارك ببيند و حتي‌مي‌تواند از وجود دانش‌آموزان گروه دوم براي تشويق گروه اول استفاده كد.
جذابيت و فضاي كتابخانه
فضايي كه براي كتابخانه انتخاب مي‌شود علاوه بر بزرگ بودن بايد از جذابيت كافي نيز برخوردار باشد. براي اين‌منظور بايد به تزئين و زيبايي آن توجه كرد البته مقصود تزئين‌هاي پرهزينه و شلوغ نيست بلكه مي‌توان با استفاده ازتابلوهاي زيباي نقاشي كه طبيعت، گلها و گياهان را به تصوير كشده‌اند بر جذاّبيت محيط كتابخانه افزود.
فضاي فيزيكي كتابخانه عامل مهمي براي علاقه‌مندي دانش‌آموزان به مطالعه مي‌باشد كه متأسفانه امروزه بسياري‌از مدارس ما فضاي مناسبي براي كتابخانه ندارند. اميد است مسئولان محترم وزارت آموزش و پرورش و سازمان‌نوسازي مدارس به فكر چاره‌اي باشند تا دست‌كم در ساخت و سازهاي جديد جاي مناسبي با وسعت و امكانات‌كافي براي كتابخانه مدرسه درنظر گرفته شود. البته اين مكان بايد طوري ساخته شود كه قابليت تبديل به كلاس درسي‌را نداشته باشد.
چه خوب است از كتابخانه به عنوان كارگاه آموزشي استفاده شود. تشكيل بعضي از كلاسهاي ادبيات فارسي،انشاء، تاريخ و... در كتابخانه آموزشگاه و استفاده از اين مكان به عنوان كارگاه آموزشي درسهاي مذكور در اهميّت واعتبار كتابخانه افزوده و انگيزه‌اي براي استفاده بيبشتر دانش‌آموزان از كتابخانه را فراهم مي‌كند.
آموزش روشهاي پژوهش مطالعه و تحقيق درباره موضوعهاي درسي، طبقه‌بندي كتابها، چگونگي استفاده ازكتابخانه، روش يادداشت‌برداري و... از جمله برنامه‌هايي است كه بايد در اين كارگاه آموزش داده شود.
ه . كتابخانه كلاسي
براي حل مشكل فضاي كتابخانه بايد در فكر راههاي مناسبي باشيم. با بهره‌وري از امكانات و شرايط موجودبيشترين استفاده را در جهت ترويج فرهنگ مطالعه و كتابخواني و علاقه‌مند كردن دانش‌آموزان به كتاب ببريم. مانمي‌توانيم نداشتن كتاب و كتابخانه را بهانه‌اي براي نداشتن كتابخوان قرار دهيم. براي جبران بخشي از كمبود فضاي‌كتابخانه در مدارس ايجاد كتابخانه‌هاي كلاسي راه‌حل مناسبي است زيرا اين راه يكي از ساده‌ترين و موفق‌ترين‌روشهاي حل مشكل فضاي كتابخانه و در دسترس قرار دادن كتاب براي دانش‌آموزان است.
كتابخانه كلاسي فوايد زير را دارد:
1 ـ به هزينه زيادي احتياج ندارد و تا حدي مشكل كمبود فضاي مناسب براي كتابخانه را حل مي‌كند.
2 ـ در تمام ساعت كار دبستان، كودكان به آن دسترسي دارند و گرفتن كتاب تشريفات خاصي ندارد.
3 ـ كودكان هر روز با ديدن كمد كتابخانه نسبت به مطالعه راغب‌تر مي‌شوند و كتابها متناسب با سن و ذوِدانش‌آموزان انتخاب مي‌شوند.
4 ـ معلم مي‌تواند به هنگام تدريس از كتابها استفاده كند تا بر علاقه‌مندي دانش‌آموزان بيفزايد.
5 ـ با واگذاري بخشي از كار كتابخانه به دانش‌آموزان حس مسئوليت‌پذيري در آنها تقويت مي‌شود.
