اسلام و اعتلای زن در سیرت و سنت

اسلام و اعتلای زن در سیرت و سنت

حضرت آیة اللّه جوادی آملی

توجه به مسئله زن و ارزش وجودی او به دنبال آن حقوق زن از مسائل مهم و همیشگی بوده و به همین دلیل در پی یافتن جواب آن مسئله همواره تکاپو و تلاش می‏گردد در عصر کنونی نیز مسئله زن و ارزش وجودی و حقوق وی از اهمیت خاصی برخوردار است. به ویژه با طرح فمینیسم (و این که مناسبات موجود میان دو جنس زن و مرد در خانواده و اجتماع که در ضمن آن‏ها، زنان تحت سلطه و انقیاد مردان قرار دارند، رضایت بخش نبوده و باید به گونه‏ای تغییر یابند که زنان بتوانند به طور دلخواه بر زندگی خود کنترل داشته باشند و در نتیجه امکان و فرصت بیشتری برای فعلیت بخشیدن به تمامی قابلیت‏های انسانی خود بدست آورند)، پرداخت به این مسئله از نظر اسلام اهمیت مضاعفی پیدا می‏کند.

سؤالاتی که در این رابطه مطرح است از این قرار است که جایگاه زن در نظام هستی چگونه است؟ آیا زن و مرد در نظام هستی از جایگاه یکسانی برخوردارند یا جایگاه آن‏ها متفاوت است؟ آیا زن و مرد به لحاظ هستی شناختی از هستی همگونی برخوردارند یا متفاوتند؟ آیا تفاوت تکوینی زن و مرد منشأ تفاوت حقوقی آن‏ها نیز هست؟و اگر در برخی موارد اگر هست حکمت آن چیست و سؤالات دیگر.

فرضیه در این پژوهش آن است که زن و مرد در حقیقت انسان با هم اشتراک دارند گرچه در ویژگی‏های جسمی و روانی متفاوتند و به همین جهت از بعد اشتراک دارای حقوق و مسؤولیت‏های مشترکند و از جهت تفاوت‏ها احیاناً دارای حقوق و مسؤولیت‏های متفاوتند.

در این سلسله مقالات با بهره‏برداری از منابع اسلامی به (اسلام و چگونگی جایگاه زن و نظام هستی و اعتلای وی در سیرت و سنت) پرداخته می‏شود.امید آن که برای خوانندگان آموزنده بوده و برای زدودن اشکالات و شبهات سودمند و به لحاظ تأثیر عملی در زندگی مفید واقع شود.

بنیان‏های هستی شناختی زن

1ـ مراد از زن

هنگامی که از بنیان‏های هستی شناختی زن در قرآن سخن می‏گوییم، در آغاز لازم است بیان کنیم که مرادمان از «زن» صنفی است که مقابل او مرد است نه زن در مقابل شوهر. توضیح آن که زن دارای عناوینی چون همسر، مادر، دختر، خواهر، خاله، عمّه، جدّه و مانند آن است که هر کدام دارای حقوق خاصی است که در کتاب حقوقی و فقهی به آن پرداخته‏اند از باب نمونه زن به عنوان همسر، در مقابل شوهر قرار دارد که حقوق و وظایف متقابلی بین آنها وجود دارد و به عنوان مادر حقوق ویژه‏ای دارد که فرزندان باید نسبت به او و او نسبت به فرزندان رعایت کنند و به عنوان دختر در برابر پدر و مادر خود حقوق ویژه‏ای دارد. اما در این مبحث این عناوین مورد بحث واقع نمی‏شود فقط زن به عنوان صنفی از انسان که در مقابل او مرد است موضوع مطالعه است گرچه در ادامه از مباحث دیگر نیز سخن به میان می‏آید.

2ـ جایگاه زن در نظام هستی

از نظر آموزه‏های قرآن جایگاه زن در نظام هستی همان جایگاه انسان در نظام هستی است. یعنی همان جایگاهی را که مرد به عنوان انسان در نظام هستی دارد همان جایگاه را زن نیز در مقام هستی دارد و قرآن به ما می‏گوید این دو را به چهره ذکورت و انوثت ـ مردی و زنی ـ نشناسید.

