یكي از مهمترين مهارت‌هاي سالم زيستن، مهارت تفكر نقاد است. منظور از تفكر نقاد آن است كه فرد اطلاعات، گفته‌ها و نظرات و پيشنهادها را بررسي كند و هيچ انديشه، پيشنهاد يا نظري را بدون ارزيابي نه رد كند و نه بپذيرد. در اين شيوه تفكر براي دفاع و حمايت از هر عقيده‌اي شواهد و مدارك واقعي ارائه مي‌شود و براي پذيرش عقيده ديگران نيز مدارك و شواهد درخواست مي‌شود. در تعريف ديگري از تفكر نقاد گفته شده است كه اين نوع تفكر فرايندي است كه درستي و اعتبار اطلاعات و عقايد را ارزيابي مي‌كند. در جهاني كه بمباران اطلاعات وجود دارد و ديدگاه‌ها، عقايد و سليقه‌هاي متفاوت و متعددي به چشم می‌خوردكه بعضي از آنها ناسالم هستند، ضروري است انسان‌ها مجهز به توانايي‌هایی باشند كه به آنها كمك كند راه درست را از نادرست تشخيص دهند و دريابند كدام رفتار ناسالم يا پرخطر و كدام مسير سالم و بي‌خطر است.
یکی از مهارتهای مهم سالم زیستن، مهارت تصمیم‌گیری است. همان طوری که در مثال‌های واقعی بالا مشاهده می‌کنید، کلیه موارد فوق با یک موقعیت تصمیم‌گیری روبرو بودند. ولی به دلیل عدم آگاهی و تسلط بر این مهارت، تصمیم‌های نادرستی گرفته شد به گونه‌ای که به مشکلات متعدد دیگری ختم گردید.
مهارت تصمیم‌گیری یکی از مهارت‌هایی است که به افراد کمک می‌کند تا در موقعیت‌های مختلف، تصمیم‌گیری به اقدام یا انصراف از رفتارهای پرخطر را دریافته، عواقب و پیامد‌های اقدامی را قبل از انجام آن دریافته و بتوانند تصمیم سالمی بگیرند که سلامت خود را تضمین کنند.
ممکن است سئوال شود در دو مثالی که ذکر شد افراد تصمیم به انجام رفتاری گرفتند و یا در زندگی روزمره افراد مختلف مدام در حال تصمیم‌گیری هستند. اما می‌دانیم و می‌بینیم که برخی از تصمیم‌گیری‌ها، تصمیم‌گیری‌های سالم و بی‌خطری نیستند. آیا روش‌های تصمیم‌گیری مختلفی وجود دارد؟ اگر چنین است کدام تصمیم‌گیری‌ها صحیح و کدام ناسالم است؟ بله روش‌های مختلف تصمیم‌گیری وجود دارد که فقط یکی از آنها سالم است و سایر انواع تصمیم‌گیری‌ها به گونه‌ای است که به مشکلات دیگری ختم می‌شود. در اینجا به طور خلاصه به تعدادی از انواع تصمیم‌گیری‌ها اشاره می‌شود:
انواع تصمیم‌گیری
1. تصمیم‌گیری احساسی: در این نوع از تصمیم‌گیری زیربنای تصمیم‌ها، احساس‌های آگاهانه و یا ناآگاهانه افراد است. احساساتی مانند ترس، شرم، خشم، احساس گناه یا عذاب وجدان، احساس مسئولیت بی‌دلیل یا غیرمنطقی یا افراطی و مطرودی از این دست، اساس و پایه تصمیم‌گیری قرار می‌گیرند. این در حالی است که احساس‌های انسان زودگذر است و نمی‌تواند مبنای تصمیم‌گیری باشد.
زیربنای تصمیم‌گیری باید تفکر آن هم از نوع تفکر نقاد باشد (تفکر نقاد آن است که فرد در مورد اطلاعات، گفته‌ها، نظرات و پیشنهادات ارزیابی و مطالعه کند و هیچ اندیشه و پیشنهاد نظری را بدون ارزیابی و مطالعه، نه روکند و نه بپذیرد). ناآگاهی از اصول تصمیم‌گیری و ضعف در توانایی تفکر نقاد و تصمیم‌گیری منجر به تصمیم‌گیری احساسی می‌شود. در مثال‌های بالا مشاهده شد که ندا از ترس این‌که دوستش را از دست بدهد، تصمیم گرفت که با دوستش همراه شود و اقدامی را آغاز کند که بسیار پر خطر بود.
2. تصمیم‌گیری اجتنابی: در این نوع تصمیم‌گیری فرد سعی می‌کند تا آنجا که امکان دارد تصمیم‌گیری را به تعویق بیاندازد. کار امروز را به فردا انداختن نمونۀ مشخص این نوع تصمیم‌گیری است، معمولاً زیر بنای این تصمیم‌گیری ترس و اضطراب است.