فعاليتهاي جنبي كه آموزشگاه مي‌تواند جهت ترغيب دانش‌آموزان به مطالعه و كتابخواني‌انجام دهد.
1 ـ ايجاد فروشگاه كتاب مدرسه:
شركتهاي تعاوني مدارس محل مناسبي براي فروش كتاب هستند. اگر هر آموزشگاه بتواند كتابهاي مناسب وارزان‌قيمت همراه با تخفيف مناسب در اختيار دانش‌آموزان قرار دهد مي‌تواند ميزان علاقه‌مندي دانش‌آموزان به‌مطالعه و كتابخواني را افزايش دهد. اين فكر به عنوان يك تجربه در كشور انگلستان انجام شده و موفقيتهايي به دست‌آمده است.
2 ـ معرفي كتاب:
معرفي كتاب به عنوان يك كار انگيزشي براي ترويج فرهنگ مطالعه و كتابخواني مؤثر است. خلاصه كردن كتاب ومعرفي آن در تابلو اعلانات تأثير زيادي در تشويق دانش‌آموزان به مطالعه دارد. همچنين خواندن خلاصه كتاب و ذكرمشخصات آن در مراسم صبحگاهي مدرسه هم مي‌تواند انگيزه مطالعه را در دانش‌آموزان به وجود آورد.
3 ـ از جلسه‌هاي اوليا و مربيان و آموزش خانواده به نحو مطلوب استفاده كنيم:
بايد به والدين آموزش داده شود كه خواندن در دنياي امروز يك نياز اساسي و بخشي از زندگي است و به عنوان‌الگوي تربيتي فرزندان خود نقش مهمي در تشويق و ترغيب آنها به مطالعه دارد. حتي مجموعه‌اي از كتابهاي مفيد وساده به والدين معرفي كرد تا آنان نسبت به تهية اين كتابها اقدام كنند.
اگر مدرسه داراي فضاي مناسبي به عنوان كتابخانه است جلسة آموزش خانواده را در آنجا برگزار كرد و يا طوري‌برنامه‌ريزي كنيم كه اولياء از كتابخانه بازديد كنند و در جريان فعاليتهاي آن قرار گيرند. همچنين اگر به والديني كه‌همكاري خوب و قابل توجهي با مدرسه دارند كتابهاي مناسب تربيتي اهدا شود تأثير چشم‌گيري خواهد داشت.
4 ـ معرفي اعضاء فعال كتابخانه‌هاي كلاس و مدرسه:
اگر اعضاء فعال كتابخانه مدرسه يا كلاس در هفته شناسايي شوند و در يكي از روزهاي آن در حضور سايردانش‌آموزان تشويق گردند و يا نام آنها در تابلو كتابخانه نصب شود انگيزه بيشتري براي مطالعه ديگر دانش‌آموزان‌ايجاد مي‌كند. همچنين اين گونه كارها بيانگر اهميّت كتاب و مطالعه براي آنان است.
5 ـ برگزاري مسابقه كتابخواني
برگزاري مسابقه كتابخواني به عنوان وسيله‌اي مؤثر براي ايجاد رغبت بيشتر و عادت به مطالعه نزد كودكان ونوجوانان استفاده كرد و تعداد زيادي كتاب را روانه خانه‌ها كرد. همراه با مسابقه‌هاي كتابخواني، گسترش و تقويت‌مسابقه‌هاي مطالعه و تحقيق كه از جايگاه خوبي در مدارس و بين دانش‌آموزان برخوردار است بايد در نظر گرفته شود.
انتخاب كتابهاي مفيد و جذاب و تهيه جايزه‌هاي مناسب انگيزه دانش‌آموزان‌آموزان را براي شركت در اين‌مسابقه‌ها بيشتر مي‌كند.
