بى خبرى از خويشتن
يكى از نواقص اخلاقى بزرگ و جبران ناپذير انسان، «بى خبرى از عيوب خويشتن» است و اغلب گمراهيها و تباهيها از جهل و ناآگاهى ناشى مى شود; چه بسا صفات و ملكات ناپسندى كه در اثر غفلت در خانه دل مسكن مى گزينند و اساس بدبختى آدمى را پى ريزى مى كنند. هنگامى كه انسان بنده جهل خويشتن مى شود، روح فضيلت در وجودش مى ميرد، اسير شهوت و اميال گوناگون مى گردد و از حريم سعادت جاويدان محروم و بى بهره مى ماند، در اين صورت هرگونه تلاش و راهنمايى اخلاقى منتهى به شكست خواهد گرديد.
نخستين شرط اصلاح نفس «درك عيوب نفسانى» مى باشد; زيرا پس از اطلاع و آگاهى مى توان زنجيرهاى رذايل و ناپاكيها را گسست و از خطرات عيوب خانمانسوز كه به بدبختى و شقاوت مى انجامد، نجات يافت. بررسى خصايص نفسانى براى پرورش روح حايز كمال اهميت است و جز از اين راه، انسان به كمال رشد معنوى و اخلاقى نخواهد رسيد، همين مطالعه نفس به وى امكان مى دهد كه نواقص و همچنين نقاط برجسته روحى خويش را دريابد، و از ميان انبوه صفات گوناگون عفريتها را از مخفى گاه روح خود بيرون كشيده، و با يك تصفيه اساسى و دامنه دار آيينه باطن را از لوث ناپاكيها منزه گرداند.
اگر به علت بى اعتنايى و سهل انگارى، قيافه واقعى خويش را در آيينه اعمال خود تماشا نكنيم، مرتكب خطاى بزرگ و نابخشودنى شده ايم. ما قبل از هرچيز موظّفيم به وضع روحيات خود رسيدگى كرده و چهره خصايص باطنى خويش را آشكارا ببينيم، تا معايبى كه در حال بى خبرى در وجودمان ريشه دوانده و نشو و نما كرده است، باز شناسيم. اين ما هستيم كه مى توانيم با تكاپو و تلاش پيگير ريشه رذايل را از نهاد خود قطع، و از تظاهرات شوم آنها در محيط زندگى جلوگيرى كنيم، و يا آنها را وسيعتر و دامنه دارتر سازيم.
شكى نيست كه تهذيب و اصلاح نفس امر سهل و ساده اى نيست و به آسانى انجام نمى پذيرد، بلكه مستلزم تحمل زحمات طولانى و استقامت و پايدارى فراوان است. براى ريشه كن ساختن عادات خطرناك و زيانبخش و همچنين بنيانگذارى صفات مطلوب و نوين بايد به دنبال شناسايى عيوب، يك اراده نيرومند و تزلزل ناپذير، رهبرى انسان را به عهده بگيرد. هرقدر رفتار خود را كنترل كرده و تحت نظم درآوريم، قواى عقلانى ما نيز منظم و مستقيم مى گردد و هرگامى در اين راه، اثر سودبخش و قاطع دارد كه پس از پايان كار، روشن و آشكار مى گردد.
دانشمند شهير، پرفسور «كارل» مى نويسد:«براى آنكه مشى زندگى عاقلانه گردد مؤثرترين روش اين است كه هر روز صبح طرح كار روزانه و هرشب نتيجه كار حاصله را مورد غور قرار داد; همانطورى كه پيش بينى مى كنيم كه كار ما چه ساعتى شروع و چه ساعتى تمام مى شود و چه كسانى را مى بينيم و يا چه مى نوشيم و چه مى خوريم و عايدى ما چه خواهد بود; همانطور بايد پيش بينى نماييم كه چه كمكهايى بايد به ديگران بكنيم و چگونه در كارها معتدل باشيم، ناپاكى اخلاقى نيز همچون كثافت بدنى مشؤوم است پيش از شروع يك روز نو، هركس بايد اخلاقش را نيز همانند جسمش شستشو دهد پيش از خواب و بعد از بيدارى بسيارى از مردم عادت دارند كه چند حركت براى نرمش عضلات و بندها مى كنند. كم اهميت تر نيست كه چند دقيقه را نيز صرف پرورش فعاليتهاى اخلاقى و فكرى و روانى خود نمايند. با تفكر هرروزه درباره روشى كه بايد در اعمال خود اتخاذ كرد و با سعى در پيروى دقيق از خط مشى ترسيمى، مى توان در عين حال عقل و اراده را تقويت كرد. بدين ترتيب در عمق شعور، قلمرو مجهولى بسط مى يابد كه در آن هركس به تنهايى بى نقاب، چهره خود را مى بيند، موفقيت ما در اجراى مقررات زندگى با شدت زندگى درونى ما بستگى دارد; همانطورى كه تاجر، دفتر دخل و خرج خود و دانشمند، اوراق تجارب خود را به دقت تنظيم مى كند، هرفردى خواه فقير يا غنى، پير يا جوان، عالم يا جاهل بايد هرروز خوبيها و بديهاى انجام يافته را ضبط نمايد. فقط با اجراى صبورانه اين روشها است كه كم كم جسم و جان ما تغيير پيدا مى كند!».
يك انسان مثبت با روشن بينى خاصى مجموعه تلاشها و نيروهاى خود را در مجراى شايسته اى هدايت مى كند. شخص، هرقدر محترم باشد، براى ديگران نيز احترام قايل است و از امورى كه به جريحه دار شدن احساسات آنها مى انجامد، جداً مى پرهيزد; زيرا بهترين معرف انسان، رفتار روزانه اى است كه در طى معاشرتها از وى ظاهر مى شود. از بزرگى پرسيدند: «مشكل ترين چيزها چيست و آسانترين كارها كدام است؟ گفت مشكل ترين چيزها اين است كه شخص خود را بشناسد و آسانترين كارها اين است كه از ديگران عيبجويى كند!».
بررسی مشخصات اخلاقی روانی
سید مجتبی موسوی لاری
