برای بسیاری از افراد كه بتازگی نام بیش‌فعالی را شنیده‌اند یا والدینی كه به كودك آنها برچسب بیش‌فعالی و نقص توجه خورده است، سوالات زیادی ممكن است به‌وجود آمده باشد. از جمله این‌كه اصلا بیش‌فعالی یعنی چه؟ چه تعداد از كودكان به این بیماری مبتلا می‌شوند؟ آیا این بیماری انواع مختلفی دارد؟ علائم این بیماری چیست؟ چگونه تشخیص داده می‌شود؟ و درمان آن چگونه است؟
اختلال بیش‌فعالی همراه با نقص توجه یكی از شایع‌ترین اختلالات روانپزشكی در كودكان است كه به اختصار ADHD نامیده می‌شود.این اختلال پدیده‌ای نیست كه صرفا در سال‌های اخیر ظهور كرده باشد، بلكه دارای تاریخچه‌ای نسبتا طولانی است.در طول زمان، متخصصان این اختلال را با نام‌های میل انفجاری، بازداری اراده و ناتوانی از مهار اخلاقی، فزون‌جنبشی، اختلال نارسایی توجه و اختلال نارسایی توجه با فزون‌كنشی یا بدون آن خوانده‌اند.
در یك تعریف جامع، این اختلال عبارت است از «الگوی پایدار بیش‌فعالی یا نقص توجه، به طوری كه شدت آن بیش از حد طبیعی یك كودك طی روند رشد باشد. برای تشخیص این اختلال لازم است دست‌كم برخی از علائم تا قبل از سن هفت سالگی بروز كند. علائم باید حداقل شش ماه باقی بماند و علائم این اختلال دست‌كم در دو محل از بین مدرسه، خانه و... مشاهده شود.»
حدود هشت تا 10 درصد كودكان به این اختلال مبتلا می‌شوند. احتمال تشخیص این اختلال در پسران سه برابر دختران است (در برخی منابع تا 9 برابر ذكر كرده‌اند) اما علت این تفاوت هنوز مشخص نشده است. دخترهای مبتلا به این اختلال بیشتر از پسران بی‌توجهی نشان می‌دهند، اما در رابطه با دیگران مشكلات كمتری دارند و همچنین بیشتر از پسران دچار انزوای اجتماعی، اضطراب و افسردگی می‌شوند و كمتر از پسران دارای مشكلات رفتاری هستند.
به والدین دارای كودكان مبتلا به بیش‌فعالی توصیه می‌كنیم از آنجایی كه دارودرمانی برای كودكان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی به تنهایی پاسخگو نیست، بهتر است روش‌های تربیتی و برخورد مناسب با این كودكان را فرا بگیرند اما براستی چگونه باید با این كودكان برخورد كرد؟ روش‌های تربیتی مناسب این كودكان كدام است؟
بزرگ كردن هر كودكی به آموزش والدین نیاز دارد، اما كودك بیش‌فعال نیروی ویژه‌ای را می‌طلبد. اگر به عنوان والدین كودك، نقش خود را بخوبی در مقابل همه كسانی كه در درمان كودك شركت دارند ـ مانند معلمان، پزشك، روان‌شناس و حتی سایر اعضای خانواده ـ ایفا كنید، مهم‌ترین و بهترین مدافع كودك هستید.نتیجه این حمایت‌ها و آموزش‌ها این است كه می‌توانید به كودك بیش‌فعال خود كمك كنید به سوی موفقیت گام بردارد. در اینجا چند روش مناسب برای رفتار با این كودكان را بیان می‌كنیم:
نگرش و افكار خود را تغییر بدهید
از آنجا كه تعدادی از انتظارات، باورها و پیشداوری‌های خاص والدین باعث بروز مشكلات ارتباطی والد و كودك می‌شود، لازم است برخی از شناخت‌ها در نخستین مرحله اصلاح شود.مثلا به عنوان والد باید بدانید: رفتار كودك مربوط به یك اختلال است و از روی قصد و عمد نیست، كودك توانایی یادگیری و موفقیت دارد، كودك مجموعه‌ای از توانایی‌های منحصربه‌فرد را دارد كه این ویژگی‌ها ارزشمند است. به صورت خلاصه هر چقدر می‌توانید در مورد این بیماری بیاموزید؛ هر چقدر بیشتر بدانید می‌توانید به كودكتان بهتر كمك كنید.
