زراعت کلزا

English name:  Raps, Colza, Rapeseed

Scientific name: Brassica napus

Family: Crucifereae

پنج گونه از جنس براسيكا در سطح جهان به عنوان دانه روغني كشت مي‌شوند:

1-     كلزا (Brassica napus L.)

2-     شلغم روغني (Brassica rapa L.)

3-     خردل هندي (Brassica junceu L.)

4-     خردل حبشي(Brassica carinata L.)

5-     خردل سفيد (Sinapis alba L.)

معرفي: كلزا گياهي است زراعي و يكساله كه دانه‌هاي آن حاوي 48-40 درصد روغن بوده و داراي ارقام بهاره و پائيزه با عدد كروموزومي برابر 38 مي‌باشد. ارقام پائيز آن داراي عملكرد بالاتري نسبت به بهاره‌ها مي‌باشند. كلزا گياهي است بسيار مديريت طلب كه با رعايت اصول زراعي مي‌توان عملكرد مناسبي از آن حاصل نمود. كشت تجاري كلزا از سال 1942 در قسمت شمالي قاره امريكا يعني كشور كانادا شروع گرديده و امكان استفاده از روغن كلزا براي مصرف خوراكي در سال 1948 مورد توجه قرار گرفت و منجر به استخراج روغن خوراكي از كلزا در سالهاي 1956 تا 1957 گرديد. اولين روغن كلزا با ميزان اسيد اروسيك پائين در كانادا توليد گرديد.

خصوصيات گياهشناسي

 ريشه كلزا داراي يك ريشه اصلي عمودي و غالباً بلند به شكل دوك مي‌باشد كه قطر قسمت فوقاني آن به1-3 سانتي‌متر مي‌رسد و تا عمق 80 سانتيمتري خاك نفوذ مي‌كند. همچنين داراي ريشه‌هاي جانبي متعددي است كه معمولاً افقي هستند و كمتر در خاك نفوذ مي‌كنند.

ساقه: كلزا توليد يك ساقه اصلي مي‌كند كه از آن شاخه‌هاي زيادي منشعب مي‌شود. پس از پايان زمستان ابتدا ساقه اصلي طويل مي‌شود و پس از به گل نشستن ساقه اصلي شاخه‌هاي فرعي نيز شروع به طويل شدن مي‌كنند. ميزان شاخه  دهي آن بستگي به واريته ـ محيط ـ تغذيه گياه ـ تكنيك‌هاي زراعي و غيره دارد. ارتفاع ساقه در واريته‌هاي مختلف از 50 تا 200 سانتي‌متر متفاوت مي‌باشد.

برگ:  برگهاي كلزا به سه فرم چسبيده ساقه آغوش، چسبيده معمولي و داراي دمبرگ مي‌باشند برگهاي كلزا به فرم متناوب بر روي ساقه قرار مي‌گيرند.

گل آذين:  گل آذين به شكل خوشه بلندي است كه در آن گل‌ها از قسمت پائين خوشه شروع به شكفتن مي‌كنند. كلزا گياهي است خودگشن كه ميزان خودگشني در آن 67 تا 78 درصد مي‌باشد. گلها دو جنسي بوده و داراي قرينه سطحي مي‌باشند. هر گل داراي 4 كاسبرگ ـ 4 گلبرگ و 6 پرچم و مادگي دو برچه‌اي مي‌باشد. رنگ گلها از پرتقالي تا زرد كم رنگ متغير است. طول دوران گلدهي بسته به رقم و شرايط آب و هوايي و غيره از 20-35 روز تغيير مي‌كند.

ميوه:  ميوه كلزا، خورجيني به طول 5 تا 10 سانتي‌متر و فاقد كرك مي‌باشد.

دانه:  دانه كلزا داراي شكل كروي بوده و معمولاً به رنگ قهوه‌‌اي تيره تا سياه مي‌باشد. وزن هزار دانه آن بين 3-7 گرم مي باشد.

نيازهاي آب و هوايي

1- درجه حرارت:‌

كلزا محصول مناطق معتدل و معتدل ساحلي است اما با اصلاح ارقام جديد سازگاري اين گياه به مناطق سرد نيز گسترش يافته است.