بلکه در چهره انسانیت بشناسید و حقیقت انسان را روح او تشکیل می‏دهد نه بدن او و به عبارت دیگر: انسانیت انسان نه به جسم اوست و نه به مجموع جسم و جان، بلکه انسانیت انسان به روح اوست و جسم او فرع بدن و ابزاری پیش نیست. بنابراین اگر انسانیت انسان به روح اوست و نه بدن او و روح در ذکورت و انوثت تأثیر ندارد. پس زن و مرد در اصل انسانیت اشتراک دارند. یعنی گوهر انسانی زن و مرد یکی است.

قرآن کریم فرمود: «الذی احسن کل شی‏ء خلقه و بدأ خلق الانسان من طین، ثم جعل نسله من سلالة من ماء مهین ثم سوّیه و نفخ فیه من روحه و جعل لکم السمع و الابصار و الافئدة قلیلاً ماتشکرون؛(1) او (خدا) همان کسی است که هرچه آفرید،نیکو آفرید و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد. سپس نسل او را از عصاره‏ای از آب ناچیز و بی ارزش آفرید سپس (اندام) او راموزون ساخت و از روح خویش در او دمید و برای شما گوش و چشم‏ها و دل‏ها قرار داد. اما کمتر شکر نعمت‏های او را بجا می‏آورند. از آیه استفاده می‏شود که زن و مرد به عنوان انسان، هر دو دارای روح الهی‏اند و آن چه در آیه شریفه مطرح نیست، جنسیت و دخالت آن در میزان بهره‏مندی از روح و حقیقت آدمی است.

در سوره مؤمنون نیز وقتی از مراحل خلقت سخن می‏گوید و می‏گوید انسان از عصاره‏ای از گل آفریده شد سپس او را به صورت نطفه‏ای در جایگاهی استوار قرار داده شد آن‏گاه نطفه را به صورت علقه درآورد و علقه را به صورت مضغه و آن گاه آن را استخوان هایی ساخت و سپس بر آن گوشت پوشاند می‏فرماید: «ثم انشأناه خلقاً آخر؛(2) پس آن گاه او (جنین را) در آفرینشی دیگر پدید آوردیم.»مفسران این جمله را به روح و اعطای حیات انسانی تفسیر کرده‏اند.(3)

از این آیات استفاده می‏شود که نه در مراحل شکل‏گیری و موزون سازی اندام انسانی عنصر جنسیت دخالت دارد و نه در دمیدن روح الهی به کالبد آدمی بین زن و مرد تفاوتی هست.

3ـ مبدأ قابلی آفرینش زن و مرد

آیا خلقت زن و مرد از دو گوهر مستقل و دو مبدأ قابلی جداگانه است تا هر یک دارای آثار خاص و لوازم مخصوص باشد مانند دو گوهر که از دو معدن مستقل ظهور می‏کنند و جنس هر یک غیر از جنس دیگری است یا هر دو از یک گوهرند و هیچ امتیازی میان آن‏ها از لحاظ گوهر وجودی نیست جز به اوصاف اکتسابی و اخلاق تحصیلی یا مرد بالاصالة از گوهری خاص خلق شده است سپس زن از زواید مبدأ تابع مرد به طور متفرع بر آن آفریده شده است یا به عکس یعنی زن بالاصاله از گوهری معین آفریده شده است و مرد فرآورده‏ای از زواید مبدأ زن، به طور طفیلی و فرع وی است؟

از ظواهر آیات ناظر به اصل آفرینش استنباط می‏شود که زن و مرد از یک گوهرند و هیچ امتیازی میان آن‏ها از لحاظ گوهر وجودی نیست قرآن فرمود: «یا ایها النّاس اتقوا ربّکم الذی خلقکم من نفس واحدة و خلق منها زوجها و بثّ منهما رجالاً کثیراً و نساءً و اتقوا اللّه الذی تسائلون به و الارحام ان اللّه کان علیکم رقیباً؛(4) ای مردم از پروردگارتان پروا دارید که شما را از نفس واحد آفرید و جفتش را نیز از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکند و از خدایی که به نام او از همدیگر درخواست می‏کنید. پروا کنید و خویشاوندان را (فراموش نکنید) که خدا همواره بر شما نگهبان است.»