گوش دادن و صحبت كردن را بیاموزید
باز نگه‌داشتن پل ارتباطی میان والدین و كودك فوق‌العاده مهم است و موجب می‌شود اختلاف‌ها و تعارض‌های میان والدین و كودك به شكل موثری از میان برداشته شود و از وخیم‌تر شدن روابط میان آنها جلوگیری كند. برای این مورد پیشنهاد می‌شود:
* رفتار خود را با سن كودك متناسب كنید.
* در هنگام صحبت با كودك ارتباط چشمی با او داشته باشید.
* با جملات ساده صحبت كنید.
* خود را به جای كودك بگذارید.
* سعی كنید هدف او را از بروز چنین رفتارهایی كشف كنید و برای گوش دادن به صحبت‌های كودك خود وقت بگذارید.
* آرام ولی محكم صحبت كنید. اگر معمولا هنگامی كه كاری از كودكتان می‌خواهید صدایتان را بلند می‌كنید، كودك می‌آموزد هنگامی كه صدایتان را به حداكثر نرسانده‌اید، به شما بی‌توجهی كند.
* احساستان را به كودك بگویید. بدون این‌كه مستقیم از كودك انتقاد كنید، به او بگویید در مورد اعمال و رفتارش چه احساسی دارید. برای مثال: «به خاطر این‌كه موهایت را شانه نمی‌كنی واقعا ناراحتم» یا «وقتی بموقع نمی‌خوابی، واقعا نگران می‌شوم.»
توجه مثبت به كودك نشان دهید
فقط زمانی می‌توانید با موفقیت برای فرزند خود حد و مرز قوانین را تعیین كنید كه به ویژگی‌های مثبت او توجه نشان دهید.موثرترین راه برای آموزش رفتار خوب، شكل دادن رفتار یا تحسین است. اگر هنگام تحسین كودك خود، راهنمایی‌های زیر را به كار ببندید، متوجه خواهید شد این كار به عنوان یك روش تربیتی و انضباطی بسیار موثر است.
به كودك خود بگویید كه كدام صفات او را می‌پسندید. دست‌كم چندبار در روز كودك خود را به طور مناسب و مقتضی تحسین كنید.برای دریافت پاسخ‌های بهتر، نوع تحسین را با سن و اخلاق كودك متناسب كنید. برای نمونه در آغوش گرفتن، بوسیدن، نوازش كردن و دیگر نشانه‌های عملی محبت همراه با كلمات مهرآمیز برای كودكان مناسب‌تر است. به این نكته توجه داشته باشید كه همیشه از جملات متنوعی برای این كار استفاده كنید، زیرا كودك بعد از مدتی از جملات تكراری خسته می‌شود. بازخورد فوری نشان دهید و رفتار كودك را برای موفقیت‌های كوچك‌تر نادیده نگیرید.
كودك را با افراد دیگر مقایسه نكنید
روزانه 15 تا 20 دقیقه از وقت خود را به كودك اختصاص دهید تا روابط والد ـ فرزند نزدیك‌تری ایجاد شود و زمینه برای تخلیه هیجانات نیز صورت گیرد.در این اوقات به كودكتان در انتخاب فعالیت یا تكلیف، حق انتخاب بدهید و كودك نقش اصلی را بر عهده بگیرد.
دستورات موثر و مناسب بدهید
كودكان دچار اختلال بیش فعالی در كنترل حواس خود ناتوان هستند. به این ترتیب وقتی می‌خواهید كودك رفتار خاصی داشته باشد یا كار خاصی انجام دهد، باید حواس خود را متمركز كند.برای آموزش این مرحله از مداخله موارد زیر پیشنهاد می‌شود:
* محیط خانه را بازسازی كنید. فعالیت‌ها و شلوغی‌ها و تماس‌های تلفنی غیرضروری را كاهش دهید و تلویزیون را خاموش كنید.
