بیولوژی گاماروس و اهمیت آن در تغذیه آبزیان

        
       چکیده:
اهمیت تغذیه آبزیان از غذای زنده درارتقای ارزش غذائی ، افزایش ضریب بازماندگی ، مقاومت در مقابل عوامل بیماری زا،بهتر شدن طعم و رنگ گوشت آنان و تولید تخمهای رنگین تر با در صد تخم گشائی بیشتر شده است که  نشان دهنده وابستگی توسعه صنعت آبزی پروری به شناخت این موجودات غذائی می باشد. تغذیه از برخی انواع غذای زنده درمراحل مختلف رشد ،بیانگر ضرورت شناخت بیولوژی و اهمیت نقش تغذیه ازآنها می باشد. گاماروس ازانواع مهم غذای زنده بوده که بصورت مستقیم یا غیر مستقیم درتغذیه و پو یائی جمعیت ماهیان اقتصادی تاثیر گذار است.شناخت شرایط  اکولولوژیکی و بیولوژیکی از خصوصیات گاماروس ها و اهمیت کاربرد تهیه و تولید آنهادر تغذیه آیزیان در این مقاله بررسی و ارائه شد.

مقدمه:
گاماروسها ازانواع سخت پوستان ناجورپا متعلق به خانواده Gammaridae بوده که نقش و اهمیت زیادی در زنجیره غذائی و پالایش محیط از مواد آلی دارند. تنوع انواع گاماریدها در دریاها و منابع آبهای داخلی با تغذیه از ذرات موادآلی محیط با منشاء گیاهی و جانوری و دربرخی ازگونه ها از طریق صید طعمه موجب انتقال ماده و انرژی به سطوح بالاتر زنجیره های غذائی محیط زیست می شوند.درآبهائی که از نظر اکسیژن و آهک زیاد فقیر نباشد زندگی می کند .البته در عمق های بالاتراز 2 مترندرتا" دیده می شوند.جانور ماده می تواند در طول زندگی خود 5 تا 10 بارعمل تکثیر را انجام دهد.تعداد تخم بسته به سن ،وضعیت تغذیه ای و شرایط محیط زیست جانور بین 20تا 100 عدد در نوسان می باشد. نوزادانی که از تخم بیرون می آیند تقریبا" کامل می با شند. این جانور تا مرحله بلوغ 10بار پوست اندازی می کند.بعد از آن در تابستانها هر 5تا 7 روز یکبار و در زمستان ها ندرتا" پوست اندازی دارند.این جاندار نوسانات شوری از 0 تا 10 قسمت در هزار را بخوبی تحمل می کند.طول بدن آنها به12 میلی متر  می رسد .اغلب در مناطق جذر و مدی دریاهاو بسترهای شنی ، در شکاف سنگها و بسترهای نظیر آن پراکنش دارند .
ازمحیط با استفاده از الک با چشمه 1 میلی متر صید می شوند. سهولت جمع آوری و عمل آوری این موجود زنده از محیط  تاکنون ادامه داشته اما بررسی تراکم و ارزش غذائی آنها در محیط زیست تغییرات معنی داری را نشان می دهد .مقدار ترکیبات پروتئین،چربی ، خاکسترو مقادیر قابل ملاحظه کاروتنوئید ها در بدن آنان با تغییرات شرایط زیستی در فصول متفاوت اختلا فاتی دارند که به کمیت و شدت تغذیه آنان ازمواد غذائی موجود درمحیط وابسته است.آگاهی بیشتراز نسبت این ترکیبات در بدن گاماروس ،اطلاعات بیشتری از آنها در زنجیره های غذائی یا استفاده مناسب تراز آنان در تغذیه آبزیان پرورشی فراهم می شود.شناخت گاماروس و دستیابی به بیوتکنیک پرورش آن وغنی سازی بستر های پرورش این موجود زنده برای تامین نیاز آبزی پروری انسانها بتواند قدم موثری برداشته شود.