6 ـ برگزاري مسابقه‌هاي حضوري پرسش و پاسخ
برگزاري مسابقه‌هاي حضوري پرسش و پاسخ شبيه آنچه در برنامه‌هاي تلويزيوني اجرا مي‌شود براي ايجاد عادت‌و تشويق دانش‌آموزان به مطالعه مفيد است به اين ترتيب كه تعدادي كتاب مناسب در زمينه‌هاي گوناگون به‌دانش‌آموزاني كه براي شركت در اين مسابقه ثبت‌نام كرده‌اند معرفي مي‌شود، دو گروه شركت كننده با آمادگي كامل به‌رقابت مي‌پردازند و به گروه برتر جايزه اهدا مي‌شود. برگزاري اين مسابقه در سطح كلاسها، مدرسه، منطقه و شهرستان‌فرصت مناسبي براي فراهم كردن زمينه مطالعه دانش‌آموزان است.
7 ـ از كتاب به عنوان جايزه استفاده كنيم.
اهداي كتاب به دانش‌آموزان به عنوان جايزه گامي است در جهت علاقه‌مند كردن دانش‌آموزان به مطالعه كه البته‌لازم است در انتخاب كتاب با توجه به نيازهاي سنّي و روحي دانش‌آموزان دقت لازم را داشت حتي بهتر است جايزه‌دانش‌آموز منحصراً كتاب نباشد بلكه همراه با جايزه‌هاي مورد علاقه آنها يك يا چند جلد كتاب مناسب نيز اهدا شود.
8 ـ مطالعه را به عنوان بخشي از تكليف شب منظور كنيم.
اگر معلم بخواهد بپوند مناسبي بين مطالعه، كتابخواني و تكليف شب برقرار كند بايد از دانش‌آموزان بخواهد هرهفته دست كم يك يا دو جلد كتاب داستان و غيردرسي متناسب با سن خود را به عنوان تكليف بخوانند و در حدتوانايي‌هاي خود خلاصه چند سري از آن را در دفتر خويش يادداشت كنند. البته بهتر است هيچگونه اجباري در كارنباشد تا باعث دلزدگي دانش‌آموزان از كتاب نشود. خوشبختانه اين مورد هم در فعاليتهاي كتابهاي فارسي بخوانيم وبنويسيم گنجانده شده است.
9 ـ دانش‌آموزان را به نوشتن كتاب تشويق كنيم.
براي آشنايي دانش‌آموزان با كتاب و چگونگي تهيه آن مي‌توان در دورة ابتدايي آنان را به نوشتن كتاب تشويق كرد.براي اين كار دانش‌آموز مجموعه‌اي از تصاوير را جمع‌آوري كرده و داستاني براي آنها مي‌نويسد يا داستاني نوشته وتصويرهايي بر آن نقاشي مي‌كند. معلم مي‌تواند دانش‌آموزان را راهنمايي كند تا نوشته‌هاي خود را به صورت كتاب‌درآورند آنها را در كتابخانه كلاس جمع‌آوري كنند و به نمايش بگذارند.
10 ـ از ساعت درس انشا استفاده كنيم.
درس انشا پايه و اساس تفكر و خلاقيت در دانش‌آموز است. معلم مي‌تواند با ارائة موضوعاتي متنوع و خلاِّ هم به‌پرورش قوه تفكر و خلاقيت كودك پرداخته و هم او را به مطالعه و كتابخواني علاقه‌مند سازد.
معلم مي‌تواند موضوعاتي را مانند اهميّت كتاب و مطالعه، نقش كتابخواني در زندگي انسان و پيشرفت جامعه،بهترين كتابي كه خوانده‌ام، اولين روزي كه به كتابخانه رفتم و خلاصه‌نويسي... موضوعهايي از اين قبيل به دانش‌آموزان‌بدهد و آنها را وادارد تا در اين باره به تفكر و نوشتن بپردازد.
