ماهی آزاد دریای خزر ( کورا )

ماهی آزاد دریای خزر ( کورا )
Salmo trutta caspius
(Kessler, 1870)
ترجمه : ابراهیم بیگتن
کارشناس شیلات ایران
abigtan@yahoo.com
بهار – 1386
مقـدمه :
آزادماهیان از با ارزش ترین گونه های آبزی می باشند که در اغلب نقاط جهان پراکندگی گسترده ای دارند، این ماهیان اغلب متعلق به مناطق سردسیری و یا معتدله می باشند، و به همین جهت به آنها ماهیان سرد آبی اطلاق می گردد ، خانواده آزاد ماهیان دارای 7 جنس و حدود 30 گونه می باشد یکی از این 7 جنس salmo است که salmo trutta یا قزل آلای قهوه ای جزء مهمترین گونه ها ی آن می باشد ، زیر گونه ای از قزل آلای قهوه ای به نام ماهی آزاد دریای خزر Salmo trutta caspius معروف است ، اکثر آزاد ماهیان گونه های با ارزش تجاری هستند ماهی آزاد دریای خزر بدلیل گوشت خوشمزه و لذیذ دارای ارزش تجاری بالایی می باشد ، این گونه بزرگترین نمونه از قزل آلای دریایی است که در مواردی با وزن بیش از 45 کیلوگرم در زمان مهاجرت تخم ریزی در رودخانه منتهی به دریای خزر ( رودخانه کورا در کشور آذربایجان ) صید شده است.( نفیسی ،م . 1385 )
معرفی ماهی آزاد دریای خزر
1– تاکسونومی
رده بندی سیستماتیک ماهی آزاد به شرح زیراست :
شاخه : Chordata
رده :Osteichthyes
راسته :Salmoniformes
خانواده : Salmonidae Rafinesque , 1815 جنس:Salmo Linnaeus, 1758
گونه : Salmo trutta Linnaeus, 1758
نام های متداول این ماهی: این ماهی را روس ها به نام kaspiiskiy loso در کشور قزاقستان به نام kaspiy albarty ، در ترکمنستان Kaspi azatmahysy (kumja) ، در آذربایجان gyzyl balyg , azatmai,karagez,albat, ، در انگلستان ‍Caspian trout و در ایران , Azat-mae نامیده می شود.
2- مشخصات عمومی
ماهی آزاد یک ماهی درشت که دارای بدنی کشیده و دوکی شکل ودارای پوزه ای تیزمی باشد رنگ بدن در دوطرف بدن روشن است و قسمت پشتی بدن ماهی و قسمت فوقانی سر ماهی به رنگ تیره خاکستری است ، مشخصات اصلی این ماهی همانند دیگر آزادماهیان می باشد ، لکه یا خالهای تیره نامنظم به شکل ضربدر بر روی قسمت فوقانی و اطراف بدن ماهی مشاهده می شود این ماهی دارای دهان انتهای بزرگ و دندان ها به سمت بالا رشد یافته است ، در خط جانبی دارای 170-133 عدد فلس می باشد ،. به طور کلی 21 تا 24 آبشش( زائد های کمان برانشی ) آن روی اولین آبشش قرار دارد ، و زائده های پیلوری شکل آن 47 تا 57 عدد است . (مهره ها ی آن 54 تا 58 عدد است )
شکل های درون گونه ای : اشکال ذخایر بومی ماهی آزاد خزر محدود شده به برخی رودخانه محلی مانند ( کورا ، سمور ، یالاما و دیگر رودخانه ها ) که این ها از نظر مشخصات ظاهری ( ریخت شناسی )، سن بلوغ ، زمان تولید مثلی (تخم ریزی ) با همدیگر متمایز و متفاوت هستند zhavin,1949;Kazancheev,1981) ).
Dorofeeva در سال 1967 مشخص کرد که ماهی آزاد کورا ( Kumzha ) یک زیر گونه جدا از ماهی آزاد دریای خزر ( کسلر ، Kessler ) بوده که قرار گرفتن آزاد ماهی خزر در میان سایر زیر گونه های آزاد ماهیان با هم ملحق ویکسان شده اند (,1967 Dorofeeva ) .
نمونه های منسوبی : گونه ای که جزء رده این ماهی محسوب می شود زیر گونه S.trutta labrax (Pallas, 18134) و , S.trutta ezenami Berg , 1948 – Eizenam trout Blak Sea trout:است .