* برای تقویت توجه كودك ابتدا از بازی «نگاه‌تو برنگردون» استفاده كنید. به این ترتیب كه شما و كودكتان به چشمان یكدیگر خیره شوید، هركس زودتر خسته شود و نگاهش را برگرداند، بازنده است. پس از این‌كه كودك خیره شدن را بخوبی یاد گرفت، به او بیاموزید حواسش را روی كسی كه در حال صحبت كردن است، متمركز كند یا به عبارتی «رادارش را روی او قفل كند». هنگام غذا خوردن به‌طور عمد ترتیبی بدهید تا افراد مختلف صحبت كنند و ببینند آیا كودك این بازی را درست انجام می‌دهد یا نه. فراموش نكنید در صورت انجام درست این تمرین، كودك را تحسین كنید.
* مطمئن شوید كودكتان وظایفش را متوجه شده است و از او بخواهید دستور را با صدای بلند تكرار كند.
* برای انجام كارها از كودك خواهش نكنید. اگر شما در مورد مساله‌ای از كودك خود خواهش كنید، باید انتظار جواب «نه» را داشته باشید.
نحوه انجام درست فعالیت‌ها را آموزش دهید
والدین همیشه مشتاق هستند كودك بتواند از خودش مراقبت كند، رفتارش را كنترل كند و رفتاری مسئولانه داشته باشد. برای این‌كه والدین موثری برای این كودكان باشید، باید یك مدیر موثر باشید؛ زیرا شما در حال اداره فردی هستید كه سطح خودكنترلی‌اش پایین است. تعامل شما با كودك باید ثابت و قابل پیش‌بینی باشد.
برای آموزش این مرحله از مداخله، موارد زیر پیشنهاد می‌شود:
* فعالیت‌هایی را انتخاب كنید كه كودك قادر به انجام آنها باشد.
* قوانین باید به صورت شفاف و خلاصه شده باشد. كودك باید به طور دقیق بداند شما چه انتظاری از او دارید.
* وظایف را به مراحل كوچك‌تر تقسیم كنید.
* به كودك خود بگویید چه كاری را باید انجام بدهد، نه این‌كه چه كاری را نباید انجام بدهد، زیرا باید به این كودكان شروع راه را نشان دهیم، نه این‌كه آنها را متوقف كنیم.
* به كودك علامتی نشان دهید كه به او بفهماند زمان شروع كارش است؛ از كودك بخواهید به شما بگوید در شروع، وسط و پایان چه كارهایی را انجام داده است.
* یك ساختار زمانی ثابت را برای غذا خوردن، انجام تكالیف، تلویزیون نگاه كردن، بیدار شدن و به رختخواب رفتن تنظیم كنید.
* برای انجام كارهایی كه به توجه و یادگیری نیاز دارد، وقت استراحتی تعیین كنید.
* به كودك اجازه دهید انرژی‌های اضافی خود را با انجام بعضی از ورزش‌های فیزیكی تخلیه كند.
* تكالیف مدرسه را به طور روزمره مرور كنید و از آموزگار بخواهید كارهای كلاسی كودك را برای شما بفرستد. همچنین زمان مشخصی را برای انجام تكالیف انتخاب و برای انجام تكالیف روزمره جدولی تهیه كنید. به عنوان مثال، شنبه‌ها: ریاضی و فارسی.
* یك مكان آرام تعیین كنید كه كودك تكالیف مدرسه را در آنجا انجام و كتاب‌ها و دفترهای مدرسه‌اش را هر شب پیش از خواب در آنجا قرار دهد و صبح، هنگام رفتن به مدرسه آنها را فراموش نكند؛ تكالیف را بازبینی كنید. صحت و نظم و ترتیب آنها را بررسی كنید و به كودك خود تذكر دهید اگر تكالیفش را انجام دهد، به او پاداش می‌دهید. كودك را در انجام تكالیفش راهنمایی كنید. ولی خودتان تكالیف را انجام ندهید.
* با ایفای نقش، كودكتان را آموزش دهید. این موقعیت‌ها می‌تواند شامل دعوت یك دوست به بازی، صحبت با تلفن، خوشامدگویی به مهمان، گفت‌وگو با كودكان و... باشد.
* كودك را مكلف كنید كارهای خانه مانند چیدن سفره، مرتب كردن اتاق، كمك در آشپزی و... را انجام دهد؛ از این طریق اعتماد خود به توانایی او در مسئولیت‌پذیری را نشان دهید. ** در زمان مناسب تشویق و تنبیه كنید
پاداش و تشویق برای رفتار مطلوب، یك تقویت‌كننده محسوب می‌شود. كودك نسبت به كاری كه انجام داده است، احساس خوبی پیدا می‌كند و در نتیجه آن كار را تكرار خواهد كرد. برای این مورد نیز بهتر است موارد زیر رعایت شود.