منظور از نفس در آیه، گوهر و ذات و اصل و واقعیت عینی شی‏ء است نه روح، جان و روان، از باب مثال اگر گفته‏اند: فلان شی‏ء فی نفسه چنین است یعنی در ذات و هستی اصلی خود چنین است یا وقتی می‏گویند: فلانی آمده است یعنی فلان کس خودش آمده است که معنای نفس مرادف با عین و اصل ذات است. بنابراین نباید آیه مورد بحث با آیات مربوط به پیدایش روح و نفخ آن در انسان ارتباط داد بلکه مراد از آن همانا ذات و واقعیت عینی است.

بر این اساس آن چه از آیه استفاده می‏شود مطالب زیر است:

الف: همه اصناف انسان‏ها، خواه زن و خواه مرد، از یک ذات و گوهر خلق شده‏اند و مبدأ قابلی آفرینش همه افراد یک چیز است. این که گفته شد همه انسان‏ها، دلیل آن این است که «ناس» شامل همگان می‏شود.

ب: اولین زن که همسر نخستین مرد است، او نیز از همان ذات و گوهر عینی آفریده شده است نه از گوهر دیگر و نه فرع بر مرد و زاید بر او و طفیلی وی، خدای سبحان اولین زن را از همان ذات اصلی آفریده است که همه مردها و زن‏ها را از همان اصل خلق کرده است. آیاتی مانند: «هو الذی خلقکم من نفس واحدة و جعل منها زوجها»(5) اوست که شما را از نفس واحدی آفرید و جفت وی را از آن پدید آفرید. و آیه «خلقکم من نفس واحدة ثم جعل منها زوجها»(6) آفرید شما را از نفس واحد سپس جفت وی را از آن پدید آورد. نیز بر همین مطلب دلالت می‏کند که مبدأ قابلی خلقت همه مردان و زنان و نیز اولین مرد و زن واحد است.

در پی احادیث ناظر به مبدأ قابلی آفرینش روایتی را از مرحوم صدوق نقل کرده است که از آن استفاده می‏شود آفرینش حوّا همانند خلقت آدم نوظهور است و آن روایت این است که زراره از حضرت امام صادق(ع) پرسید: نزد ما مردمی هستند که می‏گویند: خداوند حوّا را از بخش نهایی ضلع چپ آدم آفرید؟ امام صادق(ع) فرمود: خداوند از چنین نسبت، هم منزه است و هم برتر از آن است. آیا خداوند توان آن را نداشت که همسر آدم را از غیر دنده او خلق کند تا بهانه به دست ملامت گران دهد که بگویند: بعضی اجزای آدم با بعضی اجزای دیگر نکاح کرد. سپس فرمود:خداوند آدم را از گل آفرید و سپس حوا را به طور نوظهور پدید آورد. آدم پس از آگاهی از خلقت وی از پروردگارش پرسید: این کیست که قرب و نگاه او مایه انس من شده است؟خدای سبحان فرمود: این حوّاست. آیا دوست داری که با تو و مایه انس تو باشد و با تو سخن بگوید و پیرو تو باشد؟ آدم گفت:آری پروردگارا! تا زنده‏ام سپاس تو بر من لازم است. آنگاه خداوند فرمود: از من ازدواج با او را بخواه، چون صلاحیت همسری تو را جهت تأمین علاقه جنسی نیز دارد و خداوند شهوت جنسی را به او اعطا نمود. سپس آدم عرض کرد من پیشنهاد ازدواج با وی را عرضه می‏دارم، رضای شما در چیست؟ خداوند فرمود:رضای من در آن است که معالم دین من را به او بیاموزی.(7)

این حدیث گرچه از جهت سند نیاز به تحقیق بیشتر دارد ولی حاوی مطالب مهم و سودمندی است که تفصیل آن به این شرح است.

