خشکسالی واثرات آن بر آبزی پروری

مقدمه :نگرش انسان به آب به فراوانی آن بستگی دارد ،اگر آب فراوان باشد از نظر برخی موهبت الهی تصور می شود که در هر زمان و به هر مقصودی آزادانه می توان از آن بهره مند شد ، اگر کمیاب باشد به کالای بس ارزشمند تبدیل شده و مورد توجه عموم قرار گرفته ومسئله ای برای ستیزه وحتی جنگ مابین استفاده کنندگان آن تبدیل می شود .حقیقت تلخی که امروزه با آن روبرو هستیم این است که برکات ناشی از آب به شکل یکسان در جهان ارزانی نگشته است و ازاین رو در بسیاری از جهان کمبود آن باعث ایجاد پدیده خشکسالی گردیده است . خشکسالی پدیده ای است که از ابتدای تاریخ به عنوان بخشی از تغییرات آب وهوایی محیط محسوب گشته است و بقاء بشر گواهی است بر ظرفیت تحمل پذیری آن در چنین پدیده آب وهوایی . اولین گزارشات مربوط به کوششهای بشر برای مبارزه با خشکسالی با توجه به اثرات دراز مدت آن در داستان حضرت یوسف در انجیل آمده است و درآن اشاره شده است که فرعون مصر به حضرت یوسف مأموریت داد تا اولین برنامه مبارزه باخشکسالی را تهیه و اجرا نماید . شاید از خود بپرسیم آیا پیشرفت در زندگی بشر موجب شده تا با پدیده خشکسالی بر خودی متفاوت بایک حادثه غیر مترقبه داشته باشیم ؟ بدون شک خشکی به عنوان یک پدیده آب وهوایی ممکن است در چند گاه رخ دهد اما آیا در طول دوره های خشکی گذشته برنامه های موفقت آمیزی اجرا شده است ؟ آیا در دوره های خشکسالی برنامه های برای مدیریت آن بر بخشهای گوناگون کشور صورت گرفته است ؟ آنچه مشخص است اگر اقدامی انجام شده است مقطعی وبا توجه به شرایط خاص آن دوره بوده است ، خشکسالی اثرات سوء دراز مدت بر بخشهای مختلف اقتصادی هر جامعه وکشور می گذارد یکی از این اثرات که شاید با توجه به آن مهمترین اثر سوء بر خشکسالی محسوب گردد اثر بر کشاورزی می باشد . این اثر در کشور ما به دلیل استفاده نادرست و غیر اصولی از منابع آب برای فعالیتهای کشاورزی به شکل حاد مشخص ومعمولاً اثرات خود را در همان سال اول خشکسالی بر جای می گذارد . آبزی پروری بخشی از فعالیت کشاورزی است که به دلیل نقشی که بر تأمین پروتئین سالم برای انسانها دارد می تواند تحت تأثیر این پدیده قرار گیرد . مقاله حاضر اشاره ای دارد به اثرات خشکسالی بر فعالیت های آبزی پروری وراهکارهای مؤثر جهت جبران و کاهش این اثر.تعریف خشکسالی : خشکسالی به لحاظ شدت وطول مدت وتلفات جانی و خسارات اقتصادی وتأثیرات محیط وطبیعی واجتماعی دراز مدت در جامعه از بلایای طبیعی محسوب می شود. این پدیده در همه جنبه های زندگی وبخشهای مختلف جامعه تأثیر مستقیم وغیر مستقیم دارد . خشکسالی معلول دوره ای از شرایط خشک غیر عادی است که دوام زیادی دارد و باعث به هم خوردن تعادل در وضعیت هیدرولوژی می شود ، تمایز این پدیده با سایر بلایای طبیعی در این است که خشکسالی به تدریج و در دوره زمانی طولانی عمل می کند و ممکن است آثار آن پس از چند سال ظاهر شود .