3-پراکنش زیرگونه ها در دریای خزر:
ماهی ازاد عموما در سواحل دریای خزر از رودخانه ترک ( Terek) گرفته تا سپید رود و به ندرت در نواحی شمالی دریای خزر ، یافت می شود ، این ماهی در رودخانه های ترک ، کورا ، سپید رود و سایر رودخانه های کوچک سواحل غربی و جنوبی دریای خزر مهاجرت و تخم ریزی می کند.
وضعیت پراکنش این ماهی بر اساس کتاب قرمز داده های بین المللی. "IUCN " توصیف نشده است ،وضعیت پراکنش این ماهی در کتاب قرمز داده های ملی : در کتاب قرمز داده های کشور قزاقستان و ترکمنستان آمده است .
نخستین گزارش برای دریای خزر : توسط پالاس و رایز در سال 1771 انجام گرفته است ، توصیف مجدد این زیر گونه در سال 1967 توسط آقای دوروفیوا صورت پذیرفت .

ویژگی عمومی زیر گونه:
از نظر اکولوژی درگروه طبقه بندی نگتونها قرار دارد و جزء ماهیان مهاجر رود کوچ ( آنادروموس ) است.واز نظر مبدا زیستی آقای برگ ( Berg ) در سال 1948 منشا قطبی بودن قزل آلای خزر را مطرح کرد و آقای درژاوین (Derzhavin ) در سال 1929 منشا زیستی این ماهی را به عنوان گونه های آب شیرین مطرح نموده بود
پراکندگی : بومی دریای خزر
زیستگاه : این گونه در نواحی ساحلی و در ا عماق 40تا 50 متر ازسطح آب یافت می شود .
مهاجرت : از نظر مهاجرت جزء گونه های رودکوچ ( آنادرم ) محسوب می شود که از کرانه های ایران گرفته تا ساحل داغستان مهاجرت می کنند ،ماهیان علامت گذاری شده در مصب رود های یالمه و کیرانچی یعنی 300 کیلومتر دورتر از محل رهاسازی صید شدند .
عوامل محیطی غیر زنده
شوری :جزء گونه های لب شور دریایی می باشد ، بچه ماهی های 6 ماهه قادر به تحمل شوری آب تا 6 درصد و ماهیان 14 تا 16 ماهه، شوری 12 درصد را تحمل می کنند ، ماهیان بالغ در شوری حداکثر 13 درصد خزر نیز مشاهده شده اند.( قرار گرفته اند )
دما : جزء گونه ها ی سرد آبی می باشد .
توزیع عمودی : در این توزیع جزء زیر گونه های stenobathic قرار می گیرند به طوری که در اعماق زیر 40 تا 50 متری دریا مشاهده شده است .
ارتباط با شرایط اکسیژنی : جزءزیرگونه های Oxyphilic قرار دارند.و در نواحی که غلظت اکسیژن بالاست زندگی می کنند .
تغذیه :
نوع تغذیه : جزء زیرگونه ها که از شکار تغذیه می کنند.( رفتار تغذیه ای : شکارچی )
رژیم غذایی : ماهی آزاد از ماهیان شکارچی و درنده است ، ماهیان در زمان جوانی از سخت پوستان تغذیه می کنند ، غذای اصلی ماهیان بالغ شامل شگ ماهیان کوچک ، کیلکاو ماهیان پهلو نقره ای و شاه ماهیان جوان ( از خانواده شگ ماهیان ) می باشد .
منبع غذایی : نامحدود
تولید مثل :
نوع تولید مثل : جنسی
مناطق تولید مثل : قبل از احداث سد بر روی رودخانه کورا ، مولدین به تعداد فراوان وارد رودخانه شده و به ‌مکان اصلی تخم ریزی طبیعی ماهی آزاد در مناطق بالا دست Aragvi ,Alazan ,Akera و نزدیک به 1000 کیلومتردورتر ازمصب رودخانه مهاجرت کرده و تخم ریزی می نمودند، اما امروزه ماهی آزاد ناحیه کورا به صورت محدود به نیروگاه آبی سد Varvrinskaya ( 600 کیلومتر دورتر ) می رسند و در مناطق ...... Samur , Terek , Astarachai , Lenkoranchai تخم ریزی می کنند . ، تخم ریزی در نواحی کم عمق وبستر های شنی و ماسه ای ، سنگریزه ای صورت می گیرد.
