یكی از كارهای لازم والدین پس از تولد نوزادشان، برای اطمینان از نبود اختلال احتمالی در توانایی‌های دیداری او، بررسی و ارزیابی میزان و نحوه كاركرد سیستم بینایی كودك در همان هفته اول تولد، شش‌ماهگی، یك‌سالگی، سه‌سالگی و پنج‌سالگی است.
این روند متاسفانه و معمولا جز همان روزها و هفته‌های اولیه و توجهی اغلب اندك به واكنش كودك در برابر چهره‌ها یا وسایل آشنا، از سوی خانواده‌ها نادیده گرفته می‌شود.
نگاه جنینی
چشم انسان در دوره جنینی و همان ماه نخست به وجود می‌آید. وقتی مغز تشكیل و لوله عصبی بسته شود چشم‌ها پدیدار می‌شوند.كمتر پیش می‌آید كه این لوله بسته نشود اما اگر به هر دلیلی چنین اتفاقی بیفتد، افزون بر اختلالات مغزی، شكل‌گیری و تكامل بینایی نیز ممكن است مختل شود.
ژنی كه مسئولیت كنترل ساخت‌وكارهای مربوط به بینایی انسان را در دوران جنینی به عهده دارد اگرچه در اغلب موارد بخوبی كار معمول خود را انجام می‌دهد، ممكن است به دلائلی راه درست را طی نكند و به وقوع ناهنجاری‌های بینایی منجر شود.
به همین دلیل متخصصان توصیه می‌كنند مادران در ماه‌های اولیه حاملگی برای حفظ سلامت جنین باید دقت و احتیاطی بسیار بیشتر از زمان‌های دیگر داشته باشند زیرا انجام كارهایی كه به نظر خودشان به ظاهر ضرری ندارد، چه بسا اثراتی ناگوار بر جنین یا كاركرد ژن‌ها بخصوص ژن مرتبط با سیستم بینایی بگذارد.
خوردن یك داروی ساده مسكن، گذر از مكانی پر از تشعشع و پارازیت، استفاده از برخی مواد آرایشی و... احتمال ایجاد ناهنجاری در سلول‌های در حال تقسیم و شكل‌گیری جنین، بویژه مغز یا بینایی را افزایش می‌دهد.
در برخی افراد، مراقبت‌ها و احتیاط‌ها حتی قبل از تصمیم به حاملگی باید صورت گیرد زیرا وجود ژنی معیوب هم نقص لوله عصبی و بینایی را در پی خواهد داشت و برخی بیماری‌ها یا نارسایی‌ها مثل احتمال شب‌كوری یا كوری ژنتیك را افزایش خواهد داد.
تماشاگر دنیا
برخلاف گوش و سیستم شنوایی كه تقریباً در رحم به مرحله تكامل می‌رسد، چشم و قدرت بینایی در اغلب نوزادان طی روزهای اولیه پس از تولد و هنگام قرار گرفتن در دنیایی سراسر نور و رنگ، سمت و سوی تكامل بهتر و بیشتر را طی می‌كند.
چشم‌های نوزاد در ابتدای تولد هنوز تماشاگران كاملی به شمار نمی‌روند. او فقط قادر به دیدن تصاویری كم‌وبیش محو در فواصل بسیار نزدیك است، هنوز درك مناسبی از رنگ و عمق ندارد و حتی تلفیق تصاویر هر دو چشم بدرستی و آن‌طور كه در بزرگسالان است صورت نمی‌گیرد.
در ماه‌های اول، مغز هنوز قادر به تحلیل و تركیب همه تصاویر دریافت شده دو چشم نیست؛ هنوز همكاری تیمی مناسبی بین دو چشم صورت نگرفته و تصاویری كه به كورتكس مغز می‌رود شكل كامل و بایسته‌ای ندارد.
به مرور او خواهد توانست حركات را دنبال كند، صورت مادر و آشنایان را تشخیص دهد و در مراحل بعدی، كنتراست‌های رنگی را در فواصل دور و نزدیك، هر دو، بیشتر و بهتر ببیند و تصاویر دریافتی از هر دو چشم نیز كم‌كم بر هم منطبق خواهد شد و با همكاری سیستم عصبی مغز، عملكرد بینایی و چشم بهبود می‌یابد.
بررسی خانگی
از روزهای اولیه تا ماه‌هایی كه كودك راه افتاده و بیشتر رشد می‌كند، كاری كه والدین یا اعضای خانواده باید برای ارزیابی مقدماتی دید كودك كنند دقت بر توان دید و بررسی ناهنجاری‌های احتمالی بینایی او بدون نیاز به وسایل خاص چشم‌پزشكی و با تكیه بر اعمال و واكنش‌های خود كودك است.
كودكی كه با نگاه، حركات دور یا نزدیك را دنبال نمی‌كند، از دیدن نور رویگردان است یا نور توجه او را جلب نمی‌كند، تلاشی برای لمس یا در دست گرفتن اشیایی كه نزدیك او در حركت است نمی‌كند، برای كشف دنیای جدید به انگشت‌ها و ناخن‌ها یا حتی چهره افراد اطرافش خیره نمی‌شود، انحراف مردمك‌های چشمش زیاد است یا هر ماه بیشتر از قبل می‌شود، پس از راه افتادن مدام به وسایل منزل برخورد می‌كند، برای دید بهتر سرش را كج می‌كند، چشمانش را مدام می‌مالد، با بستن یك چشم از چشم دیگر برای دیدن استفاده می‌كند، در حالت عادی و نه حین گریه تجمع و ریزش اشك زیادی دارد، علاقه چندانی به كارهایی نشان نمی‌دهد كه نیاز به دیدن دارد و به نظرتان در بینایی مشكل دارد باید زودتر مورد معاینه دقیق و تخصصی اپتومتریست‌ها یا چشم‌پزشكان قرار گیرد.