رده بندی گاماروس:
گاماروس ازشاخه بند پایان Artheropodaورده سخت پوستان Crustacea ، ، دراین شاخه بیش از 740000گونه موجود زنده شناخته شده و مشهور می باشند.گاماروس ازراسته غالب این رده بنام آمفی پودا Amphipodaeیا (ناجورپایان)وخانواده Gammaridae می باشد.این راسته حدود 6000 گونه راشامل می شود. تاکنون حدود 800 گونه گاماریده  آب شیرین شناسائی شدندکه بیشترین تنوع رادر مناطق سرد دارند.جنس گاماروس متعلق به خانواده گاماریده می باشد.
                                          
                                                     
 مرفولوژی گاماروس:
 

به دلیل شکل خاص آنها دربین بی مهره گان به آسانی این خانواده تشخیص داده می شود.اندازه طول بدن درگونه های مختلف  حدود5تا20 میلی مترمی رسد. تمام پاهای هفت قطعه آزاد سینه ساختمان مختلفی دارند به این واسطه به آنان ( ناجور پایان) می نامند.

قسمت های مختلف بدن:

از ناحیه پشتی (سر به سمت تلسون) شامل:  سر- قطعه سینه ای یا مزوزوم(7صفحه درهرطرف بدن)- قطعه شکمی یا متازوم(صفحات شکمی یا اپی مرال 3 صفحه در هر طرف بدن)- قطعه دمی یا اروزوم(6بند دمی)- تلسون
2 - چشم   3 - آنتن فوقانی و تحتانی   4 -  گناتوپود(پای آرواره ای)    5 - پریوپودها(پاهای حرکتی)         6 -  اروپود(پاهای جهشی)    7 – تلسون

3

جنس نر و ماده در گاماروس جدا بوده و تشخیص آنها بر اساس صفحه های کیسه ای (Dostegite)در سطح داخلی صفحه کوکسال بعضی از پاهای سینه ای حیوان ماده می باشدو در نرها غالبا" پاهای آرواره ای بزرگترند.این صفحه نسبتا"بزرگ و تا حدودی ثابت بوده و از قسمت شکمی از لبه های بدن خارج می شوند.(کوکسا از بندهای جفت پاهای سینه ای بوده که کوکساها را معمولا" صفحه کوکسال می نامند).
 
بدن گاماروس ها از پهلو فشرده شده و شامل یک بخش سینه ای است که با سر در ارتباط می باشدو هفت بند سینه ای آزاد و شش بند دمی و یک تلسون کوچک انتهائی دارد.پلورا (Peleura)چهار بنداول شکمی به طرف قسمت شکمی کشیده شده است.بنابراین ،این بخشها از هربخش دیگر بدن پائین ترمی باشند.در برخی گونه ها سر و بخش شکمی کم وبیش با همدیگر یکی شده اند.چشمها معمولا" در گونه هایی که درآبهای ساکن زندگی می کنند ،خوب رشد و نمو نموده اما در گونه های آبهای زیرزمینی تغییراتی نموده تحلیل رفته یا در بعضی گونه ها وجود ندارد.این چشمها بدون پایه و مرکب هستند و در بعضی کروی شکل و بیضی یا مانند کلیه دراز و باریک هستند.
گاماروسها دارای دو جفت آنتن می باشند که ممکن است دراز یا کوتاه باشند.هر یک از آنتن ها دارای یک بازوی سربندی و یک فلاژن وتاژک هستند،در برخی موارد زوائدکوچکی با آن همراه است.هر یک از آنتن های دوم دارای یک تاژک و یک بازوی پنج بندی بوده ،اما بند پایه با سر جوش خورده است و بند های دوم و سوم بسیار کوتاه هستند و تنها دو بند انتهایی نمو نموده اند.در نوزادی ،این بندها تعداد کمی دارند و با افزایش رشد و نمو به تعداد این بند ها اضافه می شود . تا هنگامی که گونه به حداکثر رشد خود برسد.
قسمتهای دهانی نسبتا" کوچک بوده و به طور متراکم قرار گرفته اند و به وسیله بخش های اساسی ضمائم اولین بخش سینه ای پوشیده شده اند .این جانوران دارای یک لب بالائی ،یک جفت ماندیبولهای برنده (آرواره های زیرین)،یک جفت آرواره خاردار ،یک جفت آرواره کوچک و متحرک ،یک لب پایینی و یک جفت پای آرواره ای می باشند .
پاهای آرواره ای هر یک دارای یک صفحه داخلی ،یک صفحه خارجی و یک برجستگی((palpمی باشند.پاهای آرواره ای(ماگزیلیپید) مشابه اولین پای آرواره ایده پایان بوده وهریک شامل یک صفحه داخلی،یک صفحه خارجی و یک برجستگی می باشد.