دوره تولید مثل : مهاجرت مولدین به سوی رودخانه کورا از اوایل نوامبر تا فوریه صورت می گیرد دامنه دمای آب در زمان مهاجرت تولید مثلی نسبتا کسترد ه است گرچه عمده ماهیان مولد ( نزدیک 75 درصد ماهیان بالغ نبوده و یا اندام تناسلی آنان کامل نشده است ) در ماه های نوامبر و دسامبر در دمای نسبتا پائین 2/8تا 8/12 سانتی گراد وارد رودخانه ها می شوند ، تخم گذاری یک سال بعد در ماه اکتبر آغاز شده و در اوایل ژانویه به پایان می رسد تخم ها در کف آب رها شده و در زیر خاک دفن می گردند ، دوره جنینی تخم ها حدود 30 تا 50 روز طول می کشد پس ازتخم ریزی ، مولدین میمرند ( در رودخانه کورا ) (آزاد ماهیان که در دیگر رودخانه ها تخم ریزی می کنند به دریا باز می گردند ).
هم آوری : میزان هم آوری این ماهی محدود بوده و کمتر از دیگر خانواده آزاد ماهیان می باشد به طوری که هر ماهی مولد ماده از 1/2 تا 5/13 * 10 تخم در میان جمعیت گونه های رودخانه کورا و 5/9 * 10 تخم در جمعیت یالاما و 1.7* 10 تخم در جمعیت لنکرون متغییر است .
فاکتورهای محدود کننده :
1- کاهش تولید مثل طبیعی ( تعداد اندک مولدین ).
2- از بین رفتن و محدودیت مکان های تکثیر طبیعی.
3- تهدید گل ولای و شرایط آبی ناپایدار (نوسانات جریان آب و سرعت جریان آب منجر به کاهش وضعیت فیزیولوژی تولید مثل می شود و برخی مواقع تخم ها در شن و گل و لای مدفون می شوند) .
تاریخچه زیستی و تکامل :
مراحل تاریخچه زیستی : به طور کلی سه دوره تکاملی بیان شده است : دوره جنینی ، دوره لاروی و دوره نوزادی .دوره نوزادی شامل دو مرحله است ، دوره مهاجرت به رودخانه و مرحله تغذیه در دریا .
تاثیر عوامل محیطی :این ماهی به تغییرات محیطی به ویژه به آلودگی آب حساس است آسیب پذیر ترین مرحله زیستی ، مرحله رشد ونمو و تکامل جنینی است زیرا تخم ها در معرض عوامل مخرب غیر زنده مانند ( آلودگی آب ، کاهش شدید دبی آب و .... ) و یا عوامل مخرب زنده( مانند صید و شکار تخم ها توسط ماهیان و بی مهرگان ) قرار می گیرند .
سن بلوغ : در شرایط طبیعی تولید مثل ، سن بلوغ ماهیان آزاد در رودخانه کورا 4 تا 9 سال ، در رودخانه Samur بین 3 تا 5 سال و به ندرت در 2 سالگی ( در ناحیه Yalama ) بالغ می شوند ، ماهیان نرگاه درشرایط ساحل رودخانه ها در یک سالگی نیز بالغ می شوند .

شرایط دمایی:تخم ماهی آزاد در دمای 8/5 تا 8/12 درجه سانتی گراد هچ می شود .
ویژکی کمی رشد :
میزا ن رشد ماهیان در سال نخست زندگی زیاد است ، بچه ماهیان آزاد دررودخانه کرانچی در فصل زمستان با طول 8/13 الی 7/22 سانتی متر و وزن 24 تا 102 گرم مشاهده شده اند، رشد اصلی در دریا اتفاق افتاده است ، وزن متوسط ماهی آزاد صید شده دررودخانه کورا 13 کیلوگرم ، رودخانه ولگا 7/8 کیلو گرم ، رود ترک 2/7 کیلوگرم ، رود سمور 9/3 کیلو گرم ، رود کرانچی 6/2 کیلوگرم و رود یالمه 4/2 کیلوگرم گزارش شده است . حداکثر وزن ماهی آزاد کورا صید شده 51 کیلوگرم بوده است .

ساختار جنسی ( نسبت جنسی ): ماهیان ماده حدود 90 درصد صید های تجاری را شامل می شود .
