اقلیم و ویژگی های طبیعی استان زنجان

تنوع آب و هوایی استان زنجان سبب شده که این منطقه چهارفصل بوده و ظرفیت های بالایی در زمینه گردشگری طبیعی داشته باشد. به سبب شرایط خاص آب و هوایی منطقه؛ طارم استان زنجان را هندوستان ایران می دانند. چشمه های آب معدنی، رودخانه های متعدد دایمی و فصلی، جنگل ها و آبشارهای زیبای داخل جنگل ها، روستاهای ییلاقی و زیبایی که در دره های ارتفاعات طارم واقع شده اند؛ این منطقه را به پر جاذبه ترین ناحیه طبیعی استان زنجان تبدیل کرده است. شهرستان خرم دره نیز که از آن به عنوان یک باغ شهر یاد می شود، با اتکا به سرسبزی و باغ های پرشمار خود یکی دیگر از مناطق گردشگری این استان محسوب می شوند.

 به طور کلی اردیبهشت، خرداد و تیرماه بهترین ماه های مسافرت به استان زنجان هستند. هیچ توصیفی از سرسبزی و زیبایی طبیعت زنجان در این ماه ها کامل نیست و مناظر بدیع این فصل را در زنجان فقط باید دید. تفاوت آب و هوایی در نواحی مختلف استان زنجان را می توان به خوبی در یک زمان در قسمت های شمالی، مرکزی و جنوبی استان مشاهده کرد. مهم ترین منبع آب های سطحی در استان زنجان رودخانه های دایمی و فصلی هستند. رودخانه های قزل اوزن ، زنجان رود ، ابهررود و شاهرود را می توان مهم ترین رودهای دایمی این استان دانست. رودخانه قزل اوزن علاوه بر اهمیت اقتصادی بالایی که دارد به دلیل پرآبی، زیبایی و طولانی بودن مسیر خود؛ یکی از مهم ترین روخانه های زنجان است که در زمینه جاذبه های گردشگری نیز اهمیت زیادی دارد. به برکت آب فراوان، باغ های زیبا و سرسبز بسیاری در مسیر این رودخانه به وجود آمده که منظره بسیار زیبایی به حومه شهر زنجان داده است. چشمه های معدنی استان زنجان به دو صورت چشمه های آب گرم معدنی و چشمه های آب سرد معدنی شکل گرفته اند که از نظر جاذبه های گردشگری دارای اهمیت هستند. غارهای متعددی در استان زنجان در دل کوه ها قرار دارند که برخی از آن ها هم چون غار کتله خور از مهم ترین آثار طبیعی این استان به شمار می آیند . آب و هوای استان زنجان استان زنجان به لحاظ داشتن تنوع نقاط ارتفاعی از یک سو و از سوی دیگر تاثیرپذیری از چند توده هوایی خزری، مدیترانه ای و صحرای مرکزی، صاحب اقلیم ها و اکوسیستم های متنوعی شده است. با وجود این که این استان یکی از استان های سردسیر و کوهستانی شمال باختری کشور به شمار می آید؛ از اکوسیستم های فراوان دشتی، بیابانی، تالابی و رودخانه ای، جنگلی، درختچه ای، کوهستانی مرتفع و تپه ماهوری نیز بی نصیب نمانده است. این استان در بیش تر از 70 درصد از مناطق خود آب وهوای نیمه خشک فراسرد و در 30 درصد باقی مناطق از تنوع اقلیمی و آب و هوایی برخوردار است. میزان بارندگی سالانه استان زنجان حدود 323 میلی متر برآورد شده است. اردیبهشت، خرداد و تیرماه بهترین ماه های مسافرت به استان زنجان هستند. هیچ توصیفی از سرسبزی و زیبایی طبیعت زنجان در این ماه ها کامل نیست و مناظر بدیع این فصل را در زنجان فقط باید دید. تنوع آب و هوایی و تغییرات ارتفاع از 500 متر در سواحل رودخانه قزل اوزن در ناحیه طارم تا ارتفاعات بیش از 3000 متر در انگوران تغییرات دمایی و آب و هوایی زیادی را در نقاط مختلف به وجود آورده و سبب پدید آمدن چشم اندازهای مختلفی در منطقه شده است. تفاوت آب و هوایی در نواحی مختلف استان زنجان را می توان به خوبی در یک زمان در قسمت های شمالی، مرکزی و جنوبی استان مشاهده کرد. این تنوع آب و هوایی و توپوگرافی سبب پیدایش جوامع زیستی گیاهی و جانوری متنوعی در منطقه شده و محیط طبیعی استان زنجان را غنای خاصی بخشیده است. رودخانه ها، چشمه هاو آبشارهای استان زنجان مهم ترین منبع آب های سطحی در استان زنجان رودخانه های دایمی و فصلی هستند. رودخانه های قزل اوزن ، زنجان رود ، ابهررود و شاهرود را می توان مهم ترین رودهای دایمی این استان دانست. رودخانه قزل اوزن از کوه های چهل چشمه کردستان و همدان سرچشمه گرفته و در نزدیکی منجیل به شاهرود پیوسته و با نام سفیر رود به دریای خزر می ریزد. زنجان رود نیز در حوزه آب ریز قزل اوزن قرار داشته و با جهتی جنوب خاوری، شمال باختری به رودخانه قزل اوزن می پیوندد. رودخانه قزل اوزن علاوه بر اهمیت اقتصادی بالایی که دارد به دلیل پرآبی، زیبایی و طولانی بودن مسیر خود یکی از مهم ترین روخانه های زنجان است که در زمینه جاذبه های گردشگری نیز اهمیت زیادی دارد. به برکت آب فراوان باغ های زیبا و سرسبز بسیاری در مسیر این رودخانه به وجود آمده که منظره بسیار زیبایی به حومه شهر زنجان داده است به طوری که در تمام سفرنامه های جهانگردان و مستشرقین از این رودخانه و زیبایی و سرسبزی مناطق اطراف آن یاد شده است. مسیر رودخانه قزل اوزن یکی از مهم ترین تفرجگاه های اهالی زنجان و مناطق اطراف آن یکی از باصفاترین استراحت گاه های مسافران مسیر شمال باختر کشور است. خرا رود از کوه های قره داغ در خدابنده سرچشمه گرفته و در محل آبگرم واقع در جاده قزوین به همدان جریان می یابد و پس از پذیرا شدن رودخانه های آوه، گلنجین، شور و کردان با نام رود شور ادامه مسیر می دهد و سپس