4
جفت پاهای سینه ای هر کدام دارای هفت بند ،مشابه بند های موجود در پای خرچنگ آب شیرین می با شند.این بند ها عبارتند از :کوکسا ((Coxa،پایه((Basis،استخوان و رگ((Ischium،مرئوس(Merus)،استخوان مچ(Carpus)،پرپودئوس(Perpodeus)،و انگشتDectylus)).دو جفت اول پاها که پاهای آروارهای نامیده می شوندپنس مانند بوده و برای نگهداری طعمه به کار می روند.پاهای سوم تا هفتم تا حدودی غیرتخصصی می باشند،دو جفت اول این پاها به طرف جلو و سه جفت بعدی به طرف عقب رفته اند.برانشهای کوکسال در دومین تا هفتمین و یا ششمین پاها دیده می شوند.

فیزیولوژی گاماروس:
دستگاه تولید مثل:
بیضه ها و تخمدان ها یک جفت و دراز بوده و در قسمت شکمی قلب قرار دارند. اویدوکت ها در پایه پنجمین کوکسال باز شده و سوراخ های تناسلی نر روی پاپیلا، در کنار آخرین بند سینه ای باز می شوند. جنس ها از هم مجزا هستند، دی مورفیسم تناسلی در آنها دیده می شود. در خانواده گاماریده نرها بزرگتر از ماده ها هستند. در جنس های نر بسیاری از گاماریده ها، پاهای قلاب دار جلوی سینه، نسبت به ماده ها به شدت توسعه یافته است. ماده های بالغ همیشه کیسه پرورش نوزاد دارند.
صفات ثانوی جنسی نر در اثر ترشحات هورمون غده آندروژن که در طول بیضه ها قرار دارد، ظاهر می شود. در بعضی موارد تعیین جنس نر و ماده بستگی به شرایط طبیعی از جمله درجات حرارت دارد. در G.Duebenii در آب کم شور و درجه حرارت 5 درجه سانتی گراد، از تخم ها حیوان نر خارج می شود اما اگر درجه حرارت از 6 درجه سانتی گراد بالاتر باشد از تخم ها جنس ماده خارج می شود. بنابراین اکثر گاماروس ها که در فصل زمستان به دنیا می آیند نر هستند و در فصل بهار ماده هستند
دستگاه گردش خون:
قلب در بخش پشتی سینه قرار دارد و شامل 3 جفت دریچه (Ostia) و یک ائورت خلفی می باشد.