* به پاداش‌ها تنوع ببخشید. برای كمك به تصمیم‌گیری در مورد پاداش، خواسته‌های كودكتان را بررسی كنید. می‌توانید از كودك خود پرسش‌های زیر را بپرسید «اگر بتوانی سه آرزو بكنی، آنها كدام‌اند؟» «اگر بنا باشد فقط یك چیز از بابا بخواهی، آن چیست؟»
* پاداش‌ها و امتیازها را فقط در جریان یا بلافاصله پس از بروز رفتار مطلوب ارائه كنید.
* هنگامی‌كه پاداش یا امتیاز می‌دهید، از كلمات مثبت و تشویق‌كننده و نیز از ناز و نوازش استفاده كنید.
* گاهی به كودك بگویید برای گرفتن پاداش و امتیاز از او چه رفتار مطلوبی را انتظار دارید.
* برچسب‌های ستاره‌دار یا اشیاء رنگی را انتخاب كنید و در مقابل انجام كار درست یك ژتون به كودك بدهید و در مقابل انجام كار اشتباه، یك ژتون از او بگیرید و مثلا، در ازای جمع‌آوری پنج ژتون یك هدیه به او بدهید.
* از تصحیح بیش از حد استفاده كنید. براساس این روش، از كودك می‌خواهید رفتار ناشایست خود را اصلاح كند. مثلا كودك شما روی دیوار نقاشی می‌كشد. به او بگویید «دیوار كثیف شده است و باید آن را تمیز كنی تا دوباره قشنگ شود.»
* از روش محروم كردن استفاده كنید، البته در استفاده از این مورد محل محرومیت را به دقت انتخاب و از امنیت و سلامت آن اطمینان حاصل كنید و مدت زمان محرومیت را برحسب سن كودك تعیین كنید.
* از كودكتان بخواهید سه تا پنج الگوی نقش یا قهرمان را نام ببرد. بعدا از او بپرسید الگوها یا قهرمانان او برای غلبه بر مشكلات كنترل تكانه چه خواهند كرد. پاسخ‌های كودك را بررسی و او را در برداشتن گام‌های مشابه در راستای تمرین افزایش خویشتنداری تشویق كنید.
* رویدادها یا عوامل استرس‌زایی را كه در افزایش بیش‌فعالی، رفتارهای تكانشی و حواس‌پرتی كودك نقش دارد، مشخص كنید.
به یك گروه حمایتی بپیوندید
برخورد و اتخاذ شیوه‌های تربیتی با كودكان بیش‌فعال بسیار توانفرساست. در این گروه‌های حمایتی شما با سایر مادران دارای فرزند بیش فعال آشنا خواهید شد كه ضمن احساس همدردی كردن با آنان، می‌توانید از تجارب موفق آنان نیز استفاده كنید.
تشخیص اختلال
معمولا اختلال از سه سالگی به بعد تشخیص داده می‌شود، اما بیشتر كودكان در سنین مدرسه و با تشخیص معلم به مراكز درمانی ارجاع داده می‌شوند.تشخیص، به یك ارزیابی كامل نیاز دارد. اگر تشخیص قطعی نشده باشد تشخیص‌های دیگر مانند ناتوانی در یادگیری یا افسردگی مطرح می‌شود.سابقه پزشكی كودك و خانواده بسیار مهم است. برخی از بیماری‌های دیگر مانند استرس، افسردگی و اضطراب می‌تواند مانند بیش‌فعالی تظاهر كنند.
ممكن است از والدین سوالاتی در مورد این بیماری‌ها و نیز در مورد سیر رشد و تكامل كودك، رفتار كودك در خانه، در مدرسه و در بین دوستان پرسیده شود. از سایر افرادی كه كودك شما را مرتب می‌بینند نیز باید در این موارد سوال شود.عامل اصلی بیش‌فعالی شناخته‌شده نیست، اما عوامل متعدد ژنتیكی، صدمات مغزی، عوامل عصبی شیمیایی، عوامل عصبی فیزیولوژیكی و عوامل اجتماعی روان‌شناختی را موثر می‌دانند.