3. تصمیم‌گیری مطیعانه: در واقع در این نوع تصمیم‌گیری، فرد خود تصمیمی نمی‌گیرد، بلکه مطیعانه تصمیمی‌که دیگران گرفته‌اند را، اجرا می‌کند. معمولاً این افراد از این نوع ذهنیت خاص استفاده می‌کنند که چون دیگران کار خاص را انجام می‌دهند، ما هم انجام می‌دهیم یا همه این کار را می‌کنند ما هم مثل دیگران. نکتۀ مهم آن است که این نوعی سفسطه بیش نیست. اگر کاری ناسالم یا پرخطر است این‌که همه آن کار را انجام دهند، دلیل بر مجاز بودن یا بی‌خطر بودن آن کار نیست. در مثال بالا احسان با مشاهدۀ آنکه دیگران قرص مضری را مصرف می‌کنند، شروع به مصرف کرد بدون آنکه نقادانه فکر کند که آیا ضرری متوجۀ او هست یا نه؟
4. تصمیم‌گیری تکانشی: در این نوع تصمیم‌گیری، فرد بدون آنکه به خود اجازۀ فکرکردن بدهد، به صورت ناگهانی تصمیم خاصی را می‌گیرد. به عنوان مثال تصمیم زن و شوهر جوانی که در دوران عقد قرار دارند، زمانی که اختلاف نظری پیش می‌آید و بحث بالا می‌گیرد، به یک باره تصمیم می‌گیرند که از یکدیگر جدا شوند. بنابراین از ویژگی‌های تصمیم‌های تکانشی این است که با عجله و شتاب‌زده صورت می‌گیرد و به همین دلیل فرد فرصت فکرکردن ندارد و این نوع تصمیم‌گیری مشکلات متعدد و فراوانی به دنبال دارند.
5. تصمیم‌گیری منطقی: تنها تصمیم‌گیری سالم، تصمیم‌گیری منطقی است که براساس تفکر، ارزیابی و مطالعه صورت می‌گیرد.
اصول تصمیم‌گیری منطقی
برای آنکه بتوانید تصمیم‌گیری منطقی انجام دهید، باید از اصول زیر پیروی کنید:
1- نسبت به زمان و موقعیت تصمیم‌گیری هوشیار باشید.
هنگامی که با شرایط زیر مواجه هستید یعنی آنکه با یک موقعیت تصمیم‌گیری مواجه شده‌اید و باید تصمیمی بگیرید:
زمانی که مشکلی وجود دارد
شرایط زندگی شما به هم خورده
بلا تکلیف هستید
تردید دارید
از موضوعی نگرانی دارید
آشفته و پریشان شده‌اید
از شرایطی که در آن قرار دارید ناراضی هستید
موضوعی شما را ناراحت می‌کند
بر سر دو راهی قرار گرفته‌اید
چنانچه دریابید در وضعیتی قرار گرفته‌اید که باید برای آن تصمیمی بگیرید فرآیند تصمیم‌گیری آغاز می‌شود.
2- موقعیت تصمیم‌گیری را مشخص کنید.
در این مرحله مشخص می‌کنید که در کدام قسمت زندگی خود و برای چه موردی باید تصمیم بگیرید.
3- راه‌حل‌های مختلف و متعددی مطرح کنید.
هنگامی که موقعیت تصمیم‌گیری مشخص شد، سعی کنید انواع مختلفی از حق انتخاب‌ها یا راه‌حل‌های مختلف را بدست آورید. برای دست‌یابی به این منظور:
بارش فکری کنید.
اطلاعات مختلف را جستجو کنید.
از دیگران کمک بخواهید.
با مشورت و راهنمایی، راه‌های مختلف و متعددی بیابید.
4- پیامدها و نتایج هر یک از راه‌حل‌ها را بررسی کنید.
با استفاده از تفکر اگر ...، آن وقت ... و تفکر نقاد مشخص کنید که اگر آن کار را انجام دهید، چه مشکلاتی ایجاد می‌شود.
5- خود را به یک راه‌حل پایبند کنید.
زمانی که متوجه شدید یک راه‌حل مناسب است، خود را به آن پایبند کنید که آن را انجام دهید. ممکن است گاهی دلسرد شوید که تصمیم خود را زیر پا بگذارید. مهم است که به تصمیمی که گرفته‌اید، وفادار و پایبند باشید مگر آنکه شواهد، دلایل یا مدارک نشان دهد که تصمیم شما اشتباه است.
6- برنامۀ اجرایی تصمیم خود را مشخص کنید و تاکنون هر کاری انجام داده‌اید در حوزۀ فکر بوده، حالا آن را اجرا کنید.
بهترین تصمیم‌های جهانی تا زمانی که به اجرا در نیاید، هیچ فایده‌ای نخواهند داشت. پس برنامۀ اجرای تصمیم خود را به صورت گام به گام مشخص کنید و تصمیم خود را اجرا کنید.
7- پیامدها و نتایج آنچه را که اجرا کرده‌اید، ارزیابی کنید.
بررسی کنید که آنچه را که انجام داده‌اید چه نتایجی داشته است. آیا به هدف خود رسیده‌اید اگر نه، کدام یک از مراحل بالا را به درستی طی نکرده‌اید؟ دوباره این مراحل را انجام دهید.