در شهریار با رودخانه کرج ادغام شده و به همان نام به طرف دریاچه حوض سلطان قم جریان می یابد. ابهر رود نیز یکی دیگر از رودهای جاری در این استان زیبا است که از حوالی سلطانیه سرچشمه گرفته و با جهت شمال باختری ، جنوب خاوری، پس از مشروب ساختن ابهر، هیدج، صایین قلعه و خرم دره به تاکستان رسیده و آب تعداد زیادی از روستاهای دو دانگه را تامین می سازد. رودخانه های سجاس، آیدوغموش، تالوار، شاری چای، قرانقو و گامیش چای از حوزه آبریز قزل اوزن و رودخانه تهم از حوزه آبریز زنجان رود از دیگر رودخانه های مهم استان هستند که تقریبا در تمام مناطق استان جریان دارند. در مجموع 21059 کیلومتر از کل مساحت استان زنجان را که حدود 22164 کیلومتر مربع برآورد شده است، حوزه آبخیز قزل اوزن یا سفید رود که خود وسعتی در حدود 6/5 میلیون هکتار دارد، در بر می گیرد. به طور کلی در سطح استان زنجان دو آبخیز اصلی که از آبخیزهای فرعی متعدد تشکیل شده اند وجود دارد. حوزه اول که حوزه آبخیز قزل اوزن یا سفید رود است، با وسعتی معادل 56200 کیلومتر بخش های مرکزی، جنوب باختری، باختر و شمال استان زنجان را در بر گرفته است. رودخانه های اصلی به نام های قزل اوزن و شاهرود که پس از به هم پیوستن در منطقه منجیل (محل سد سفید رود) رودخانه سفید رود را به وجود می آورند، درحوزه آبخیز سفید رود جاری هستند. براساس مطالعات انجام شده مقدارآب سالانه رودخانه های قزل اوزن و شاهرود و شاخه های عمده آن ها به طور متوسط برابر با 925/5 میلیارد متر مکعب درسال است که نزدیک به 2/4 میلیارد متر مکعب آن مربوط به رودخانه قزل اوزن و بقیه مربوط به رودخانه شاهرود است. حوزه بعدی، حوزه ی آب خیز رودخانه شور است که از آب خیزهای رودخانه ابهرود ، حاجی رود، خرا رود و آوچ چای تشکیل شده است.

به طور کلی رودهای دایمی استان زنجان عبارتند از:

 انگوران چای (به درازای 50 کیلومتر)، اوزون دره (به درازای 50 کیلومتر)، چمل گین (به درازای 20 کیلومتر)، حلب (به درازای 40 کیلومتر)، خویین (به درازای 30 کیلومتر)، کاکا (به درازای 30 کیلومتر)، سیاوه رود (به درازای 25 کیلومتر)، شورفشاپور (به درازای 420 کیلومتر)، علی جولاچای (به درازای 12 کیلومتر) و قلعه چای (به درازای 60 کیلومتر). مهم ترین رودخانه های فصلی استان زنجان عبارتند از: آب بر (به درازای 25 کیلومتر)، آب لار (به درازای 20 کیلومتر)، آق زوج چای (به درازای 32 کیلومتر)، آقبلاغ چای (به درازای 17 کیلومتر)، التماس دره سی (به درازای 15 کیلومتر)، الله لوچای (به درازای 20 کیلومتر)، اوزون دره گوجه قیه (به درازای 32کیلومتر)، بیزینه رود (به درازای 75 کیلومتر)، بیوک چای (به درازای 25 کیلومتر)، تخته یورد (به درازای 30 کیلومتر)، تلخه رود زنجان (به درازای 6 کیلومتر)، چسب (به درازای 32 کیلومتر)، دربند(به درازای 12 کیلومتر)، سارمساقلو (به درازای 33 کیلومتر)، سهرین (به درازای 30 کیلومتر)، سیلاب گمیش آباد (به درازای 20 کیلومتر)، سجاس رود (به درازای 60 کیلومتر)، سرابند (به درازای 44 کیلومتر)، شورهمدان (به درازای 120 کیلومتر)، شوراب (به درازای 18 کیلومتر)، شورچای (به درازای 35 کیلومتر)، شورسهرورد (به درازای 45 کیلومتر)، قره چای (به درازای 44 کیلومتر)، قره قوش (به درازای 40 کیلومتر)، قلات (به درازای 33 کیلومتر)، گورگورچای (به درازای 4 کیلومتر)، لجام گیر(28 کیلومتر)، لوان چای (به درازای 23 کیلومتر) و میرجان سویی (به درازای 40 کیلومتر). این رودخانه ها در مناطق مختلف استان از جمله شهرستان های ابهر، ماه نشان، زنجان، ایجرود، طارم و خدابنده و در روستاها و بخش های مختلف این منطقه جاری هستند. وجود رودخانه ها و ریزابه های فراوان در منطقه سبب احداث دو سد مهم گاوازنگ و تهم در زنجان شده است. این سدها که در شمال شهر ساخته شده اند وظیفه تامین آب آشامیدنی پرجمعیت ترین شهر استان زنجان را به عهده دارند و علاوه بر آن دریاچه های مصنوعی پشت این سدها ارزش تفریحی و تفرجگاهی نیز به آن ها داده است. آب های زیر زمینی استان زنجان به علل گوناگونی از جمله بافت خاک ها، نوع آب و هوا و میزان بارش غنی هستند و از نظر تامین منابع آبی اهمیت زیادی دارند. بیش تر روستاهای این استان از آب های زیرزمینی به صورت حفر چاه ها و کاریزها استفاده می کنند. چشمه های معدنی استان به دو صورت چشمه های آب گرم معدنی و چشمه های آب سرد معدنی شکل گرفته اند. از این میان بیش تر چشمه های آب گرم از نظر جاذبه های گردشگری دارای اهمیت هستند. این چشمه ها با عبور از لایه های آهکی زیرزمینی و اختلاط با گازهای گوگردی از درجه حرارت بالایی برخوردار شده و به خاطر داشتن کیفیت گوگردی و آهکی به عنوان داروی شفابخش امراض رماتیسمی مورد استفاده قرار می گیرند. نکته جالب در مورد چشمه های استان این است که پس از زلزله سال 1369 و ایجاد دگرگونی در لایه های زیرزمینی، بر درجه حرارت آب های گرم معدنی در سطح استان افزوده شده است. چشمه آب گرم وننق در نزدیکی روستای وننق در 30 کیلومتری جاده سهرین به باختر زنجان، چشمه آب گرم ابدال در 30 کیلومتری جنوب باختری زنجان در نزدیکی روستای