2- نور:  دامنه فتوپريود براي كلزا بسيار گسترده است. بطوري كه در دامنه 10 تا 24 ساعت روشنايي، قادر به رشد و نمو مي‌باشد. بطور كلي كلزا يك گياه روز بلند است و براي انتقال از مرحله رويشي به زايشي نياز به روزهاي بلند دارد.

3- كمبود رطوبت سبب كوتاه شدن عمر گياه كلزا و كاهش توليد ماده خشك و بازدهي محصول مي‌شود.

4-خاك: كلزا در گسترة وسيعي از خاكهاي رسي نسبتاً سنگين تا خاكهاي شني سبك كشت مي‌شود كشت گياه كلزا در خاكهاي بومي بهترين نتيجه را دارد.

عملكرد اقتصادي ـ پتانسيل‌هاي عملكرد

  عملكرد  اقتصادي زراعت كلزا با توجه به هزينه‌هاي توليد در مناطق مختلف استان متفاوت مي‌باشد ليكن به نظر مي‌رسد دستيابي به عملكردهاي بالاي 5/2 تن در هكتار براي اكثر مناطق استان اقتصادي باشد. هر چند پتانسيل توليد اين گياه  تا 8 تن در هكتار نيز گزارش شده است.

ارقام

كلزا داراي تنوع رقم بسيار بالايي مي‌باشد ليكن بطور كلي مي توان كلزا را از لحاظ تيپ رشد به 3 گروه كلي تقسيم نمود:

1-     ارقام كلزا با تيپ رشد بهاره  Spring

2-     ارقام كلزا با تيپ رشد بينابين Intermediate

3-     ارقام كلزا با تيپ رشد زمستانه winter

مشخصات برخي از ارقام مناسب كشت در اقليمهای مختلف كشور به شرح ذيل مي‌باشد:

الف) هیبريد  Hyola-308

اين هيبريد از زودرس ترين رقم‌ها بوده  وعمدتاً جايگاه ان در شاليزارهاي شمال و مناطق گرم جنوب كشور مي‌باشد منشاء آن كشور كانادا مي‌باشد و داراي تيپ رشد  بهاره است.

ب) هيبريد Hyola-401

 اين هيبريد 4 تا 7 روز ديررس ترا از هيبريد Hyola308 مي‌باشد و مناسب كشت در شاليزاهاي جنوب كشور و ساير مناطق دو اقليم گرم و مرطوب شمال كشور و گرم و خشك جنوب كشور مي‌باشد.

ج) رقم ساري گل (Pf7045.91)

 منشاء اين رقم از كشور آلمان، تيپ رشد آن بينابين، نسبت به سرما متحمل، متوسط رس با طول دوره رشد 190 تا 210 روز.

د) رقم طلايه

منشاء آن كشور آلمان و داراي تيپ رشد زمستانه است. متحمل به سرما و مقاوم به خوابيدگي و حساس به تاريخ كاشت است.

هـ ) رقم اكاپي Okapi

 منشأ اين رقم كشور فرانسه و داراي تيپ رشد بينابين و مقاوم به سرما مي‌باشد. اين رقم در اكثر مناطق استان اصفهان خصوصاً مناطق سرد و معتدل سرد توسعه يافته و عملكرد خوبي از آن حاصل شده است.

و) رقم Orient

 منشأ آن از كشور آلمان،‌داراي تيپ رشد بينابين مقاوم به سرما و متوسط رس مي‌باشد.

ز) رقم SLM-046

 منشأ آن از كشور آلمان داراي تيپ رشد زمستانه، بسيار متحمل به سرما، مقاوم به كم آبي دير‌رس، و تا حدودي مقاوم به شوري

ح) ريجنت × كبرا (زرفام )

 از تلاقي 2 رقم بهاره و زمستانه حاصل شده است در مناطق معتدل و گرم استان اصفهان مورد كشت و كار قرار مي‌گيرد.

ط) Option

رقم بهاره مي‌باشد.

ي) RGS

رقم بهاره مي‌باشد.