الف: خلقت حوا از ضلع و دنده چپ آدم صحیح نیست بر خلاف آن چه در تورات آمده است که خلقت حوا را از دنده چپ آدم می‏داند.(8)

ب: آفرینش حوا چون آفرینش آدم نوظهور و مستقل است.

ج: نگاه آدم به حوا مایه انس وی شد و خدای سبحان نیز همین اصل را پایه ارتباط آن دو قرار داد و این انس انسانی، قبل از ظهور غریزه شهوت جنسی بوده است.

د: بهترین مهریه و صداق، تعلیم علوم الهی و آموختن معالم دین است که خدا آن را مهر حضرت حوّا بر آدم قرار داد.

با توجه به این که آیات و روایات زن و مرد را از گوهر واحد می‏داند و بر این اساس مرد بر زن در اصل آفرینش امتیازی ندارد و روایات که بیان گر مزیّت و برتری هستند یا از جهت سند نادرست و نارسایند و یا دلالت آن‏ها ناتمام است و اگر هم از جهت سند و دلالت تام باشند به لحاظ این که مسئله مورد بحث امر تعبدّی محض نیست و در امور غیر تعبدّی علم و قطع لازم است و این روایت‏ها مفید مظنه و گمان است نمی‏توان با آن روایت‏ها مسائل غیر تعبّدی را استفاده کرد. و به عبارت دیگر: چون این خبر واحد است و خبر واحد در صورت احراز شرائط به استنباط احکام فقهی محدود است و در علوم دیگر در صورتی اعتبار دارد که با قرآن هماهنگ باشد و یا سنت قطعی و عقل آن را تأیید کند. در غیر این صورت اعتبار نداشته و قابل استناد نیست.

علاوه بر اشکال سند و دلالت این روایت و عدم هماهنگی آن با قرآن و سنت قطعی و عقل، احتمال تقیه در این دسته از روایات منتفی نیست زیرا چنان چه روشن است رأی غالب در آن زمان این بود که زن از دنده چپ آدم خلق شده است و به قول اهل سنت و عامّه نیز در این مورد هماهنگ است. از این رو احتمال دارد که ابراز این عقیده از جانب معصوم(ع) از روی تقیه باشد. بنابراین احتمال نیز روایاتی که بیان گر این محتوا هستند فاقد اعتبار خواهند بود.

4 ـ انسان مخاطب قرآن

کمال انسان در شناخت مبدأ و معاد و وحی و رسالت است و در فهمیدن این سه اصل ذکورت و انوثت شرط نیست. انبیاء که انسان‏ها را به این سه دعوت کرده‏اند، دعوت نامه برای خصوص مردها یا خصوص زن‏ها نفرستاده‏اند تا با دعوت گروهی و صنفی، صنف دیگر از آن محروم باشند. وقتی قرآن از زبان پیامبر اکرم(ص) می‏فرماید: «ادعوا الی اللّه علی بصیرة انا و من اتبعنی»(9) من و هر که مرا پیروی کرد به سوی خدا دعوت می‏کنم و از روی بصیرت دعوت می‏کنم.

این دعوت شامل همه انسان هاست و اگر پیامبری دعوت نامه‏ای برای یک مرد به عنوان زمامدار یک کشور می‏نویسد چنان که پیامبر اسلام(ص) برای پادشاه روم و ایران و حبشه نامه نوشت پیامبر دیگری برای زن به عنوان یک زمامدار نامه می‏نویسد. چنان چه سلیمان به بلقیس ملکه سبأ نامه نوشت و او را به اسلام فرا خواند.