بررسی تخصصی
تا پیش از اتمام یك سالگی حداقل یك بار در شش‌ماهگی، برخی ناهنجاری‌ها و موارد مرتبط با بینایی مثل ناهم‌محوری چشم‌ها (استرابیسم)، اختلالات انكساری (مثل آنیزومتروپی) و... باید از سوی چشم‌پزشك بررسی، معاینه و در صورت نیاز معالجه شود؛ اگرچه بهتر است در سه‌ماهگی و به رغم آن‌كه هنوز سیستم بینایی در حال طی كردن روند تكاملی است برای تشخیص زودتر برخی اختلالات نادر و تصحیح روند آن حین تكامل از معاینات تخصصی غفلت نشود.
پس از یك سالگی برای تشخیص بیماری‌ها یا اختلالاتی چون كم‌بینی، تنبلی، كدری عدسی (كاتاراكت) یا نواحی چشمی دیگر مثل قرنیه، مشكلات شبكیه (رتینوپاتی) و... باید طبق برنامه‌ای منظم چشم‌های كودك معاینه شوند تا در صورت نیاز با درمان بموقع جلوی آسیب بیشتر و پشیمانی غیر قابل برگشت یا پرهزینه‌تر در آینده گرفته شود.
بهتر است معاینات چشم كودكان بخصوص آنها كه در ابتدا مشكلات یا ناهنجاری‌ها یا اختلال‌های بینایی داشته‌اند یا در خانواده‌ای به دنیا آمده‌اند كه اعضای دیگر خانواده مشكل بینایی دارند، تا هفت و هشت سالگی، سالانه انجام گیرد، زیرا در این سال‌ها كودك همچنان مراحل رشد و شكل‌گیری را می‌گذراند و تغییرات دید و نیاز به تعویض عینك سریع‌تر رخ می‌دهد اما در مواردی كه معاینات سه و شش‌ماهگی به همراه معاینه یك سالگی اشكال و اختلالی را نشان نداده، اختصاص زمان بعدی معاینات به دو دوره دیگر سه و پنج سالگی بلامانع به نظر می‌رسد.
لزوم توجه بیشتر
اگرچه اختلالات، بیماری‌ها و ناهنجاری‌های چشمی نوزادان و كودكان معمولاً خارج از كنترل والدین است اما در برخی مواقع و موارد توجه و حساسیت بیشتر والدین ممكن است از خطرات یا ضایعات بیشتر جلوگیری كند؛ كودكانی هستند كه اگر والدینشان زودتر به برخی نارسایی‌های بینایی آنها همانند دوبینی پس از شش ماهگی، تنبلی و قوز چشمی یا لوچی و مانند آن پی می‌بردند و راه درمان را پیش می‌گرفتند، وضع بینایی كودكشان به جای وخامت رو به بهبود می‌گذاشت.
یكی از این موارد نیازمند توجه، بینایی در كودكان نارس است. كودكان نارس معمولاً با خطرات بیشتری در زمینه بینایی روبه‌رو هستند، چنان كه طبق برخی آمار، میزان بروز آمبلیوپی در آنها تا 30 درصد بیش از دیگر نوزادان است. آمبلیوپی نوعی كاهش دید است.
اختلالات رترولنتال مثل رتینوپاتی یا عیوب شبكیه نیز در كودكان نارس كه در محفظه‌ها و دستگاه‌های خاص و در مجاورت اكسیژن زیاد قرار داده می‌شوند هم بیشتر است.هر چند بسیاری از متخصصان، تنبلی چشم را بیماری نمی‌دانند از آنجا كه شیوعی بیشتر دارد و احتمال كاهش میزان بینایی كودك را در سال‌های بعد بیشتر می‌كند، این نارسایی نیز تا یك سالگی یا در نهایت پیش از رسیدن به سنین ورود به مهد و دبستان باید تشخیص داده و درمان شود.
تنبلی چشم معمولا از سه نارسایی نشأت می‌گیرد: انحراف یا لوچی چشم، كدری عدسی یا مایع شفاف و اختلالات و ضعف‌های انكساری. ممكن است متوجه شوید كودكی اغلب یك چشم خود را می‌بندد تا بهتر ببیند.چشم منحرف تصاویر درستی ثبت نمی‌كند و بسته شدن مداوم آن و استفاده از چشم سالم برای دید بهتر، به‌مرور سبب تنبلی می‌شود.هر نوع كدری در نواحی دید، اعم از آب‌مروارید كودكی، كدری زجاجیه یا قرنیه و مانند آن هم به تنبلی شدید چشم منجر می‌شود.
در مواردی مثل ضعف انكساری، بر خلاف انحراف، نه تنها یك چشم بلكه ممكن است هر دو چشم تنبل شوند. از آنجا كه اگر تنبلی چشم زود تشخیص داده شود با راه‌های درمانی می‌توان جلوی ضایعات بدتر و ماندگارتر را گرفت، توجه بیشتر والدین به این مورد ضروری است.برای آن‌كه چشم‌های كودكتان در آینده بی‌نیاز از عینك یا حتی عصا شود، آزمون‌های بینایی سنجی خانگی و تخصصی و پزشكی را در دوره‌های ذكر شده جدی بگیرید.