5
زیر پوشش سر، نزدیک سطح پشتی، یک جفت استاتوسیت وجود دارد که هر کدام 1 تا 3 استاتولیت دارند. هر دو جفت آنتن آنها طویل و استوانه ای می با شد.
تولید مثل در گاماروس:
عمل جفت گیری معمولا چند روز طول می کشد، هنگام جفت گیری نرها در سطح پشتی ماده قرار  می گیرند و توسط پاهای قلابدار حاشیه قطعه پنج سینه ای ماده را گرفته و منتظر پوست اندازی می شوند و پس از اینکه ماده ها اسکلت خارجی خود را از دست داد، گاماروس نر به طرف سطح شکمی آن حرکت می کند، زمانی که نوک پاهای شنا، کیسه پرورش ماده را لمس کرد اسپرم تخلیه
شده و به کمک پاها شنا به داخل کیسه پرورش نوزاد منتقل می گردد، این عمل برای چندین بار با فاصله چند دقیقه صورت می گیرد و سپس گاماروس نر جدا می شود. وقتی عمل لقاح در داخل کیسه پرورش نوزاد انجام گرفت، جریان هوا به منظور اکسیژن رسانی به تخم ها در کیسه صورت می گیرد.
وجود خارهای به هم پیوسته در حاشیه کیسه تخم در بیشتر گاماریده ها از افتادن تخم ها جلوگیری می کند. حیوان بلافاصله از طریق لوله تخم بر در مارسوپیوم تخم ریزی کرده و از آنجا باروری تخم ها صورت می گیرد. تعداد تخمی که توسط ماده خارج می شود، بستگی به اندازه، سن و گونه آن دارد. به طور کلی  ماده های مسن تر، تعداد تخم بیشتری تولید می کنند. تعداد تخم از 2 تا 437 عدد در گونه های مختلف آب شور و شیرین گزارش شده است. بیشتر گونه ها معمولا بین ماه فوریه تا اکتبر (بهمن تا مهر) تولید مثل می کند، که به میزان زیاد وابسته به درجه حرارت است. جفت گیری نرهای بالغ برای اولین بار وقتی آنها در هشتمین پوست اندازی می باشند روی می دهد. در مورد ماده های اولین جفت گیری در نهمین پوست اندازی اتفاق می افتد. وقتی دو نر با  هم روبرو شوند هر دو برای جفت گیری آماده می شوند و بدلیل عدم موفقیت از هم جدا می شوند اما یک گاماروس ماده وقتی برای جفت گیری با یک نر روبرو می شود  بی حرکت می ماند در G.ceanious و Echino Gammarus که در طی فصول تخمریزی نمونه برداری شدند، مشاهده شد که مقدار چربی همزمان با بالغ شدن تخمدان ها افزایش پیدا می کند.
6

اهمیت گاماروس:
بسیاری از ماهیان اقتصادی مهم دریای خزر (مانند فیل ماهی، تاس ماهی و ماهیان کیلکا) وابستگی غذایی زیادی به گاماریدها دارند. بررسی محتویات معده ماهی سوف تالاب انزلی هم وجود گاماریدها را در فهرست غذاهای مورد علاقه این ماهی نشان می دهد. بسیاری از گاو ماهیان نیز که خود غذای اصلی فیل ماهی را تشکیل می دهند از گاماریدها به طور مستقیم یا غیرمستقیم، در تغذیه و پویایی جمعیت ماهیان اقتصادی نیز تاثیر می گذارند.
در بین آبزیان پرورش ماهی قزل آلا از مقبول ترین آنهاست، که البته چگونگی نگهداری و تغذیه این حیوان در حفظ طعم و طراوت گوشت آن بسیار موثر است. یکی از مهمترین عوامل موثر بر طعم گوشت این حیوان غذای مصرفی که استفاده می کنند، می باشد.در مورد قزل آلا هم گاماروس از غذای طبیعی به شمار می رود که البته به لحاظ داشتن ترکیبات کارتنوئیدی در زیبایی رنگ گوشت ماهی و مزه آن موثر است. با شناخت گاماروس و دستیابی به چگونگی تکثیر و پرورش آن می توان در تغذیه ماهیان پرورشی استفاده برد.
ارزش غذایی گاماروس:
به طور کلی یک فاکتور مهم در بازار پسندی علائم ظاهری و کیفیت گوشت ماهی تولید پیگمان رنگی و کاربرد آن درجیره غذائی  است. تولید پیگمان به وسیله کاروتنوئیدهای موجود در چربی بدن انجام می گیرد.زیرا کاروتنوئید ها ترکیبی است که به چربیهاوابسته اند.کاروتنوئیدها زنجیره های کربنی شبه اسید چرب است که دو سر مولکولشان حلقه کربنی دارند.مانند کاروتن:
این ترکیبات رنگیزه ای هستند که رنگهای زرد ،نارنجی،قهوه ای روشن و قهو ه ای را در مواد گیاهی و جانوری پدید می آورند .کاروتنوئید ها شامل ترکیباتی نظیر کاروتن و گزانتوفیل اند. ویتامین Aیکی از مشتقات کاروتن است.ماهی قزل آلا قادر به ساختن کاروتنوئید Denovo نیست.