ابدال، چشمه آب گرم گرماب در 60 کیلومتری خدابنده در حومه روستای گرماب، چشمه آب گرم قنیرجه در 10 کیلومتری روستای علم کندی شهرستان ماه نشان، چشمه آب گرم احمد آباد در جنوب باختری منطقه حفاظت شده انگوران و در15 کیلومتری معدن سرب انگوران واقع در شهرستان تکاب در استان آذربایجان باختری برخی از چشمه های آب گرم معدنی استان زنجان هستند که علاوه بر خواص دارویی و درمانی از اهمیت توریستی نیز برخوردار است. چشمه های آب سرد معدنی استان زنجان دارای ترکیبات گوگردی، منیزیمی و زاج هستند. این آب ها گازدار بوده و به عنوان دافع سنگ کلیه مورد استفاده قرار می گیرند. مهم ترین چشمه های آب سرد استان را آب معدنی الله بلاغی واقع در 50 کیلومتری شمال زنجان و حومه روستای ماهان در شهرستان طارم و چشمه آب معدنی عمقین در 15 کیلومتری لوشان در جاده سیروان شهرستان طارم تشکیل می دهند. از این رو می توان گفت تمام مناطق استان زنجان به لحاظ وجود منابع آب دارای اهمیت بوده و از این لحاظ غنی است. آبشار شارشار تنها آبشار شناخته شده در زنجان است که در منطقه تهم، در شمال باختری شهر زنجان واقع شده است. این آبشار که به طرز بسیار زیبایی در میان سنگ های صخره ای قرار گرفته است، حدود 5 کیلومتر با دریاچه مصنوعی سد تهم فاصله دارد و دسترسی به آن با یک کوهنوردی یک ساعته امکان پذیر است. رودخانه سفید رود یا قزل اوزن رودخانه قزل اوزن علاوه بر اهمیت اقتصادی بالایی که دارد به دلیل پرآبی، زیبایی و طولانی بودن مسیر خود یکی از مهم ترین روخانه های زنجان است که در زمینه جاذبه های گردشگری نیز اهمیت زیادی دارد. به برکت آب فراوان باغ های زیبا و سرسبز بسیاری در مسیر این رودخانه به وجود آمده که منظره بسیار زیبایی به حومه شهر زنجان داده است به طوری که در تمام سفرنامه های جهانگردان و مستشرقین از این رودخانه و زیبایی و سرسبزی مناطق اطراف آن یاد شده است. مسیر رودخانه قزل اوزن یکی از مهم ترین گردش‌گاه های اهالی زنجان و مناطق اطراف آن یکی از باصفاترین استراحتگاه های مسافران مسیر شمال باختر کشور است.

سفیدرود یا قزل اوزن یکی از مهم ترین، بزرگ ترین و مشهورترین رودخانه های ایران و یک رود دایمی به درازای 765 کیلومتر و شیب متوسط 3/0 درصد است که از آبخیزهای 30 کیلومتری شمال باختری سنندج، دهستان مارال (استان کردستان) سرچشمه می گیرد. ارتفاع سرچشمه این رودخانه 2300 متر و ارتفاع ریزشگاه آن 25- متر است. این رودخانه در ابتدای سرچشمه خود چم هانه گلان نام داشته و مسیر حرکت آن شمالی است. پس از طی کردن حدود 10 کیلومتر و مخلوط شدن با چندین رودخانه و ریزابه، به نام های خنجره، گومرش و چم بناسوره، با نام جدید قزل اوزن به سمت شمال خاوری متوجه می شود. به طور کلی سفیدرود یا قزل اوزن از استان های کردستان، زنجان، آذربایجان خاوری و گیلان عبور می کند. رودخانه قزل اوزن در مسیر خود ضمن مخلوط شدن با ریزابه های بسیار با پیچ و خم های متعدد از شهرستان سنندج خارج شده و به دهستان نجف آباد در محدوده شهرستان بیجار وارد می شود. پس از عبور از این دهستان در روستای زرده کمر با چم زر مخلوط می شود. در روستاهای قاسم آباد و علی آباد با رودخانه های یول کشتی و شوراب درهم آمیخته و متوجه خاور می شود. این رودخانه پس از پیمودن مسیری نسبتاً طولانی با خروج از شهرستان بیجار وارد محدوده شهرستان خدابنده (قیدار) می شود. در شهرستان خدابنده از دهستان قشلاقات افشارعبور می کند و با ریزابه های بسیاری از جمله شور، چسب و تلوار مخلوط شده و به روستای محمدآباد وارد می شود. در این روستا تغییر مسیر داده و به سمت شمال منحرف می شود. پس از دور زدن کوه شینه داغ و مخلوط شدن با رودخانه خوزان راه اتومبیل‌ رو زنجان - بیجار را قطع کرده، با رودخانه خویین مخلوط شده و رو به سوی شمال باختری به دهستان انگوران در محدوده شهرستان زنجان وارد می شود. در این ناحیه با رودخانه های لجام گیر و انگوران چای درهم آمیخته و پس از آن وارد شهرستان ماه نشان می شود. این رودخانه پس از وارد شدن به ماه نشان از مرکز این شهرستان عبور کرده و با رودخانه های دربند، قلعه چای و تلخه رود در هم آمیخته و به دهستان چایپاره وارد می شود. در این دهستان ابتدا با زنجان چای و سپس با آجی چای مخلوط شده و به شهرستان میانه از محدوده استان آذربایجان خاوری وارد می شود. در این قسمت مسیری را به موازات خط آهن تهران - تبریز می پیماید و در ایستگاه پل دختر وارد دره قافلانکوه می شود. در ادامه مسیر خود از چندین روستا در استان آذربایجان خاوری عبور می کند و با رودخانه گرمی و آرپاچای در شهرستان خلخال (در محدوده استان اردبیل) مخلوط می شود. با ورود به دهستان خورش رستم با رودخانه کندرچو و شاهرود مخلوط شده و به محدوده شهرستان طارم وارد می شود. در این شهرستان با رودخانه های آب بر، آب لار، آق روی چای و لوان چای مخلوط می شود و در نهایت به دریاچه سد سفید رود می ریزد. قزل اوزن پس از مخلوط شدن با رودخانه شاهرود به سفید رود تغییر نام داده، رو به سوی شمال خاوری جریان یافته و وارد محدوده شهرستان رودبار می شود. در این