5 ـ هدف نزول قرآن هدایت انسان

قرآن کریم هنگام تشریح هدف رسالت و نزول وحی می‏فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدیً للناس»(10) «ناس» صنف یا گروه خاصی را در نظر ندارد بلکه شامل زن و مرد به طور یکسان می‏شود و معنای آیه این است که خدای سبحان قرآن را در ماه رمضان نازل فرمود تا انسان و مردم را هدایت کند.

گاهی قرآن از تعبیر انسان استفاده می‏کند و می‏فرماید: ما برای انسان قرآن فرستادیم «الرحمن علّم القرآن خلق الانسان علّمه البیان»(11) خدای رحمان، قرآن را یاد داد، انسان را آفرید به او بیان آموخت.

در این آیات ابتدا تعلیم قرآن، سپس خلقت انسان و پس از آن تعلیم بیان ذکر شده است.

قرآن برای هدایت انسان است و خدای رحمان درس قرآن می‏گوید و شاگردش انسان‏ها هستند، خواه آن انسان زن باشد یا مرد.

سرّ این که قرآن انسان را مخاطب خود قرار می‏دهد و او را هدایت می‏کند آن است که رسالت قرآن تعلیم و تزکیه روح آدمی است و روح مجرد است و روح نه مذکر است و نه مؤنث.

نمونه عینی از همتایی در مراتب کمال

حضرت علی(ع) یکی از مصادیق عترت و از افراد آیه تطهیر و دارای مقام عصمت است چنان که حضرت زهرا(س) نیز از مصادیق عترت و از افراد آیه تطهیر و دارای مقام عصمت است و به همین دلیل در بین معصومان امیرالمؤمنین(ع) معروف و الگو شده است و در میان زنان حضرت زهرا سلام اللّه علیها اشتهار پیدا کرده است.

از عظمت حضرت زهرا(س) گفته شده است که اگر علی بن ابیطالب نبود، ایشان کفو و همسر و همتایی برایش نبود. برای روشن شدن این حدیث شایسته است توجهی به سخنان حضرت علی(ع) در نهج البلاغه و سخنان فاطمه زهرا(س) داشت تا همتایی آن دو روشن شود.

آدمی وقتی خطبه حضرت زهرا سلام اللّه علیها را در مسجد النبی در مدینه در برابر سخنان گهربار حضرت علی(ع) در نهج البلاغه قرار می‏دهد آن دو سخن را همتا و همسان یکدیگر می‏بیند فرازهایی از سخنان این دو بزرگوار نقل می‏شود حضرت زهرا(س) در خطبه خود پس از حمد و ستایش الهی فرمود: «اشهد ان لا اله الّا اللّه وحده لاشریک له کلمة جعل الاخلاص تأویلها و ضمّن القلوب موصولها و انار فی التفکر معقولها الممتنع من الابصار رؤیته

و من الالسن صفته و من الاوهام کیفیته، ابتدع الاشیاء لامن شی‏ء کان قبلها و انشأها بلا احتذاء امثلة امتثلها کوّنها بقدرته و ذراها بمشیته»(12) گواهی می‏دهم که جز اللّه هیچ خدایی نیست، یگانه‏ای بی نیاز است، اخلاص و یکدلی در انگیزه و عمل را تأویل و فرجام آن قرار داد و دلها را گستره پیوند با آن نمود و تار و پود جان‏ها را بدان سرشت و مشعل اندیشه آن (توحید) را در فضای ذهن‏ها بر افروخت. خدایی که دیدگان را یارای دیدن و زبان‏ها را توان وصف کردن او نیست و خردها به چگونگی‏اش راه نبرد همو که همه چیز را آفرید نه از چیزی که پیش از آن باشد و نه برپایه الگو و نمونه‏ای که از آن پیروی کند با توانایی بیکرانش پدیده‏های شگفت آفرید و با مشیت و خواستش آن را پراکند.