از این رو آن را پدیده و بلیه ای خزنده می دانند . همچنین خشکسالی کمتر به خسارات ساختاری منجر می شود که کمک رسانی در هنگام وقوع این پدیده پیچیده تر ومشکل تر است . هواشناسی خشکسالی را این طور تعریف می کند بارش کمتر از حد معمول که به تغییر الگوی آب وهوایی منجر میشود . تعریف خشکسالی از دید هواشناسی در کشورهای مختلف ودر زمانهای مختلف متفاوت است . از دیدگاه اقلیم شناسی خشکسالی پدیده ای طبیعی است که بر اثر تغییر الگوهای آب وهوایی ناشی از کاهش بارش های جوی خود به خود پدید می آید و ارائه آن موجب بی تعادلی زیست بوم وشرایط هیدرولوژیک گردد. از دیدگاه جغرافیایی تعریف خشکسالی مفهومی مکانی است وشدت خشکسالی در هر محل تابعی از ضریب تغییر پذیری همان محل است، بنابراین از نظر اقلیم شناسی خشکسالی و درجه آن تعیین شدنی است . از دیدگاه هیدرولوژیستها خشکسالی زمانی اتفاق می افتد که سطح تراز ذخایر آبهای سطحی وزیر زمینی از حد معمول خود پایین تر باشد . خشکسالی هیدرولوژیک اغلب در عرض های میان بر اثر کم بود ونبود بارش زمستانی اتفاق می افتد علاوه بر بارش ، شاخصهای اقلیمی (مانند دماههای بالا وبادهای قوی ورطوبت نسبی کم )نیز بطور در خور ملاحظه ای در خشکسالی هیدرولوژیک تأثیر دارند .اندازه گیری میزان آبهای جاری ورودخانه ها ودریاچه ها وآبهای زیر زمینی معیار خشکسالی است و اساس آن نبودن بارندگی وکم شدن آبهای جاری ورودخانه ها وآب دریاچه ها وآب های زیر زمینی است، بنابر این معیار هیدرولوژیک نخستین نشانه خشکسالی نخواهد بود زیرا زمانی که کمبودبارش اتفاق بیافتد بعد از مدتی این کاهش در آبهای سطحی و زیر زمینی منعکس خواهد شد . از دیدگاه کشاورزی زمانی که رطوبت خاک از نیاز واقعی محصول کمتر باشد و به خسارت درمحصول منجر شود خشکسالی رخ داده است . نیاز آبی گیاهان با هم متفاوت است از این رو مفهوم خشکسالی برای محصولات مختلف یکسان نیست . خشکسالی کشاورزی معمولاً پیش از خشکسالی هیدرولوژیک اتفاق می افتد . کشاورزی معمولاً اولین بخش اقتصادی است که تحت تأثیر خشکسالی قرار می گیرد ، از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی یعنی زمانی که کمبود آب برای نیاز های بشر موجب ناهنجاری و اجتماعی شود ، خشکسالی محسوب می گردد.اثرات خشکسالی در بخش آبزی پروری :بخش آبزی پروری و پرورش آبزیان از جمله زیر بخش های کشاورزی است که درهنگام خشکسالی می تواند تحت اثر سوء قرار گرفته و خشکسالی بر آن اثر نماید . خشکسالی در بخش آبزی پروری در استانهای غیر ساحلی یعنی در استانهایی که از منابع آبهای داخلی مثل چاههای کشاورزی ، قنوات ، چشمه ها و رودخانه ها برای پرورش آبزیان استفاده می کنند اثرات مختلفی دارد که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد: 1- کاهش در تعداد واحد های آبزی پروری و غیر فعال شدن بعضی از آنها : در این حالت تعدادی از واحدهای آبزی پروری که منابع آبی آنها به دلیل کاهش بیش از حد آب خشک شده اند در حالت فعالیت خارج شده و غیر فعال می گردد. 2- کاهش تعداد رها سازی بچه ماهی در واحد های احداث شده وفعال : با کاهش دبی آب منابع آبی مورد استفاده در آبزی پروری به جهت همسویی تعداد رها سازی با میزان دبی آب وارده به واحد پرورش کاهش رها سازی بچه ماهی اتفاق افتاده که این موضوع باعث تولید کمتر در پایان دوره پرورش خواهد شد .
3- کاهش تولید عرضه محصولات آبزیان و افزایش قیمت اثرات دیگری است که در نتیجه کاهش تولید و عرضه آبزیان پرورشی ایجاد می شود .4- کاهش رغبت کشاورزان و آبزی پروری و سرمایه گذاری در بخش آبزی پروری یکی دیگر از اثراتی است که خشکسالی با توجه به کاهش آب می تواند در بخش پرورش آبزیان ایجاد نماید .5- کاهش رونق اقتصادی بخصوص در مناطق روستایی و کاهش اشتغال اثرا ت دیگر خشکسالی بر بخش آبزی پروری است .