منطقه با ریزابه های متعدد بزرگ و کوچک درهم آمیخته و پس از عبور از دهستان رستم آباد به دهستان سنگر در محدوده شهرستان رشت وارد شده و کم کم پهنه بستر آن گسترده تر می شود. رودخانه سفید رود در این منطقه روستاهای زیادی را مشروب ساخته و به دشت گیلان که از آبرفت‌های همین رودخانه پدید آمده است، وارد می شود. وسعت دلتای سفیدرود که بیش از 1250 کیلومتر مربع است، از دشت گیلان آغاز می ‌شود و نخستین شاخه آن که خمام‌ رود نام دارد در همین منطقه از آن جدا می شود. سفید رود در دلتای خود به سوی شمال جریان می ‌یابد و در روستای پاشاکی با دیسوم‌ رود مخلوط شده و به دهستان کوچصفهان وارد می ‌شود. در همین محل شاخه دیگری که نورود نام دارد از آن منشعب شده و به سوی آستانه اشرفیه روان می ‌شود. در این شهر تغییر جهت داده و با چند پیچ و تاب به سوی شمال رهسپار می ‌شود و سرانجام در شمال منطقه کیاشهر به دریای خزر می ریزد. همجواری کناره های رودخانه قزل اوزن با جاده اصلی تهران - تبریز زمینه استفاده گردش‌گاهی از این رودخانه را افزایش داده است و همچنین عبور این رودخانه بزرگ و زیبا از چندین استان و ده ها شهر، بخش، دهستان و روستا سبب رونق و آبادانی مناطق عبوری آن شده است و معمولا به عنوان گردش‌گاه اهالی از آن ها استفاده می شود. رودخانه قزل اوزن نه تنها برکت و آبادانی را به استان زنجان هدیه کرده، بلکه کشتزارها و باغ های سرسبز کناره های آن جلوه بسیار زیبایی را در طول چهار فصل به نمایش می گذارند و دوستداران طبیعت را به سوی خود جذب می کنند. همین امر بر ارزش های توریستی رودخانه قزل اوزن در کنار ارزش های اقتصادی آن تاکید می کند. رودخانه زنجان رود یکی از مهم ترین رودخانه های استان است که در شهرستان های ابهر و زنجان جاری می باشد. این رودخانه دایمی که 142 کیلومتر طول داشته و ارتفاع سرچشمه آن 1780 متر است، از آبخیزهای دهستان سلطانیه در 38 کیلومتری خاور زنجان سرچشمه گرفته و دره پهناور زنجان رود را به سوی شمال باختری طی می کند. این رودخانه از جنوب شهر زنجان عبور می کند و پس از مشروب کردن روستاهای مشک آباد، نیماور، بناب، دیزج، خانه بران و سالیان از جنوب شهر زنجان گذشته و به موازات راه اتومبیل رو و راه آهن زنجان - میانه به سوی شمال باختری به جریان خود ادامه می دهد. در این مسیر روستاهای کوشکان والارود، خرم پی و برخی روستاهای دیگر را سیراب کرده و در نهایت به روستای سرچم پایین می رسد. در این روستا به سوی باختر تغییر مسیر داده و پس از سیراب کردن روستاهای چوروک، الوارلو، گوگلان و رجین در 3 کیلومتری باختر روستای رجین به قزل اوزن می ریزد. ارتفاع ریزشگاه این رودخانه 1100 متر، شیب متوسط آن 5/0 درصد و حوزه آن دریای خزر است. ابهر رود مهم ترین رودخانه جاری در سرتاسر شهرستان ابهر و شریان حیاتی این منطقه است. این رود شاخه ‌ای از رودخانه شور فشاپویه بوده و در شهرستان‌های ابهر، تاکستان، قزوین، کرج، تهران و قم جریان دارد و از دو شاخه فصلی و دایمی تشکیل شده است. سرچشمه شاخه فصلی آن از کوه سرآهند در حوالی گردنه الله اکبر سلطانیه است. شاخه دایمی آن به نام کینه ورس نیز از کوه های رستم، سالارداغی و سندان سرچشمه می گیرد. این شاخه از شعبات متعددی تشکیل شده و با جهت شمال باختری به جنوب خاوری در نزدیکی ابهر به شاخه فصلی می پیوندد و با نام ابهررود جریان می یابد. این رودخانه در مسیر خود آب های ابهر، خرم دره، چالچوق و سیلاب های شناط و جندق را پذیرا شده و پس از مشروب ساختن مزارع روستاها و شهرهای مسیر خود در صایین قلعه، هیدج، خرم دره، ابهر، تاکستان، دو دانگه و قزوین به رودخانه شور و در آخر به دریاچه نمک قم می ریزد. مقدار آبی که در رودخانه ابهر رود جریان دارد، در ایستگاه هیدرومتریک روستای قروه 316 میلیون متر مکعب در سال اندازه گیری شده است. این رودخانه در شهرستان ابهر و در پایین ترین سطح شهر قرار دارد. در بعضی از قسمت های مسیر آن، آب از زیر زمین بالا آمده و به آب رودخانه افزوده می گردد به همین خاطر این رودخانه نوعی زاینده رود به شمار می آید. اهالی در نقاط مختلف شهر، با بستن بندهایی آب را از مسیر خود منحرف کرده و به سمت مزارع شهرها و روستاها روانه می کنند، ولی آب رودخانه تا رسیدن به بند پایینی دوباره افزایش پیدا کرده و پرآب می گردد. در اطراف این رودخانه و دیگر رودخانه های منطقه، درختان تبریزی، بید، نارون و سپیدار توسط اهالی کاشته شده که مصارف صنعتی و ساختمانی دارند. این درختان پس از رشد کافی قطع شده و برای مصارف صنعتی به تهران و دیگر شهرهای مجاور حمل می شوند. در دامنه بیش تر کوه های منطقه چشمه هایی وجود دارد که در فصل های بهار، پاییز، زمستان و تابستان آب در آن ها جاری است و دره های سبز و خرمی را در مسیر خود به وجود آورده اند و به واسطه آن ها، سراسر منطقه در فصل های مختلف به رنگ های گوناگون درمی آیند. زیباترین فصل آن ها در بهار است که حاشیه این چشمه ها، سرسبز، پرگل و زیبا است. قنات هایی نیز توسط اهالی منطقه حفر شده که از آن ها در آبیاری باغ ها و مزارع استفاده می شود. قنات های