در این فراز حضرت زهرا(س) به یگانگی خدا شهادت می‏دهد و این شهادت و گواهی از سوی فاطمه همه مراتب شهادت زبانی و قلبی و عملی را در بر می‏گیرد به تعبیر دقیق‏تر، فاطمه از پیشتازان عرصه توحید و یکتاپرستی است و در حضور انبوه مسلمانان در مسجد پیامبر بر توحید و یگانگی معبود خویش گواهی می‏دهد و اخلاص را تأویل و تجسّم کلمه توحید قرار داد بدین معنا که موحّد حقیقی کسی است که جانش از توحید خدای سبحان لبریز و از ریا پاک و پیراسته و عملش فقط برای رضای خدا و رفتار و سلوکش خالص برای خدا باشد.حضرت علی(ع) نیز در تبیین آثار و برکات ایمان به توحید گفتار شیرینی دارد که محتوای سخن حضرت زهرا را توضیح می‏دهد.

«و اشهد ان لا اله الّا اللّه وحده لا شریک له، شهادة ممتحناً اخلاصها، معتقداً مصاصها نتمسّک بها ابداً ما ابقانا و ندّخرها لا هاویل ما یلقانا، فانّها عزیمة الایمان و فاتحة الاحسان و مرضاة الرحمن و مدحرة الشیطان»(13)

و بر این حقیقت گواهی می‏دهم که جز اللّه خدایی نیست و یگانه‏ای بی انباز است، شهادتی که اخلاص آن از بوته آزمایش گذشته و ناب بودنش به ثبوت رسیده است. تا زنده‏ایم به چنین گواهی چنگ یازیم و برای پس از مرگ و رویارویی با حوادث هول انگیز اندوخته‏اش گیریم چرا که آن، اراده جوشیده از ایمان، کلید و رمز احسان، عامل جلب خوشنودی رحمان و ابزار راندن شیطان است.

خلاصه سخن آن که باور به توحید اگر در جان انسان رسوخ کند آثار آن در زندگی فردی و اجتماعی و معنوی او ظهور می‏کند و آدمی رنگ خدایی می‏گیرد.

حضرت نه تنها به توحید شهادت می‏دهد بلکه اعتقاد به توحید را فطری می‏داند که تار و پود وجود انسان با آن گره خورده است و مشعل اندیشه آن را در فضای فکر برافروخت و روشن کرد.

به دنبال آن فرمود: خدای یگانه‏ای که دیدگاه مرا یارای دیدن و زبان‏ها را توان وصف او نیست و خردها به چگونگی‏اش راه نبرد.

در این قسمت حضرت می‏فرماید: رؤیت خدا و دیدن او با چشم ممتنع است قرآن نیز در این رابطه فرمود: «لاتدرکه الابصار و هو یدرک الابصار؛(14) چشم‏ها او را نمی‏یابند و اوست که دیدگان را درمی‏یابد، حضرت امیر در نهج البلاغه فرمود: «لاتدرکه العیون بمشاهدة العیان ولکن تدرکه القلوب بحقایق الایمان»(15) چشم‏ها او را آشکارا نمی‏بینند لیکن دل‏ها به وسیله حقایق ایمان او را درک می‏کنند.

این سخنان، حق تعالی را از این که با چشم دیده شود تنزیه می‏کند و کیفیت رؤیت او را از راهی که ممکن است شرح می‏دهد.

حضرت زهرا در قسمت دیگری از سخن نقل شده فرمود: زبان یارای وصف او را ندارد و اندیشه‏ها به کیفیتش راه نمی‏یابد، به مثابه همین سخن را حضرت امیر (ع) در نهج البلاغه فرمود: «الذی لایدرکه بعدالهمم ولایناله غوص الفطن»(16) و هموست که افکار بلند ژرف اندیش کنه ذاتش را درک نکند و غواصان دریای علوم و دانش‏ها دستشان از پی بردن به کمال هستیش کوتاه گردد یعنی آنکس که برای صفتش حدی نیست و اوصاف کمالش را وصف نتوان کرد.