ديگر اينكه از روشهايي استفاده كند تا دانش‌آموزان به سوي كتاب و كتابخانه هدايت شوند. به عنوان نمونه طوري‌برنامه‌ريزي كند تا دانش‌آموزان در هر جلسه درس انشا ضمن انجام تكاليف رسمي نوشته‌اي كوتاه از كتاب، نشريه يامجله و منبع ديگري با ذكر نام نويسنده و مأخذ آن در دفتر خود بنويسند تا بدين‌وسيله آنها به دنياي مطالعه وكتاب‌خواني قدم گذارند.
تشكيل كلاس درس انشاء در كتابخانه مدرسه، بردن دانش‌آموزان به كتابخانه‌ها، تشويق دانش‌آموزان به‌خلاصه‌نويسي كتابهاي گوناگون، نقد و بررسي داستانها در كلاس و همچنين قرائت نكته‌هاي آموزنده و جالب،قطعه‌هاي زيباي ادبي از كارهاي ديگري است كه معلم انشا مي‌تواند به وسيله آنها در دانش‌آموزان نسبت به مطالعه‌كتاب ايجاد رغبت و انگيزه نمايد.
11 ـ روشهاي صحيح مطالعه و تندخواني را به بچه‌ها آموزش دهيم.
مطالعه در جهان امروز به عنوان يك فن مطرح است. فني كه بسياري از دانش‌آموزان نسبت به آن بي‌اطلاع بوده ياداراي آگاهي اندكي هستند. شايد همين امر خود يكي از دلايل پايين بودن ميزان مطالعه در جامعه باشد، زيرا اگر افرادبتوانند با روش بهتر و سرعت بيشتري كتاب بخوانند و درك مطلب برايشان آسان باشد با علاقه‌مندي بيشتري كتاب رابه دست مي‌گيرند و مطالعه مي‌كنند بنابراين ضرورت دارد روشهاي صحيح مطالعه و تندخواني به دانش‌آموزان‌آموزش داده شود و راههاي تقويت حافظه و شيوه‌هاي بهتر يادگيري براي آنها بيان شود. اين كار به وسيله كتابهايي كه‌تحت عنوان «فن‌ّ مطالعه، تندخواني، تقويت حافظه و...» امكان‌پذير است.
12 ـ به مجلّه‌ها و روزنامه‌هاي ويژه كودكان و نوجوانان اهميّت دهيم.
مجله‌ها به دليل دارا بودن تنوع زياد، تصويرهاي زيبا، بيان و تجربه و تحليل مسائل و حادثه‌هاي روز و ويژگيهاي‌مثبت ديگر، مورد علاقه كودكان و نوجوانان قرار مي‌گيرند و از جذابيت بيشتري برخوردارند.
همچنين فراهم بودن زمينة ارتباط خوانندگان با نشريه‌ها از راههاي مختلف و به تعبيري زنده بودن مطالب باعث‌ايجاد انگيزه و رغبت به مطالعه در كودكان و نوجوانان مي‌شود. حتي مي‌توان گزيده‌اي از مطالب و مجله‌ها و روزنامه‌هارا به عنوان بريده جرايد در تابلو مخصوصي نصب نمود و در معرض ديد دانش‌آموزان قرار داد. يا در مراسم آغازين‌مدارس قرائت كرد و از آنها براي تهيه نشريه ديواري استفاده نمود.
13 ـ تهيه‌ي نشريه‌هاي ديواري را جزء فعاليتهاي گروهي دانش‌آموزان قرار دهيم.
دادن تكاليف سنتي خشك و بي‌روح جزء از بين بردن وقت دانش‌آموز سودي نخواده داشت. چه خوب است كه‌معلم تكاليف را طوري سازماندهي كند كه دانش‌آموزان بصورت گروهي با مطالعه كتابهاي مختلف، نشريه‌هاي ديواري‌تهيه كنند. اين كار انگيزه‌اي قوي در دانش‌آموزان براي مطالعه و بررسي كتابهاي غيردرسي، روزنامه، مجله‌ها بوجودمي‌آورد. معرفي كتابهاي مفيد و سازنده، و فعالترين اعضاي كتابخانه كلاس و مدرسه در اين نشريه‌ها راهي براي ايجادانگيزه و رغبت بيشتر براي مطالعه دانش‌آموزان است.