6- افزایش قیمت بعضی از نهادهای مورد نیاز آبزی پروری مثل غذای مورد استفاده برای تغذیه به دلیل بهره گیری از چند نوع محصول زراعی و دامی در تشکیل آن نیز می تواند یکی دیگر از اثرات خشکسالی محسوب گردد. 7- عدم توان باز پرداخت اقساط بانکی توسط دریافت کنندگان تهسیلات بانکی به جهت عدم تولید و یا کاهش تولید یکی دیگر از اثرات خشکسالی در بخش آبزی پروری به شمار می رود . 8- از دسترس خارج شدن بخش اعظمی از تولیدات آبزی پروری برای مصارف انسانی و به طبع آن استفاده از اشکال مختلف دیگر آبزیان مثل آبزیان منجمد وارداتی و صید شده از دریاها و اقیانوس ها که خود می تواند باعث افزایش قیمت این نوع از آبزیان برای مصرف کننده گردد اثردیگر خشکسالی است که بایستی به آن توجه گردد. 9- به خطر افتادن سلامت جامعه به جهت عدم استفاده یا استفاده کمتر با توجه به عدم تولید کافی آبزیان و یا قیمت بالای ایجاد شده آن در زمان خشکسالی یکی از اثراتی است که خشکسالی می تواند بر آن تاثیر گذار باشد. 10- عدم دسترسی به برنامه های پیش بینی شده برای تولید آبزیان نیز یکی دیگراز اثرات سوئی است که با توجه به دراز بودن آن می تواند مانع از دستیابی به اهداف تعریف شده در برنامه های توسعه گردد. موارد اشاره شده قسمت اعظمی از اثرات خشکسالی است که می تواند در بخش آبزی پروری اثرات نامناسب خود را نشان دهد، حال با توجه به این موارد می توان با اقداماتی که در ذیل اشاره می شود بخشی از این اثرات را کاهش داده و به جبران اثرات سوء خشکسالی کمک نمود.
راهکارهای کاهش اثرات خشکسالی در بخش آبزی پروری :1- به کار گیری تجهیزات آبزی پروری در کوتاه مدت از طریق اعتبارات بلاعوض دولت :استفاده از پمپ های برگشت آب و دستگاههای هوا جهت تامین اکسیژن مورد نیاز یکی از اقداماتی است که در کوتاه مدت می تواند در پیشگیری از خسارت و جبران کاهش تولید موثر باشد ، این تجهیزات که می تواند از طریق اعتبارات دولتی خریداری گردد به صورت امانی تحت راهکارهای قانونی به آبزی پروری داده می شود تا در صورت بروز و مواجه با کاهش دبی آبی از آن استفاده گردد. 2- به کار گیری مدیریت صحیح آبزی پروری :
اعمال مدیریت صحیح و علمی در آبزی پروری با توجه به امکانات موجود می تواند در جبران قسمتی از اثرات خشکسالی در واحد آبزی پروری موثر باشد ،‌به کارگیری مدیریت رها سازی بچه ماهی در لایه ها و اوزان مختلف و همچنین استفاده از غذای باکیفیت وارقام بهتر و زود بازده بچه ماهی در سیستم های پرورش ماهی قزل آلا و بطبع کاهش دوره پرورش یکی دیگر از روش های اعمال مدیریت نوین در پرورش ماهی قزل آلا است که می تواند با انجام ان واحد خود رافعال نگاه داشته و بر اثرات خشکسالی غلبه نمود .3-توجیح و ترغیب آبزی پروری به بیمه نمودن واحد های آبزی پروری یکی دیگر از راهکارهای مبارزه باخشکسا لی است چرا که درحال حاضر تنها محلی که می تواند حمایت اندکی از تولید کننده بخش آبزی پروری داشته باشد صندوق بیمه محصولات کشاورزی است . در این خصوص بایستی اقدامات بیشتری در خصوص حل مشکلات بیمه در بخش آبزی پروری انجام شود تا روند بیمه شدن و پرداخت خسارت از این طریق تسهیل گردد.4-تمدید اقساط وام تسهیلات دریافتی آبزی پروران