نسبت طول به وزن : در طی سال های 1940 تا 1950 اندازه ماهیان بین 40 تا 130 سانتی متر و به طور متوسط 6/92 سانتی متر بود و وزن آنها بین 4/9 تا 5/29 و میانگین 7/17 کیلوگرم بوده است اما امروزه اندازه ماهیان به 70 تا 96 سانتی متر و وزن در حدود 8 تا 9 کیلوگرم کاهش یافته است و هیچ ماهی با سن بالاتر از 6 سال در سبد صید مشاهده نمی شود امروزه جمعیت اصلی ماهیان بین سنین 3 تا 6 سال در نظر گرفته می شود .
خصوصیات کمی : ماهی آزاد دریای خزر زیر گونه های با جمعیت اندک هستند .
روند جمعیت :کاهش در تعداد جمعیت مشاهده شده است ، امروزه ذخایرارزشمند این گونه بدلیل صید بی رویه و غیر قانونی ( قاچاق) به شدت کاهش یافته است .
روابط بین گونه ای :ماهی آزاد اساسا از ماهیان دریایی کوچک تغذیه می کند و تغذیه این گونه روی اکوسیستم تاثیر منفی نمی گذارد .
اهمیت اقتصادی : ماهی آ‍زاد یک گونه تجاری و با ارزش اقتصادی بالاست .
وضعیت صید و ذخایر ماهی آزاد :
میزان صید ماهی آزاد در طی سال های 1936 تا1939 بین 410 تا 620 تن سالانه می رسید امروزه میزان صید ثبت شده به چندین عدد( دو جین ) نمی رسد .
ابزار و ادوات و مناطق صید : عمده صید در زمان مهاجرت مولدین( فصل تخم ریزی ) در رودخانه ها و با تور های انتظاری دامگستر انجام می گیرد.
عوامل مهم و تاثیر گذار برکاهش جمعیت ماهی آزاد :
1- آلودگی های رودخانه و دریا بویژه آلودگی مخرب ناشی از مواد نفتی .
2- کاهش مکان های تولید مثلی ناشی از فعالیت های اقتصادی انسانی .
3- صید غیر قانونی و قاچاق که تاثیر مهمی در روند کاهش ذخایر ماهی دارد .
روش ها و راه حل های حفاظت از ذخایر ماهی آزاد :
1-افزایش میزان رهاسازی از تولید مراکز هچری ( تکثیر مصنوعی )که از راه های اساسی برای حفاظت گونه های است که فاقد شرایط تولید مثل طبیعی می باشند .
2- کنترل ورود آلودگی به دریا و همچنین کنترل صید بی رویه و غیر مجاز
منبع :
نفیسی، م – 1385 . راهنمای عملی تکثیر و پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان

References
Abdurakhmanov, Yu.A. 1962. Freshwater fish of Azerbaijan. Azerbaijan SSR AS Publishers
pp. 57-62
Berg L.S. 1923. On the origin of the northern elements in the Caspian fauna. Selected works.
Vol. 5, p.143
Berg, L.S. 1948. Freshwater fish of the USSR and adjacent states. Vol. 1. pp. 242-249.
Derzhavin, A.N. 1929. Kura fisheries and Mugani amelioration. News of Baku Ichthyological
Laboratory. Vol.2, 1.
Derzhavin, A.N. 1956. Kura fisheries. Azerbaijan SSR AS Publishers pp. 26-28
Dorofeeva, E.A. 1967. Comparative-morphological principles of the systematics of east
European salmons. J. Voprosy Ikhtiologii (Problems of Ichthyology). Vol. 1, 1:3-18.
Kavraiskii, F.F. 1897. Salmoniformes of the Caucasus and Transcaucasus. Caucasian Museum
Publishers. Issue 1. Tiflis.
Kazancheev, E.N. 1981. Fish of the Caspian Sea. Light Food Industry pp. 56-59
Tamarin E.N., I.B. Kyazimov and Z.M. Kuliev, 1989. Caspian salmon. In: Caspian Sea.
Ichthyofauna and commercial stocks. Nauka Press pp. 112-118
Compiled by:
Z.M.Kuliev (AzerNIRKh, Baku, Azerbaijan)
D.B.Ragimov (Institute of Zoology AS Azerbaijan, Baku)
http://www.caspianenvironment.org/biodb/eng/fishes/Salmo%20trutta%20caspius/main.htm (5 of 5)2005/12/05 11:04:55