7
این ماهی کاراتنوئید را از طریق سخت پوستان پلانکتونی بدست می آورد. در مزارع پروش ماهی قزل آلا نیز لازم است که هنگام غذادهی از پیگمان های مکمل استفاده شود. بنابراین بهتر است بی مهرگان مشابهی که در محیط طبیعی در سطوح اولیه تغذیه ماهی قرار دارند، مورد استفاده قرار گیرند. به
طور کلی میزان کاروتنوئید گاماروس تقریبا 51/4 درصد وزن خشک می باشد. با توجه به اینکه ماده خشک آن 48/78 درصد، پروتئین آن 4/48 درصد وزن خشک و چربی 33/5 در صد وزن خشک آن می باشد. این سخت پوست می تواند منبع غذایی خوبی از نظر مواد غذایی و کاروتنوئید برای ماهی قزل آلا باشد. برای تغذیه قزل آلا می توان 70% ماده غذایی اصلی و 30% گاماروس به کار برد.
یکی از عوامل موفقیت هر کارگاه تکثیر و پرورش آبزیان ظاهر مطلوب تولیدات آنها می باشد که رنگ آبزی ،خود یکی از مهمترین علائم ظاهری به شمار می رود.
برای ایجاد رنگ های طبیعی در ماهیان پرورش دو راه به نظر می رسد.
1- استفاده از منابع بیولوژیک و غذای طبیعی در رژیم غذایی
2- استفاده از منابع و مواد شیمیایی و سنتیک در رژیم غذایی
از جمله منابع غذاهای طبیعی که در تغییر رنگ گوشت ماهی موثر است می توان به گروه سخت پوستان اشاره کرد. قزل آلای رنگین کمان موجود در دریاچه نئور اردبیل از گاماریده های فراوانی استفاده می کند و دارای گوشت لذیذتر و خوشرنگ تر می باشد. استفاده از مواد شیمیایی و سنتیک و تهیه آنهاخود هزینه و انرژی بالایی را می طلبد.در جدول زیر مقایسه ای از غلظت کاروتنوئید در خانواده گاماریده، دافنی و شیرونومیده صورت گرفته است. اکثر ماهیان اقتصادی از گاماردیده ها تغذیه می کنند. علاوه بر ماهیان بعضی از پرندگان نظیر Red shank از گاماریده های موجود در ماسه سواحل دریاها به ویژه دریای خزر تغذیه می کنند.

8
مقایسه غلظت کاروتنوئید در خانواده گاماریده، دافنی و شیرونومیده
تجزیه توده بی مهرگان گاماریده دافنی شیرونومیده
درصد ماده خشک 47/87 41/90 6/89
درصد پروتئین خام 4/48 2/56 5/49
درصد چربی 33/5 9/12 62/5
کارتنوئید (میکروگرم در گرم در وزن خشک) 51/4 37/3 67/3

منابع:
1- سیف آبادی، سیدجعفر. استادیار گروه بیولوژی دریا، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی- دانشگاه تربیت مدرس- نور.
2- نگارستان، حسین. استادیار پژوهشی. موسسه تحقیقات شیلات ایران، تهران.
3- مقدسی، بابک. مربی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سواد کوه.
4- ولی پور حسن لویی، منصور. 1380. پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی در رشته مهندسی شیلات- تغذیه ماهیان قزل آلا با تکیه بر تولید غذای زنده (گاماروس).