آخوند، خودآفرین، امام جمعه محمد بیک، خونین، آب قنات علی، گشنیز گلی، غازگلی، کاریز پاشا و... مشهورترین این قنات ها هستند که در آبیاری مزارع و باغ ها نقش مهمی را ایفا می کنند و در شهرها و روستاهای پیرامون شهرستان ابهر پراکنده شده اند. چمل گین طارم یک رود دایمی به طول 20 کیلومتر و شیب متوسط 4/9 درصد است که دارای مسیر جنوب باختری بوده و در محدوده شهرستان طارم جریان دارد. این رودخانه از کوه ولان در 16 کیلومتری باختر شمالی ماسوله سرچشمه می گیرد و تا محدوده شهرستان طارم ادامه پیدا می کند. ارتفاع سرچشمه رودخانه چمل گیر 2350 متر و ارتفاع ریزشگاه آن 480 متر است. این رودخانه در انتهای مسیر خود به رودخانه قزل اوزن می ریزد. رودخانه خویین ایجرود یک رود دایمی و از جمله رودخانه های مهمی است که در شهرستان ایجرود جریان دارد. این رودخانه به طول 30 کیلومتر و شیب متوسط 3/0 درصد از تلاقی رودخانه‌های اوزون دره و سُجاس رود در 48 کیلومتری جنوب باختری زنجان پدید می‌آید و ارتفاع سرچشمه آن 1550 متر است. رودخانه خویین در مسیر عبوری خود، روستاهای خویین، گرنه و آرکوین را سیراب کرده و به موازات راه اتومبیل‌ رو زنجان - بیجار به سوی جنوب باختری روان می شود و پس از عبور از شمال روستای «ینگی کند جامع السرا» در محل پل قزل‌اوزن به رودخانه قزل‌اوزن می ریزد که ارتفاع ریزشگاه این رودخانه 1450 متر است. رودخانه سیاوه رودطارم یک رود دایمی به طول 25 کیلومتر و شیب متوسط 5/7 درصد است که در روستای درام در محدوده شهرستان طارم جریان دارد. این رودخانه از کوه شاه معلم در 6 کیلومتری شمال باختری ماسوله سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن 2350 متر است. سیاوه رود با نام آندره به سوی جنوب باختری سرازیر می شود و در مسیر عبوری خود روستاهای سیاوه رود و درام را آبیاری می کند. این رودخانه که ارتفاع ریزشگاه آن 480 متر است به رودخانه قزل اوزن می ریزد. رودخانه شور فشاپویه خدابنده یک رودخانه دایمی به طول تقریبی 420 کیلومتر، شیب متوسط 4/0 درصد و مسیر کلی جنوب خاوری است که در استان های قم، تهران، مرکزی، قزوین، زنجان و شهرستان های قم، تهران، ساوه، کرج، قزوین و خدابنده جریان دارد. این رودخانه از دامنه باختری کوه قره داغ در30 کیلومتری شمال خاوری قیدار سرچشمه گرفته و با نام خررود از دهستان سجاس رود عبور می کند. ارتفاع سرچشمه این رودخانه 2300 متر بوده و ضمن عبور از چندین دهستان با ریزابه های بسیار از 10 کیلومتری خاور شهر قیدار گذشته و با نام چای خررود به دهستان خرقان باختری در حومه شهرستان قزوین وارد می شود. این رودخانه پس از عبور از روستاهای بسیار و مشروب کردن آن ها با رودخانه شور خرقان مخلوط شده و راه اتومبیل رو قزوین - همدان را قطع می کند و سپس وارد دهستان خرقان خاوری می شود. پس از آن با رودخانه های آوج و کلنجین درهم آمیخته و رو به سوی شمال خاوری جریان می یابد. پس از عبور از روستای سکزناب از دره خاوری کوه قره قرقان عبور کرده و به دهستان افشاریه وارد می ‌شود. رودخانه خررود در این دهستان با رودخانه اورونگاش مخلوط می شود، و روستاهای حصار، نوهوب و رحمت آباد را مشروب ساخته و پس از آن به صورت خشکرودی به دهستان رامند جنوبی و سپس به دهستان دشت آبی وارد می‌ شود. این رودخانه در این دهستان با ابهررود مخلوط شده و به رود شور فشاپویه تغییر نام داده و به سوی جنوب منحرف می شود و از باختر روستای قشلاق حسین خانی گذشته و پس از طی مسیری 8 کیلومتری دوباره به سمت خاور منحرف شده و وارد شوره زارهای دامنه جنوبی کوه ها می شود. رودخانه شور فشاپویه از میان شوره ‌زارهای دامنه جنوبی ارتفاعات، حلقه‌ وارعبور کرده و پس از گذشتن از دامنه خاوری کوه کردها به دهستان زرند از شهرستان ساوه داخل می شود. سپس رو به سوی جنوب خاوری، خط آهن تهران - قم و همچنین راه اتومبیل ‌رو تهران - ساوه را قطع کرده و وارد دهستان فشاپویه در محدوده شهرستان تهران می شود. در این دهستان نخست در قشلاق هفت تپه، با رودخانه سرود ادغام و سپس به موازات رودخانه کرج و به فاصله متوسط 10 کیلومتری رو به سوی جنوب خاوری روان می شود. یک قوس بزرگ راستگرد را طی کرده و از دهستان فشاپویه خارج و به دهستان قمرود از شهرستان قم وارد می ‌شود. این رودخانه پس از طی مسیری طولانی و گذشتن از مناطق مختلف در 75 کیلومتری خاور قم به دریاچه نمک می ‌ریزد که ارتفاع ریزشگاه آن 795 متر است. آب برطارم یک رودخانه کوچک فصلی به طول 25 کیلومتر و شیب متوسط 9 درصد است که در بخش مرکزی دهستان آب بر و در محدوده شهرستان طارم جاری است. این رودخانه از دامنه جنوبی کوه بندگدوک، در67 کیلومتری شمال خاوری شهر زنجان سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن 2600 متراست. آب بر در کل مسیر جنوبی دارد و با ارتفاع ریزشگاه 350 متر به قزل اوزن می ریزد. آب لارطارم یک رود فصلی به طول 20 کیلومتر و شیب متوسط 11 درصد است که در روستای دستجرده از بخش چورزق در محدوده شهرستان طارم جاری است. رودخانه آب لار از دامنه جنوبی کوه فشم و دامنه باختری کوه چیلاوی در 66 کیلومتری شمال