در قسمت دیگر از سخن فرمود: همو که اشیاء را آفرید نه از چیزی پیش از آن باشد و نه الگو و نمونه‏ای که از او پیروی کند.

حضرت علی(ع) نیز فرمود: «الذی ابتدع الخلق علی غیر مثال امتثله ولامقدار احتذی علیه من خالق معهود کان قبله»(17) او خداوندی است که بدون صورت و مثالی که از آن اقتباس کرده باشد جهانیان را بیافرید و بدون سنجش و اندازه‏گیری مخلوقات که آفریدگاری پیش از خلق جهان آفریده باشد و خداوند عالم از روی نمونه و مدلی که خالق و معبود سابق به کار برده جهان را خلقت کرده و از آن تبعیت کرده باشد.

با مقایسه دو بیان از حضرت زهرا(س) و حضرت امیر(ع) که یکی این خطبه را چند سال قبل از علی(ع) ایراد کرده است روشن

می‏شود که چرا فقط حضرت علی(ع) کفو و همتای حضرت زهرا سلام اللّه علیهاست.

تا اینجا روشن شد که زن و مرد به لحاظ انسانی با هم همسان هستند و قرآن نیز برای هدایت انسان آمده است و مخاطب قرآن نیز انسان است و از نظر انسان برای زن و مرد با هم تفاوتی ندارد.

علت تصریح به ذکورت و انوثت در قرآن

قرآن کریم در مواردی با صراحت نام زن و مرد را می‏برد تا افکار جاهلی پیش از اسلام را تخطئه کند، آن‏ها میان زن و مرد فرق می‏گذاشتند و عبادات و فضائل را تنها برای مردها می‏دانستند از این رو قرآن می‏گوید باید روح کامل شود و روح مذکر و مؤنث ندارد.

پیش از اسلام به زن بهایی داده نمی‏شد زنان از جایگاه انسانی و اجتماعی شایسته‏ای برخوردار نبوده‏اند و در ذلت و خواری آنان همین بس که حیاتش مایه ننگ و عار بود و به همین جهت دختران را زنده به گور می‏کردند چنان که قرآن می‏گوید: «و اذا بشّر احدهم بالانثی ظلّ وجهه مسودّا و هو کظیم، یتواری من القوم من سوء ما بشّر به ایمسکه علی هون ام یدسّه فی التراب الا ساء مایحکمون»(18) هرگاه یکی از آنان را به دختر مژده آرند، چهره‏اش سیاه گردد، در حالی که خشم و اندوه خود را فرو می‏خورد از بدی آن چه به او بشارت داده شده، از قبیله خود روی می‏پوشاند آیا او را با خواری نگاه دارد یا در خاک پنهانش کند و چه بد داوری می‏کنند.

اگر برای زن ارزشی نیز قائل بودند برای ارضای شهوت مردان بود البته عار و ننگ دانستن فرزندان دختر و استفاده از زن برای ارضای شهوت تحقیر مقام والای زن است.

اما قرآن مسأله زنده به گور کردن دختران را به حدی زشت و منفور شمرده که رسیدگی این موضوع را به آخرت به عنوان یکی از حوادث مهم رستاخیز دانسته و می‏فرماید: «و اذا الموؤدة سئلت، بایّ ذنب قتلت»(19) از پرونده یکی از فاجعه آمیزترین پدیده‏های جاهلیت یعنی دخترانی که با بی‏رحمی تمام زنده بگور شده‏اند سؤال می‏شود، به چه جرمی کشته شدند گویی این جنایت به قدری وحشتناک است که به قاتلان نگاهی نمی‏شود و با پرسش از آن کودکان بی‏گناه سنگینی جرم به رخ قاتلان کشیده می‏شود.

