حس هفتم در پرندگان مهاجر

قرن ها تصور می‌شد پرندگان مهاجر از خورشید، ماه و ستارگان برای یافتن مسیر حرکت و رسیدن به مناطق گرمسیری استفاده می‌کنند ؛ اما مطالعه روی سینه‌سرخ‌ها نشان می‌دهد فرایند مهاجرت بسیار‌پیچیده است و میدان مغناطیسی زمین همراه با فعل‌و‌انفعالات شیمیایی در بدن پرندگان که موجب ردیابی طیف سبز-آبی می‌شود، تنها بخشی از این حس ناشناخته را تشکیل می‌دهند.

اولین نشانه‌ها از وجود گیرنده‌های مغناطیسی در سال 1975 از باکتری‌های بی‌هوازی و ساکن دریا به دست آمد که با کمک بلورهایی حاوی زنجیره آهن که درون سیتوپلاسم آنها وجود داشت، از منطقه حاوی اکسیژن به سمت اعماق حرکت می‌کردند. زمانی که زنجیره آهنی این باکتری‌ها تحت اثر میدان مغناطیسی زمین رو به بالا قرار می‌گرفت، قطب‌نمای داخلی آنها می‌دانست که به سمت اعماق دریا حرکت می‌کنند.

در پرندگان، اولین‌بار محققان این بلورهاى مغناطیسى را در کبوترهاى نامه‌بر کشف کردند. تعداد زیادی گلوله کوچک سرشار از آهن درون پایانه‌هاى عصبى موجود در پوست داخلی منقار بالایی این پرندگان وجود داشت. وجود این ساختارهای آهنی در سینه‌سرخ‌ها، چکاوک و حتی مرغ خانگی که همگی از اجداد مشترکی منشعب شده‌اند نیز اثبات شده است.

بیوشیمی و رادیکال‌ها

همزمان با تحقیق روی ساختارهای تشکیل‌شده از آهن، محققان به کشف دیگری که مرتبط با نور و اثر نیروی مغناطیسی روی فعل‌و‌انفعالات شیمیایی در بدن بود، دست یافتند. تابش نور می‌تواند رادیکال‌های آزاد را ایجاد کند و میدان مغناطیسى قادراست جهت چرخش جفت رادیکال‌ها را تغییر دهد. در نتیجه سرعت فعل‌ و ‌انفعال‌های شیمیایی که بخشی از آنها را رادیکال‌های آزاد به عهده دارند، تغییر خواهد کرد.

تشکیل این جفت الکترون رادیکال به نور نیاز دارد و اولین حدس محققان این بود که باید این فرایند در چشم‌های پرنده صورت بگیرد. از سوی دیگر هیچ ماده شناخته‌شده‌ای در چشم برای این کار وجود نداشت. بیش از 2 دهه طول کشید تا نیاز پرندگان به طیف نوری سبز-آبی برای مهاجرت و وجود Cryptochrome (نوعی گیرنده نوری در گیاهان وجانوران) توانست این معمای پیچیده را حل کند.

این پروتئین که نقش آن در تنظیم ساعت بیولوژیک بسیاری از جانداران اثبات شده، در واکنش به نور آبی-سبز یکی از الکترون‌هایش را به مولکول کوچکتری به نام FAD انتقال می‌دهد تا این جفت الکترون را ایجاد کند. نکته جالب‌توجه اینجاست که این گیرنده تنها در چشم راست سینه‌سرخ‌ها کشف شده و با بستن این چشم می‌توان قدرت دیدن امواج مغناطیسی و توانایی مهاجرت را از آنها گرفت.

تحقیقات نشان می‌دهند تشکیل این جفت رادیکال آزاد تنها یک‌هزارم ثانیه طول می‌کشد.

هنوز نکات مبهم متعددی وجود دارند اما تحقیقات جاری نشان می‌دهند پرندگان مهاجر می‌توانند میدان مغناطیسی زمین را به شکل سایه‌روشن در کنار مناظر اطراف تماشا کنند. سینه‌سرخ‌ها تنها با چشم راستشان این میدان را می‌بینند اما پرندگانی نیز وجود دارند که از هر دو چشم برای مشاهده این میدان استفاده می‌کنند.

نقشه مغناطیسی مهاجرت

تحقیقات نشان می‌دهند پرندگان مهاجر دو مکانیزم مجزا برای مسیریابی و تعیین ارتفاع در اختیار دارند. مطابق آزمون‌های عصب‌شناسی انجام‌شده گیرنده‌های مغناطیسی تعبیه شده بالای منقار این پرندگان بیشتر به شدت میدان مغناطیسی حساسیت دارند و گیرنده‌های درون چشم وظیفه مسیریابی را به عهده خواهند داشت.

قدرت میدان مغناطیسی زمین در قطب‌ها به حداکثر می‌رسد و در استوا حداقل است. پرندگان می‌توانند در هنگام مهاجرت با استفاده از گیرنده‌های مغناطیسی درون چشم، یک نقشه ذهنی از پستی‌ها و بلندی‌های این جریان را ایجاد کنند. این نقشه دقیق به خوبی می‌تواند برای پرندگانی که برای بار دوم یا بیشتر مهاجرت می‌کنند حین عبور از مناطق کوهستانی مه گرفته یا شهرهای بزرگ آلوده مورد استفاده قرار بگیرد.

مطمئنا در طبیعت پرندگان مهاجر از تمامی سرنخ‌های موجود در دنیای پیرامون از میدان مغناطیسى زمین گرفته تا خورشید، ستارگان، بوها، مناظر و حتی صدای برخورد امواج با صخره‌ها استفاده خواهند کرد. مطالعه روی باسترک‌هایی(نوعی پرنده) که در شب‌ مهاجرت‌ می‌کنند و تحت اثر میدان مغناطیسی قوی راه را گم کرده‌اند، نشان می‌دهد هر صبح با طلوع آفتاب، انحراف مسیر را تصحیح خواهند کرد.

بسیاری از جانداران مانند خرچنگ‌ها، لاک‌پشت، انواع ماهی‌ها مانند قزل‌آلا، کوسه‌ها پستاندارانی مانند خفاش‌ها و موش کور از این حس هفتم برخوردارند اما شیوه هر یک برای درک آن اندکی متفاوت است. به عنوان مثال کوسه‌ها از القاى الکترومغناطیسى برای جهت‌یابی و شکار استفاده می‌کنند و در مورد انسان هنوز قطعیتی در مورد وجود یا عدم‌وجود حس هفتم به دست نیامده است.