خاوری شهر زنجان سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن 2500 متر است. این رودخانه از روستاهای شاه نشین، خرم آباد و دستجرده عبور کرده و آن ها را آبیاری می کند. رودخانه آب لار به رودخانه قزل اوزن می ریزد و ارتفاع ریزشگاه آن 340 متر است. آق زوج چای‌طارم یک رودخانه فصلی به طول 32 کیلومتر و شیب متوسط 7 درصد است که مسیر شمال خاوری دارد و در محدوده شهرستان طارم جاری است. این رودخانه از دامنه شمالی کوه کلاش و دامنه خاوری کوه کمره در 36 کیلومتری خاور شهر زنجان، سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن 2050 متر است. رودخانه آق زوج چای در مسیر عبوری خود روستاهای پرانقور، چیلان کشه و هند زمین را سیراب می کند و در نهایت به رودخانه قزل اوزن می ریزد. رودخانه آقبلاغ چای خدابنده یک رود فصلی به درازای 17 کیلومتر و شیب متوسط 3 درصد است که در شهرستان خدابنده، در روستاهای شیوانات و گرماب از بخش افشار جریان دارد. رودخانه آقبلاغ چای از دامنه های شمالی کوه چنگ الماس در64 کیلومتری جنوب باختری شهرستان خدابنده سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن 2030 متر است. رودخانه آقبلاغ چای در مسیر خود از روستاهای جعفرآباد، فتح آباد و چپقلو عبور می کند و در 12 کیلومتری جنوب خاوری روستای محمد شالو (واقع در32 کیلومتری خاور شهرستان بیجار) به رودخانه تلوار می ریزد.ارتفاع ریزشگاه این رودخانه 1520 متر است. رودخانه بیزینه رود خدابنده یک رود فصلی به درازای 75 کیلومتر و شیب متوسط 3/1 درصد است که در محدوده شهرستان خدابنده جریان دارد. این رودخانه از دامنه های باختری کوه خرقان در60 کیلومتری جنوب خاوری خدابنده سرچشمه گرفته و در دهستان بزینه رود شهرستان خدابنده جریان می یابد. ارتفاع سرچشمه این رودخانه 2500 متر است و در طی مسیر خود از روستاهای بسیاری از جمله ملابداخ، هـی کهیلا، بزین، شورور، قره محمد، سرین، زرین آباد، حصار بالا و حصار پایین عبور کرده و این مناطق را سیراب می کند. رودخانه بیزینه رود پس از طی مسیری نسبتاً طولانی به رودخانه شور در 3 کیلومتری شمال خاوری گرماب و 86 کیلومتری شمال باختری کبودرآهنگ می ریزد و ارتفاع ریزشگاه آن 1550 متر است. رودخانه چسب ایجرود چسب یک رودخانه‌فصلی به طول 32 کیلومتر و شیب متوسط 2 درصد است که در شهرستان ایجرود جریان‌دارد. این رودخانه از دامنه شمالی کوه های قراول و سریال در 58 کیلومتری‌جنوب‌زنجان‌سرچشمه‌گرفته و رو به سوی باختر جریان پیدا می‌کند.ارتفاع سرچشمه این رودخانه 2100 متر است و پس از مشروب کردن روستاهای بسیار سرانجام به رودخانه قزل اوزن می ریزد. رودخانه سُجاس رود خدابنده یک رودخانه فصلی به طول 60 کیلومتر است که در دهستان سجاس رود از بخش سجاس رود شهرستان خدابنده جریان دارد. این رودخانه از دامنه های جنوبی کوه آق داغ در 28 کیلومتری شمال خاوری خدابنده سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن1900 متر است. رودخانه سجاس رود در ابتدای سرچشمه خود مسیری به سمت جنوب باختری دارد ولی پس از عبور از روستای مزید آباد و مخلوط شدن با ریزابه های متعدد به سمت شمال باختری تغییر مسیر داده و از روستاهای سیمان، سجاس، چنقور، نهاویس، دولجین، زرز، آقاجری و سُها عبور کرده و آن ها را آبیاری می کند. در روستای سها به سوی باختر تغییر مسیر می دهد و ضمن عبور از دره جنوبی کوه بیوک قیه، روستای قلابر را مشروب ساخته و در این روستا با ریزابه روستای جوقین مخلوط می شود. پس از عبور از روستای بلوبین، در یک کیلومتری شمال باختری این روستا با رودخانه اوزون دره مخلوط شده و با هم رودخانه خویین را پدید می آورند. ارتفاع ریزشگاه سجاس رود 1500 متر است. رودخانه شور همدان خدابنده یک رود فصلی به طول 120 کیلومتر و شیب متوسط 7/0 درصد است که در دهستان مهربان (شهرستان همدان) و دهستان گرماب از بخش افشار (شهرستان خدابنده) جریان دارد. این رودخانه از دامنه باختری کوه های سید مزار و سوباشی در 6 کیلومتری جنوب خاوری گل‌ تپه و در 52 کیلومتری شمال باختری همدان سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن 2300 متر است. رودخانه شور همدان در 49 کیلومتری شمال خاوری بیجار وارد بخش و دهستان بزینه‌ رود از شهرستان خدابنده می ‌شود. این رودخانه در مسیر طولانی خود از روستاهای گل ‌تپه، گوزال ابدال، خبرارخی، صفاریز، کند بلاغی، عبدالمؤمن، آق‌کند، قاباق تپه، الان بالا، الان پایین، دوزون دره، چالی، آب مشگین، خوایی، حاجی آباد، رستم آباد، آقچه گنبد، مصرآباد سوله، قاجار، توحیدلو و اصلانلو عبور کرده و آن ها را سیراب می سازد. رودخانه شور همدان در نهایت پس از طی مسیری حدود 120 کیلومتر، به رودخانه قزل اوزن می ریزد و ارتفاع ریزشگاه آن 1440 متر است. رودخانه شورچای خدابنده یک رودخانه فصلی به درازای حدود 35 کیلومتر و شیب متوسط 9/1 درصد است که در محدوده شهرستان خدابنده جریان دارد. این رودخانه از دامنه جنوبی و باختری کوه سیاه در 27 کیلومتری شمال خاوری دهستان گرماب از بخش افشار و 26 کیلومتری جنوب باختری قیدار سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن 2150 متر است. این رودخانه پس از عبور از روستاهای زاغه ‌لو، مسگر، قازقلو، یوزباشی و توحیدلو به رودخانه شور همدان می ریزد که ارتفاع ریزشگاه آن 1490 متر است. رودخانه شور سُهروردخدابنده یک رودخانه فصلی به طول تقریبی 45 کیلومتر و شیب متوسط 3/1 درصد است که در دهستان های حومه و سهرورد از بخش مرکزی شهرستان خدابنده جریان دارد. این رودخانه از دامنه شمالی ارتفاعات خاوری روستای حسام آباد در 25 کیلومتری جنوب قیدار سرچشمه می گیرد و ارتفاع سرچشمه آن 2050 متراست. رودخانه شور سهرورد در مسیر عبوری خود از روستاهای قل ‌علی، دلایر بالا، دلایر پایین، صالح آباد، یار احمدلو، گوجه لوجه و مهدی ‌لو عبور کرده و در خاور روستای جمعه ‌لو در 37 کیلومتری جنوب باختری قیدار به رودخانه قزل‌اوزن می‌ ریزد. ارتفاع ریزشگاه این رودخانه 1450 متر است. رودخانه قره قوش ایجرود یک رود فصلی به درازای 40 کیلومتر و شیب متوسط 6/1 درصد است، در شهرستان ایجرود جریان دارد. این رودخانه از دامنه کوه های قیدار، کولتان و سریال در 59 کیلومتری جنوب زنجان سرچشمه می ‌گیرد و ارتفاع سرچشمه آن 2100 متر است. مسیر کلی رودخانه قره قوش باختری می باشد و در طی مسیر خود پس از عبور از روستای قره قوش، دامنه جنوبی کوه کولتان را به سوی جنوب باختری دور زده و به سوی روستای قلوجوق روان می شود. در این روستا تغییر جهت داده و با کمی انحراف به سوی باختر جریان می‌یابد. این رودخانه در طول راه روستاهای چپقلو، عباسلو، ابراهیم آباد و یارمجه را سیراب می کند و در یک کیلومتری باختر روستای یارمجه به قزل‌اوزن که ارتفاع ریزشگاه آن نیز 1450 متر است، می ریزد. قلات رود طارم یک رودخانه فصلی به درازای 33 کیلومتر و شیب متوسط 6 درصد است که در محدوده شهرستان طارم جریان دارد. این رودخانه از دامنه شمالی کوه های اقلید و بنارود در 17 کیلومتری شمال خاوری زنجان سرچشمه گرفته و رو به شمال سرازیر می شود. ارتفاع سرچشمه این رودخانه 2400 متر است و در مسیر عبوری خود از روستاهای چالگان، علی آباد، شیلان در، ابراهیم آباد، کهیا، قلات و سانسز عبور می کند و در نهایت در روستای استاکل با ارتفاع ریزشگاه 380 متر به رودخانه بزرگ قزل اوزن می ریزد. لوان چای طارم یک رودخانه فصلی است به طول 23 کیلومتر و شیب متوسط 8/9 درصد که در محدوده شهرستان طارم جریان داشته و دارای مسیر کلی شمال خاوری است. این رودخانه از دامنه خاوری کوه های قره داش سندستان و چله خانه در 25 کیلومتری شمال خاوری سرچشمه گرفته وارتفاع سرچشمه آن 2650 متراست. الوان چای در مسیر خود از روستاهای شیر مشه، ایچ، جیا و ارشت عبور کرده و در نهایت به قزل اوزن می ریزد. ارتفاع ریزشگاه این رودخانه 390 متر است.

 چشمه معدنی وننق زنجان چشمه آب معدنی وننق در محدوده شهرستان زنجان و حدود 21 کیلومتری جاده زنجان - میانه در روستای وننق واقع شده است. مسیر دسترسی به این چشمه زیبا که بر فراز تپه ای به ارتفاع 200 متر قرار گرفته است از میان کشتزارها و تپه های متعدد می گذرد. این چشمه دو مظهر دارد که مظهر اول حوضچه ای کم عمق با درازای دو متر و پهنای یک متر و آبدهی حدود 7 لیتر در دقیقه است. آب این حوضچه از شمال باختری آن خارج شده و در مجرای باریکی سرازیر می شود. مظهر دوم یک حوضچه مربع شکل به ابعاد 5/2 متر و عمق حدود یک متر است که اطراف آن را سنگ چین کرده اند. بررسی و آزمایش آب دو چشمه نشان می دهد که آب آن ها در ردیف آب های معدنی سولفاته کلسیک گرم است. چشمه آب گرم ابدال زنجان چشمه آب گرم روستای ابدال در جنوب باختری جاده زنجان - تبریز و در محدوده شهرستان زنجان واقع شده است. این چشمه که در ارتفاعات ابدال قرار گرفته، دارای خاصیت های درمانی و دارویی است و مورد استقبال اهالی و مسافرین عبوری منطقه قرار می گیرد. چشمه های گرماب خدابنده این چشمه ها که در جنوب خاوری شهر قیدار و در روستای گرماب واقع شده اند، جلوه توریستی و زیبایی به روستای باستانی گرماب بخشیده اند. این چشمه ها مورد استفاده اهالی و بازدیدکنندگان از منطقه قرار می گیرند. چشمه آب معدنی الله بلاغی طارم چشمه آب معدنی الله بلاغی در نزدیکی روستای ماهان، در محدوده شهرستان طارم واقع شده است و به مصارف دارویی و درمانی اهالی منطقه و مراجعان از نقاط دیگر می رسد. آبشار شارشارزنجان آبشار شارشار تنها آبشار شناخته شده در سطح شهرستان است که در منطقه تهم، در شمال باختری شهر زنجان واقع شده است. این آبشار که به طرز بسیار زیبایی در میان سنگ های صخره ای قرار گرفته است، حدود 5 کیلومتر با دریاچه مصنوعی سد تهم فاصله دارد و دسترسی به آن با یک کوهنوردی یک ساعته امکان پذیر است. دریاها، سدها، جزیره هاو تالاب ها استان زنجان در شمال باختری شهر زنجان و پشت سد خاکی تهم یک دریاچه مصنوعی به وجود آمده است که به تازگی و به منظور تامین آب مردم شهر زنجان تاسیس شده است که امروزه به یکی از تفریح گاه های طبیعی بزرگ و معروف منطقه تبدیل شده است. دریاچه سد تهم در شمال باختری شهر زنجان و پشت سد خاکی تهم یک دریاچه مصنوعی به وجود آمده است که