به دنبال علم در نهایت فقر

بر اساس مبانی دینی ما، خداوند متعال در قرآن كریم قسم یاد نموده است كه روزی هر یك از مخلوقات خود را فراهم نماید؛ آنهم روزی بدون حساب « وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ به غیرِ حِسَابٍ... خدا به هر که بخواهد بی‌حساب روزی می‌دهد (بقره/212)

با توجه به آنچه از مجموع آیات و روایات بدست می آید، می توان در توضیح این دسته از آیات بیان داشت، اینكه خداوند روزی بندگان خویش را تضمین نموده است، در حقیقت به این معناست كه زمینه ها را فراهم می نماید، در حقیقت زمینه‌هایی خارج از وجود انسان و زمینه‌هایی در درون وجود اوست که هر گاه دست به دست هم دهند،انسان سهم خود را از روزی دریافت می‌کند ، مهم این است كه انسان جایگاه خود را یافته و در جهت جلب روزی تلاش نماید.

با این حال در میان طبقات مردم، برخی بطور ویژه مورد عنایت خدواندی قرار گرفته و روزی آنها تحت هر شرایط تضمین گردیده است.یكی از این گروه ها و شاید تنها گروهی كه خداوند حساب ویژه ای برای رزق و روزی آنها باز نموده است، طالبان علم و عالمان و دانشمندان می باشند. در حقیقت، طالب واقعی علم، برای آنكه از هم و غم معاش در امان بماند و فكر و ذكر خود را مصروف دانش اندوزی كند، آفریدگار جهان، خود تامین رزق و روزی او را تضمین نموده است.

در این زمینه پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: «خداوند متعال گذشته از ضمانتی كه برای رزق عموم مردم نموده است، به طور ویژه تأمین رزق طالبان علم را برعهده گرفته است.»(1)

شهید ثانی در توضیح معنای این حدیث شریف و با توجه به تجربه‌های شخصی خود می‌نویسد:

 «غیر طالب علم برای به دست آوردن روزی خود، نیازمند سعی و تلاش است، اما دانشجو بدون آنكه مكلف به سعی و تلاش برای تحصیل رزق خود باشد، به صرف طالب و جوینده علم بودن خداوند روزی او را خواهد رسانید، البته به شرط نیت صحیح و اراده خالص او. در همین رابطه برای خود من حوادث و نكته‌های دقیقی از ابتدای تحصیل تاكنون از لطف خداوند و كمك‌های زیبای او رخ داده است كه در صورت جمع آوری آنها، حجم عظیمی را تشكیل خواهد داد، كه تنها خداوند از آن آگاه است...»(2)

 همچنین در روایت دیگری آمده است«كسی كه در دین خدا تفقه و تفحص كند، خداوند نیازهای او را برآورده و رزق او را از جایی كه گمان نمی‌برد، خواهد رسانید.»(3)

نكته كلیدی در اینجا این است كه تعهد خداوند بر رساندن روزی به جویندگان علم، مشروط بر نیت خالص آنان در طلب علم و دانش است، و همین نیت خالص نیز موجب شده است در مكتب فقر و تنگدستی، عالمان بزرگی تربیت یافته، بگونه ای كه به جرات می توان گفت، بیشتر بزرگان علم، فرزندان فقر و تنگدستی بوده اند،

 چنانكه در احوالات حاج میرزا مهدى نراقى نوشته اند كه « در ایّام تحصیل بى نهایت فقیر و تهى دست بود، به حدّی كه براى مطالعه قادر به تهیّه چراغ روشنائى نبود و میرفت از چراغهائى كه در جاهاى دیگر مدرسه بود، استفاده میكرد و هیچ كس از حال او با خبر نبود.

با این سختى و تنگى معاش در تحصیل علوم بقدرى جدّى و كوشا بود كه هر چه از موطنش به او نامه می رسید، سرنامه را باز نمی كرد ونمى خواند و از ترس اینكه مبادا حرفى و مطلبى نوشته باشند، كه باعث تفرقه حواس و مانع از درس باشد، همه نامه ها را به طور در بسته در زیر فرش مى گذاشت .

پدر او بنام ابوذر از عاملین حكّام و پاكان بوده، كه تصادفاً كشته می شود، خبر قتل پدرش را به او نوشتند، آن مرحوم طبق معمول نامه را نخوانده به زیر فرش گذاشت ، چون بستگان او از او مایوس شدند، كاغذ به استادش نوشتند كه واقعه را به او خبر بدهند و او را براى اصلاح تركه و ورثه پدرش بفرستند به قریه نراق . چون مرحوم نراقى به درس حاضر شد، استاد را گرفته خاطر دید. عرض كرد: چرا مهموم وغصّه دار هستید؟

استاد جواب داد: شما باید به نراق بروید. عرض كرد: براى چه ؟ گفت : پدرت مریض است . مرحوم نراقى گفت : خداوند او را حفظ مى فرماید، شما درس را شروع كنید. استاد به كشته شدن پدر او تصریح كرد، و امر كرد كه حتماً باید به نراق حركت نماید، پس آن مرحوم به نراق رفت و فقط سه روز در آنجا بود، و دوباره برگشت و به این ترتیب تحصیل كرد تا توانست مدارج عالی علم و تقوا را طی نماید.(4)

همچنین درباره مرحوم آقا حسین خوانسارى (ره) گفته اند:

« در ایّام تحصیل زمستان سخت و سردى بر من گذشت كه من هیچگونه وسیله گرم كن نداشتم، فقط یك عدد لحاف كهنه داشتم كه آن را بر بدن خود مى پوشانیدم ودر حجره حركت مى كردم و راه مى رفتم كه بلكه مقدارى گرم شوم و از سرما مصون باشم . این عالم بزرگوار نیز در نهایت فقر و تنگدستی و با این زحمت واستقامت به تحصیل ادامه داد تا آنكه در مدّت اندكى، به یكی از عالمان و اندیشمندان بزرگ عصر خود تبدیل گردید.(5)

بدینگونه مشاهده می گردد كه فقر و تنگدستی هیچگاه نتوانسته است مشتاقان علم را خسته و مایوس كرده، و عمده عالمان دینی، همواره با توكل به خدا و توجه به عنایات الهی، مسیر مشقت بار علم آموزی و كسب دانش را طی نموده اند.