و در مسئله وسیله ارضای شهوت بودن زن فرمود: «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنو الیها و جعل بینکم مودّة و رحمة انّ فی ذلک لآیات لقوم یتفکّرون»(20) و از نشانه‏های خدا این که همسرانی از جنس خود شما برای شما آفرید تا در کنار آن‏ها آرامش یابید و در میانتان مودت و رحمت قرار داد. در این نشانه‏هایی است برای گروهی که تفکر می‏کنند قرآن در این آیه هدف ازدواج را سکونت و آرامش قرار داده است این آرامش از این جا سرچشمه می‏گیرد که این دو جنس مکمّل یکدیگر و مایه شکوفایی و نشاط و پرورش یکدیگر می‏باشد به طوری که هر یک بدون دیگری ناقص است و طبیعی است که میان یک موجود و مکمّل وجود او جاذبه نیرومندی به نام محبت و مودّت وجود داشته باشد.

ناگفته نماند این آرامش و سکونت هم از نظر جسمی است و هم از نظر روحی هم از جنبه فردی و هم اجتماعی.

زیرا عدم تعادل روحی و ناآرامی‏های روانی که افراد مجرد با آن دست به گریبانند کم و بیش بر همه روشن است.

افراد مجرد از نظر اجتماعی کمتر احساس مسؤولیت می‏کنند اما وقتی انسان از مرحله تجرد قدم به مرحله زندگی خانوادگی می‏گذارد، شخصیت تازه‏ای در خود می‏یابد و احساس مسؤولیت بیشتری می‏کند و این همان معنای احساس آرامش در سایه ازدواج می‏باشد.

تقوا عامل امتیاز

قرآن وقتی از خلقت انسان سخن می‏گوید، می‏فرماید: «یا ایها الناس انّا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا انّ اکرمکم عند اللّه اتقیکم»(21) ای مردم نه متفاوت در بدن که یکی مرد شود و دیگری زن افتخار است و نه از صنف زن یا مرد بودن افتخار است، زیرا همگان از زن و مرد خلق شده‏اند نه خلقت بدن مرد بالاتر از خلقت بدن زن است و نه بالعکس و نژاد و زبان، عامل شناسایی و شناسنامه طبیعی است، شناسنامه طبیعی انسان، چهره، قیافه، زبان و لهجه اوست که ویژگی بدن است و گرنه روح شرقی و غربی، عرب و عجم‏و.. ندارد. پس تفاخر معنا ندارد و در وادی روح سخن از شناسنامه نیست و صعود روحی در گرو عدم تفاخر و فخر فروشی است و در واقع عامل فخر تقوا است.

نتیجه گیری

در این مقاله اولاً از همسانی مقام زن و مرد سخن به میان آمد و سرّ آن هم برخورداری از روح بود که در روح ذکورت و انوثت معنا ندارد و ثانیاً اگلویی از زن و مرد معرفی شد که این دو همسان و همتای هم اند و ثالثاً از راز تصریح ذکورت و انوثت در برخی آیات سخن به میان آمد.ادامه دارد.

پی‏نوشت‏ها:ـــــــــــــــــــــــ

22. سوره سجده، آیه 7، 8، 9.

23. سوره مؤمنون، آیه 14.

24. المیزان، ج 15، ص 20 و مجمع البیان، ج 4، ص 101 روح الجنان، ج 15، ص 10.

25. سوره نساء،آیه 1.

26. سوره اعراف، آیه 189.

27. سوره زمر، آیه 6.

28. من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 379، علل الشرایع، ج 1، باب 17، ص 29.

29. عهد عتیق، سفر پیدایش، باب دوم، 18 ـ 24.

30. سوره یوسف،آیه 108.

31. سوره بقره، آیه 185.

32. سوره الرحمن، آیه 1ـ4.

33. الاحتجاج طبرسی، ج 1، ص 274.

34. نهج البلاغه، خطبه 2.

35. سوره انعام، آیه 103.

36. نهج البلاغه، خطبه 179.

37. همان، خطبه اول.

38. همان 91.

39. سوره نحل، آیه 58 ـ 59.

40. سوره تکویر، آیه 8 ـ 9.

41. سوره روم، آیه 21.

42. سوره حجرات، آیه 13.