14 ـ با همكاري بچه‌ها كتاب ديواري درست كنيم.
يكي از روشهاي ديگري كه براي جلب توجه دانش‌آموزان مؤثر است درست كردن كتابهاي ديواري براي آنهاست‌اين كار را مي‌توان براساس كتابهاي ژاپني و اروپايي كه در قرنهاي 16 تا 19 معمول بوده و به نام كتابهاي ديواري مشهوربودند انجام داد.
درست كردن اين كتابها، تقريباً شبيه نشريه ديواري است، بدين شكل كه داستان جذابي را به قسمتهاي مختلف‌تقسيم كرده و آن را همراه با تصوير روي مقوا يا كاغذهاي بزرگ مي‌نويسند و در جاي مناسبي نصب مي‌كنند تادانش‌آموزان بتوانند براحتي آن را بخوانند همچنين مي‌توان يك داستان را به چند بخش تقسيم كرده و هر بخش آن رادر يك هفته به ديوار نصب نمود.
15 ـ برگزاري جلسه‌هايي به همراه دانش‌آموزان براي نقد و بررسي كتابها
برگزاري جلسه‌هاي نقد و بررسي كتابهاي كودكان و نوجوانان يكي از راههاي ايجاد انگيزه نسبت به مطالعه بعضي‌از كتابهاست. علاوه بر آن اين كار باعث افزايش آگاهي دانش‌آموزان در مورد چگونگي انتخاب كتابهاي مناسب خواهدشد. دانش‌آموزي كه در اين جلسه شركت مي‌كند كتابها را با دقّت و حساسيت بيشتري مي‌خواند و درمي‌يابد كه پس ازخواندن هر نوشته نبايد مسحور آن شود.
نقد و بررسي كتابها به بچه‌ها ديد انتقادي خواهد داد و باعث خواهد شد كه با خواندن هر كتابي بي‌دليل صاحب‌عقيده‌اي نشوند يا تغيير عقيده ندهند. همچنين سليقه‌ي آنان را در انتخاب كتاب بالا خواهد برد و باعث خواهد شدكه ديگر هر كتابي را نخوانند.
براي بالا بردن كيفيّت چنين جلسه‌هايي مي‌توان از نويسندگان و افراد صاحب‌نظر دعوت كرد تا نسبت به نقد وبررسي كتابها اقدام كنند. در صورتي كه در بعضي مناطق امكان حضور افراد صاحب‌نظر نباشد معلمين و مربيان‌علاقه‌مند با مطالعه قبلي مي‌توانند اين كار را انجام دهند.
در خاتمه از خداي بزرگ آرزو دارم كه با يك نهضت همگاني اعم از مسئولين، دست‌اندركاران، مديران، معلمين،خانواده‌ها، و همه نهادها و ارگانهايي كه مي‌توانند نقش داشته باشند گامهايي مؤثر در اين زمينه برداشته تا فرهنگ‌مطالعه و كتابخواني در كشور ما به اوج خود رسيده و شكوفايي هر چه بيشتر استعدادهاي دانش‌آموزان را شاهدباشيم.
منابع
1 ـ افروز، غلامعلي: روانشناسي و تربيت كودكان و نوجوانان، چاپ سوم، (تهران، انتشارات انجمن اوليا و مربيان،1372)
2 ـ تبريزي، مصطفي: كتاب درماني، چاپ اول، (تهران، انتشارات فراروان 1372)
3 ـ كاربخش راوري، ماشاءالله: چگونه كودكان و نوجوانان را به مطالعه علاقه‌مند كنيم، چاپ اول، (تهران،انتشارات مدرسه، 1378)
4 ـ لاريك. نانسي: چگونه بچه‌هايمان را به مطالعه تشويق كنيم. مترجم مهين محتاج، چاپ اول (تهران، كانون‌پرورش فكري، 1366)