ك) ليكورد

رقم پائيزه

محدوديت‌هاي اصي در كشت و توليد محصول

اقليم: در صورت رعايت تاريخ مناسب كاشت اين گياه را مي‌توان در تمام نقاط كشور كه امكان كشت گندم وجود دارد كشت نمود.

آب: حساسترين  مرحله رشد ونمو كلزا به كمبود آب مرحله گلدهي است. كمبود آب در اين مرحله سبب افت شديد تعداد گل، كپسول و دانه شده و وزن هزار دانه و ميزان روغن دانه را كاهش مي دهد. كلزا در خاكهايي كه رطوبتشان زياد است دچار  و رس مي‌شود. رطوبت زياد سبب توسعه بيماري‌هاي قارچي گرديده و مقاومت به سرما را كاهش مي‌دهد.

خاك:  كلزا را مي‌توان در خاكهاي كشت كرد كه PH آنها  از 5/5 تا 8 متغير است. كلزا در خاكهاي اسيدي بيش از قليايي  مقاوم مي‌باشد. بطور كلي خاكهايي كه داراي pH خيلي پائين و مقادير بالاي يونهاي فعال (AL³⁺ و Mn²⁺) مي‌باشند، رشد كلزا مخصوصاً ريشه‌هاي آن را كاهش مي‌دهند و بر روي استفاده گياه از آب و عناصر غذايي اثر منفي دارند. مناسب‌ترين pH براي رشد و نمو كلزا حدود 5/6 مي‌باشد زيرا در اين pH همه عناصر غذايي به سادگي در دسترسي گياه مي‌باشند.

از نظر تحمل به شوري كلزا مي‌تواند تا EC حدود 7 دسي‌زيمنس بر متر را بخوبي تحمل نمايد ولي عملكرد آن در EC بيشتر با كاهش عملكرد همراه مي‌باشد.

آفات كلزا

 از مهمترين آفات كلزا در ايران مي‌توان به شته مومي، كك، سوسك گرده‌خوار، سوسك منداب، سفيده كلم، پرندگان و غيره اشاره كرد.

الف) شته مومي كلم:  از جمله آفات مهمي است كه به برگ، ساقه، گلچه و كپسولهاي در حال رشد كلزا حمله نموده و با مكيدن شيره سلولي باعث كاهش شديد رشد و ايجاد تغيير شكل مي‌گردد. مقاومت اين شته در برابر سرما بسيار زياد بوده و همانند شته گندم از 5 درجه سانتيگراد شروع به زاد و لد مي‌نمايد.

ب) كك:  از آفات مهم كلزا در مراحل اوليه رشد مي باشد. اين آفت به كوتيلدون و يا لپه‌هاي درحال بيرون آمدن حمله كرده و آنها را سوراخ سوراخ مي‌كند.

ج) سوسك گرده خوار

 يكي ديگر از آفات مهم كلزا مي‌باشد كه در مراحل غنچه دهي و گل دهي به گياه حمله كرده و با از بين بردن، گلچه‌ها و تغذيه از گرده گل‌هاي كلزا، گرده افشاني و تشكيل كپسول را مختل مي‌كند و باعث كاهش عملكرد دانه مي‌گردد.

د) سوسك منداب

 از آفات مهم كلزا در مرحله روزت مي‌باشد كه با تغذيه از برگهاي گياه باعث كاهش مقاومت به سرما و در نهايت گاهي عملكرد دانه مي‌گردد.

هـ) سفيده كلم

 اين آفت ميزبان‌هاي متعددي از خانواده كلم از جمله كلزا دارد. لاروهاي آن روي بوته‌ها از برگ‌هاي ساقه گل دهنده و در مواردي از جوانه‌هاي انتهايي تغذيه كرده و خسارت وارد مي‌كند.

