مسجد جامع سنندج (مدرسه دارالاحسان) که از بناهای شاخص دوره قاجار محسوب می‌شود توسط امان‌الله خان والی کردستان طی سال‌های 1226 تا 1232 و با حمایت فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.
ترکیب دو عنصر مسجد و مدرسه با هم در دوره قاجار علاوه بر کردستان در نقاط دیگر ایران نیز مرسوم بوده و البته قاجارها این سبک را از حاکمان دوره صفویه فرا گرفته‌اند زیرا اوج این کار در دوره صفویه به چشم می‌خورد.
دارالاحسان به خاطر اهمیت خاص خود در ایالت کردستان در دوره قاجار مکانی برای عرضه آثار هنری هنرمندان در موضوع معماری و تزیینات وابسته به آن و عرصه مناسبی برای شعرا و خوش‌نویسان بسیار بوده است.
یکی از شاعرانی که در این بنا شعر گفته، میرزا صادق متخلص به ناطق اصفهانی است، وی قصایدی را در باب نحوه ساخت و بانی آن گفته است که هر مصرع از ابیات آن تاریخ آغاز و اتمام مسجد را نشان می‌دهد.
این اشعار به خط نستعلیق ممتاز در سنگ مرمر ایوان جنوبی (رو به قبله) ترسیم شده است. وی هم چنین شعری در کتیبه مرمر گلدسته سمت چپ مسجد دارد که از هر حیث حایز اهمیت است و زمان ساخت مسجد، مدرسه را یک سال زودتر از قصیده‌ای نشان می‌دهد که در ایوان جنوبی نصب شده است.
از دیگر شاعرانی که برای هر یک از بخش‌های مسجد، مدرسه دارالاحسان شعر سروده‌اند می‌توان به میرزا فتح‌الله خرم کردستانی، مجدالممالک متخلص به فرهی از شاعران سنندج و میرزا محمدخان جوهری مقلب به سعید دیوان اشاره کرد.
بخش عمده این بنای باشکوه به آموزش اختصاص داشته و سه ضلع حیاط بنا مدرسه است و دوازده حجره برای آموزش در آنها تعبیه شده است.
پنج حجره در ضلع شمالی برای طلاب علوم دینی، چهار حجره در ضلع شرقی و سه حجره در ضلع جنوبی حیاط مدرسه وجود دارد.
تمام این حجره‌ها از طریق ایوانچه‌های کوچکی که در پشت آنها قرار دارد به حیاط (صحن) راه می‌یابند و در طرفین مدخل حجره‌ها دو پنجره با گره چینی هندسی تعبیه شده که برای تنظیم نور و حرارت است.
مدرسه دارالاحسان به عنوان یک مرکز آموزشی دارای ارزش و اهمیت قابل توجهی بوده و افراد برجسته بسیاری امامت جماعت، تدریس و تعلیم آن را به عهده داشته و آن را برای خود موجب مباهات و افتخار دانسته انداز جمله این افراد عبدالعظیم مجتهد،آیت‌الله مردوخ، بابا مردوخ روحانی و بدیع‌الزمان فروزانفر بوده است.
در عهد حکومت امان‌الله خان بزرگ، کردستان دارالعم ایران بوده و چند تن از علمای نامی ایران در این مسجد رشد و نمو و یافته و به درجه کمال رسیده‌اند و اکنون اگر اسمی از علم در این کردستانات باشد از فیض همان مسجد است.
آنچه که اهمیت مسجد - مدرسه دارالاحسان را شاخص‌تر می‌کند وجود کتیبه‌ها و فرمان‌های بسیاری است که یا عموما جنبه یادمانی داشته و یا در ارتباط با منع توقف برخی امور و حتی گاها در رابطه با موضوعات خاص سیاسی و فرهنگی بوده و به دلایل مختلف در این بنا نصب شده‌اند.