با توجه به کاهش تولید در مدت زمان خشکسالی به علت کاهش دبی آب و کاهش تولید برابر طرفیت اسمی تعیین شده در واحد آبزی پروری ویا عدم تولید به علت خشک شدن منبع آبی یکی دیگر از راهکارهایی است که درکوتاه مدت می بایستی از طرف مسئولین انجام شود تا آبزی پروران بتوانند بعد از خروج از بحران خشکسالی اقدام به همکاری با بانکها نمایند .5-استفاده از سیستمهای جدید آبزی پروری و بکارگیری روشهای نوین پرورش ماهی یکی دیگر از راهکارهای مبارزه با خشکسالی است که در دراز مدت می تواند در برابر خشکسالی واثرات آن مقاومت داشته باشد . امروزه با توجه به اهمیت خاص آب در جهان می توان از سیستمهای متراکم ونیمه متراکم همراه بادانش مناسب آن استفاده نمود تا حدأکثر تولید را ازحدأقل آب بدست آورد .6-اعمال طراحی جدید بر روی سازه های احداثی پرورش آبزیان واستفاده و پیش بینی تمام امکانات مورد نیاز در سازه یکی از روشهایی است که می تواند در طولانی مدت به کاهش افت تولید آبزیان بخصوص ماهی قزل آلا کمک نماید.7-استفاده از گونه های مقاوم به کم آبی در پرورش آبزیان یکی دیگر از راهکارهایی است که می تواند در برابر خشکسالی دراز مدت مؤثر بوده و از آن بهره گرفت ، امروزه در جهان گونه هایی مثل ماهی تیلا پیا وجود دارد که در برابر شرایط کم آبی مقاوم بوده و میتواند در برابر شرایط نامساعد خشکسالی مقاومت نمایند .8-آمایش سرزمین و مطالعه در این خصوص یکی از اقدامات مؤثری است که می تواند در دراز مدت با انجام آن با خشکسالی مقابله و اثرات سوء آن را در آبزی پروری کاهش داد . با مطالعه همه جانبه از لحاظ هواشناسی و اقلیمی و سایر موارد بر روی منابع آبی می توان الویت سرمایه گذاری در کشور را به قسمتی سوق داد که دارای بیلان مناسبی از آب بوده وبتوان در شرایط نامناسب خشکسالی نیز آبزی پروری را انجام داد.
9-همزمان سازی فعالیت آبزی پروری با فصل کشاورزی در واحد هایی که از آبهای زیر زمینی مثل چاههای کشاورزی استفاده می نماید یک نگرش اصولی است که باعث عدم کاهش سفره های زیر زمینی در فصول غیر کشاورزی می گردد. متأسفانه بعضی از آبزی پروران که مجوز استحصال آب را برای فعالیت کشاورزی دریافت واقدام به پرورش ماهی در کنار فعالیت کشاورزی نموده اند بعد از اتمام دوره کشاورزی با وجود اینکه محصول خود را برداشت نموده اند از آبهای زیر زمینی برداشت کرده و همچنان به پرورش ماهی مشغول می باشند، در این خصوص بایستی فرهنگ سازی لازم صورت گرفته و کشاورزان را به همزمان نمودن پرورش ماهی با بخش کشاورزی راهنمایی نمود .10-اعمال مدیریت بهداشتی ، کنترل و مبارزه با بیماریهای ایجاد شده در زمان خشکسالی یکی از روشهایی است که بایستی از طریق دولت اعتبار آن پیش بینی گردد تا درشرایط بروز بیماری به آبزی پرور جهت مبارزه با بیماریهای ایجاد شده ناشی از بروز خشکسالی کمک نمود .راهکارهای دیگری از قبیل اعضاء نهاد های یارانه دار ، برگزاری کلاسهای آموزشی مرتبط و... در این خصوص نیز وجود دارد که می تواند در مقابله با خشکسالی در دراز مدت و کوتاه مؤثر باشد . آنچه که نیاز اساسی کشور ما را درمقابله با خشکسالی با توجه به موقعیت جغرافیایی آن می طلبد اقدامات ،راهکارها وتدوین برنامه