بيماريهاي كلزا

 الف) ساق سياه:‌ قارچ عامل بيماري ساق سياه Leptosphaeria maculans گسترش جهاني داشته و كلزا و ميزبانهاي نزديك به آن را آلوده مي‌كند. اين قارچ در بذور آلوده، بقاياي آلوده و نيز علفهاي هرز ( به عنوان ميزبان واسطه ) دوام مي‌آورد. آلودگي اوليه به وسيله بذر آلوده و يا آسكوسپورهايي كه روي برگها يا آسكوسپورهايي كه روي برگها با شرايط دوره مرطوب قرار گرفته‌اند به  وجود مي‌آيد. نقاط آلوده به رنگ سبز روشن بوده و به شكل گرد يا نامنظم ديده مي‌شوند. اين لكه‌ها به مرور نازك و چرمي مي‌گردند كه محتوي تعداد زيادي پیکنید مي‌باشند. شانكرهاي ساقه، ساقه را احاطه كرده و مرگ زودرس و نهايتاً و رس شديدي را باعث مي‌شوند.

پوسيدگي اسكروتينيايي ساقه: عارضه پوسيدگي اسكلروتينيايي ساقه در اثر قارچ Sclerotinia sclerotiorum ايجاد مي‌شود. اين بيماري مشكل اساسي كلزا در بيشتر نواحي دنيا مي‌باشد اسكلرتينيا در شرايط گرم و مرطوب كه مصادف با گلدهي كلزا مي‌باشد بيشترين شدت را دارد.

اولين نشانه آلودگي به اين بيماري در  مزرعه ظهور بوته‌هاي زودرس در ميان بوته‌هاي طبيعي و سالم است. ساقه‌ها سفيد و بي رنگ شده و دچار شكستگي مي‌شوند

ب) لكه سياه آلترناريايي: خسارت ناشي از لكه سياه آلترنازيايي كلزا در اثر گونه‌هاي قارچي .spp Alternaria گسترده است. ولي با اين وجود عملكرد دانه فقط در مواردي تحت تاثير قرار مي‌گيرد كه كپسول كلزا در اثر شدت بيماري شكافته شده و يا گياهان آلوده در ابتدا از بين مي‌روند. كليه بخشهاي هوايي گيه ميزبان به بيماري حساس مي‌باشند.  لكه‌هاي سياه، قهوه‌اي يا خاكستري بر روي برگها، ساقه‌ها و كپسول‌ها عمومي‌ترين نشانه آلودگي هستند.

ج) سفيدك دروغي (داخلي ):  قارچ عامل بيماري سفيدك دروغي Pelonospora parasitica  لكه‌هاي زرد نامنظمي روي سطوح رو بين برگ ايجاد كرده  و به برگ ظاهري لك و پيس مي دهد. سطوح زيرين برگ‌ها، لكه‌هاي زرد با ظاهر سفيد و گرانوله (دانه دانه ) دارند.

د) سفيدك پودري: سفيدك پودري ناشي از قارچ Erysiphe cruciferarum  بوده كه با پوشش سفيد و كثيف روي قسمتهاي هوايي گياه قابل شناسايي است. شرايط دماي متوسط، رطوبت بالا، مصرف بي رويه كودهاي ازته و تراكم بيش از حد سايه اندازه گياه براي ظهور و شيوع بيماري مساعد مي‌باشد.

علفهاي هرز

يكي از عوامل محدود كننده كشت كلزا علفهاي هرز مي‌باشند. رقابت علفهاي هرز بر كميت و كيفيت محصول كلزا اثر مي‌گذارد. علفهاي هرز نه تنها بر مصرف آب ـ نور و مواد غذايي با كلزا رقابت مي‌كنند بلكه اختلاط بذور علفهاي هرز هم خانواده كلزا باعث پايين آمدن  كيفيت روغن و كنجاله مي‌شود.

بازار

 خريد دانه كلزا توسط شركت توسعه كشت دانه‌هاي روغني با نرخ تضميني تعيين شده از طرف دولت انجام و به كارخانه‌هاي روغن كشي كشور فرستاده مي‌شود.

محصول توليدي و موارد مصرف

 از دانه كلزا  در صنايع روغن كشي به منظور استحصال روغن مورد استفاده قرار گرفته و روغن آن بدليل وجود درصد بالايي از اسيدهاي چرب غير اشباع جزء روغنهاي مرغوب به شمار مي‌آيد و كنجاله آن به عنوان منبع تأمين خوراك دام كاربرد دارد.

آمار