این کتیبه‌ها شامل چند گروه مختلف از جمله کتیبه‌های اشعار فارسی، آیات قرآنی، اشعار عربی، احادیث و عبارات عربی، کتیبه‌های فرمان که پس از تکمیل مسجد در آن نصب شده و برخی جنبه قانون عمومی داشته‌اند و کتیبه‌های موقوفات مسجد، مدرسه دارالاحسان است.
یکی از کتیبه‌های مهم ایوان شرقی مسجد دارالاحسان فرمان ناصرالدین شاه درباره ساخت و تعمیر قلعه مریوان و سرکوب اغتشاشات منطقه اورامان است که این کار توسط شاهزاده معتمدالدوله فرهاد میرزا حکمران کردستان انجام شده است.
این بنا دارای یک حیاط، شبستان ستون‌دار و دو ایوان یکی رو به شرق که دومناره مسجد بروی آن ساخته شده و دیگری رو به قبله، حجره‌ها، مدخل ورودی، راهروهای جانبی، فضای مرده‌شوی‌خانه است.
در وسط حیاط مدرسه حوض آبی تعبیه شده که آب آن از قنات معروف به مسجد دارالاحسان تأمین می‌شده است.
مسجد دارالاحسان دارای دو ستون سنگی است که به طور کاملا استادانه پایه، بدنه و سرستون‌های آن حجاری شده و از این حیث با مسجد وکیل شیراز قابل مقایسه است.
بر روی تمام پایه‌ها یک طرح به صورت گل‌های برجسته حجاری شده و تزیینات بدنه ستون‌ها شامل کاشی‌کاری توام با خط و آیات قرآنی است و سرستون‌ها با نوعی مقرنس‌کاری حجاری شده‌اند.
حجاری روی سرستون‌ها به صورت مقرنس و بدنه ستون‌ها به صورت طنابی شکل و پایه ستون‌ها هم ترکیبی از گل‌های طبیعی است.
مسجد مدرسه دارالاحسان یکی از بناهای تاریخی استان کردستان است که هر ساله مورد بازدید مسافران و گردشگران در ایام مختلف سال به ویژه عیدباستانی نوروز قرار می‌گیرد.
در آمار بازدیدکنندگان از جاذبه‌های مهم استان کردستان طی نوروز 91، مراکز تجاری شهرستان بانه، دریاچه زریوار مریوان، روستای پلنگان و اورامان تخت، امامزاده باباگرگر، موزه سنندج، خانه کرد و غار کرفتو به ترتیب بیشترین بازدیدکننده را داشتند و در این میان نامی از مساجد مهم و تاریخی استان هم‌چون مسجد دارالاحسان و دو مناره سقز نبود.
وقتی که دلیل این امر را از کارشناس گردشگری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کردستان جویا شدیم علت را عدم ارائه بلیط برای بازدید گردشگران اعلام کرد و این درحالی است که برای بازدید از مراکز تجاری، روستاهای اورامان و پلنگان هم نیازی به تهیه بلیط نیست ولی همواره آماری از تعداد گردشگران در این رابطه منعکس می‌شود و آیا این امر نشان از اهمیت کم قائل شدن برای بناهای مذهبی و تاریخی در استان نیست.
تشویق و ترغیب مردم به بازدید از مساجدی که دارای قدمت تاریخی هستند علاوه بر آشنا کردن مردم با سبک معماری در دوران گذشته موجب کسب آگاهی آنها از بینش مسلمانان در آن زمان‌ها نیز می‌شود.
مساجد تاریخی ظرفیت مناسب و ارزشمندی برای جذب گردشگران دارند و در کشور اسلامی مانند ایران انتظار می‌رود مسئولان به این مهم بیشتر توجه داشته باشند و زمینه‌های حضور مهمانان و گردشگران را در اماکن مذهبی تاریخی بیشتر فراهم کنند.
مسجد جامع( دارالاحسان ) سنندج به شماره 375 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
============
گزارش از چنور صادقی
============