مسیر دسترسی آن از انتهای خیابان شهید دستغیب و حدود 11 کیلومتر بالاتر از آن می باشد. این دریاچه که به تازگی و به منظور تامین آب مردم شهر زنجان تاسیس شده است، در حال تبدیل شدن به محل پرورش ماهی و یکی از گردش‌گاه های اصلی مردم است. کوه ها، غارها، دشت ها،دره هاو جلگه ها استان زنجان زنجان یک استان کوهستانی است که مطالعه ارتفاعات متعدد آن اطلاعات زیادی به دست می دهد. شهرها و روستاهای این استان؛ در دامنه ها و دشت های بین رشته کوه ها قرار گرفته اند و اغلب با آب هایی که از این کوه ها جاری می شوند، آباد شده اند. رشته کوه های محدوده استان زنجان از نظر زمان پیدایش به دوران سوم زمین شناسی منسوب می شوند که فرسایش دوران چهارم سبب تغییر چهره آن ها شده است. جهت و امتداد عمومی کوه های استان، شمال باختری ، جنوب خاوری و در بعضی نقاط خاوری ، باختری است. این استان به طور متوسط حدود 1500 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. پست ترین نقطه داخل آن با ارتفاع 300 متر در منطقه طارم و بلندترین قله آن با ارتفاع بیش از 3000 متر در کوه های تخت سلیمان در ارتفاعات شهرستان ماه نشان واقع شده است. حدود60 درصد از ارتفاعات منطقه در شهرستان زنجان، طارم و ماه نشان قرارگرفته اند و برخی از ارتفاعات مهم نیز در شهرستان های ابهر و خرم دره واقع شده اند. ارتفاعات بیش از 3000 متری منطقه در باختری ترین بخش استان (شهرستان ماه نشان) قرار گرفته است. قیز قالاسی با ارتفاع 3214 متر در بخش انگوران شهرستان ماه نشان واقع شده و از بلند ترین قله های استان زنجان به شمار می آید. بیش از 274 کوه در استان زنجان شناسایی شده اند که قسمتی از این ارتفاعات به طور سلسله وار دامنه های حاصلخیزی دارند. ترکیب قرار گرفتن آن ها عبارتند از: رشته شمالی (رشته کوه های البرز) که در قسمت شمال رودخانه قزل اوزن قرار گرفته، جهت خاوری ، باختری دارد و کوه های مهم آن از خاور به باختر عبارتند از:

 کوه های طالقان، سیالان و الموت. مرتفع ترین نقطه این رشته کوه تخت سلیمان به ارتفاع 4400 متر است که دارای یخچال طبیعی نیز است. رشته دیگر موازی با رشته اول و در قسمت جنوبی رودخانه واقع شده و خط الراس آن حد طبیعی طارم، زنجان و ابهر را تشکیل می دهد. رشته سوم تقریباً موازی رشته دوم و در جنوب شهر زنجان کشیده شده که خط الراس آن حد طبیعی قیدار با بخش حومه زنجان و ابهر محسوب می شود. رشته چهارم تقریباً موازی با رشته سوم، بین دهستان های ایجرود، سجاس رود، قشلاقات و شهرها واقع شده و به کوه ققدارمعروف است. رشته پنجم در قسمت باختری شهرستان زنجان و موازی با رودخانه قزل اوزن واقع شده و جهت آن از جنوب خاوری به شمال باختری کشیده شده است. خط الراس آن حد طبیعی تکاب و همدان بوده و این رشته بین زنجان و میانه به قافلانکوه مشهور است. قافلان کوه کوه جوانی است که در دوران سوم زمین شناسی به علت فشارهای زیر زمینی به وجود آمده است. این کوه به علت واقع شدن در جنوب و جنوب خاوری میانه و هم چنین جریان داشتن رود قزل اوزن در خاور آن دارای اهمیت ویژه ای است. این کوه با ارتفاع 1535 متر در محدوده شهرستان میانه بخش مرکزی، دهستان قافلان کوه باختری و در 9 کیلومتری جنوب خاوری مرکز شهرستان میانه واقع شده است. در حد فاصل کوه های متعدد استان زنجان، دشت ها و دامنه ها واقع شده اند. دشت های منطقه که در پایین ارتفاعات قرار گرفته و غالباً رودخانه ای در آن ها جریان دارد، از مهم ترین مکان های استقرار اجتماعات انسانی استان به شمار می آیند. براساس مطالعات طرح جامع آب کشور، دشت های استان زنجان به 7 دشت زنجان، سلطانیه، ابهر، خرم دره، گرماب، زری آباد، گل تپه، سجاس، حلب، ماه نشان، انگوران، دندی، قیدار و طارم علیا تقسیم شده اند. گردشگری جغرافیایی (ژئوتوریسم) استان زنجان امروزه شاخه جدیدی از اکوتوریسم منشعب شده است که ژئوتوریسم یا گردشگری زمین شناسی نام دارد. ژئوتوریسم با تکیه بر پدیده های زمین شناسی به موضوع گردشگری می پردازد. دیدن انواع فرسایش های آبی، بادی، شیاری، خندقی و... بازدید از گسل ها، غارنوردی و دیدن پدیده های استالاگتیتی و استالاگمیتی از دیدگاه زمین شناسی، بازدید ازلایه بندی های مشخص روی ارتفاعات، مشاهده چین خوردگی ها و مخروط افکنه و واریزه ها و... قسمتی از فعالیت های مربوط به ژئوتوریسم را تشکیل می دهد. این نوع گردشگری تا حدودی علمی بوده و برای مناطقی چون استان زنجان که از زمین شناسی دیرینه ای برخوردار است، بسیار مفید به نظر می رسد. با توجه به تازه بودن این مقوله، تا کنون در این زمینه اقدامات خاصی در استان انجام نشده است ولی با توجه به بستر متنوع زمین شناسی در استان زنجان این شاخه از اکوتوریسم به راحتی می تواند در این منطقه توسعه پیدا کند.

 استان زنجان به لحاظ زمین شناسی دارای قدمت زیادی است. در نواحی مختلف استان می توان آثاری را از تمام دوران های زمین شناسی مشاهده کرد. جوان ترین یافته های زمین شناسی در منطقه زنجان را می توان در ارتفاعات مشرف به رودخانه قزل اوزن و شعب آن پیدا کرد که به اواخر دوران سوم زمین شناسی تعلق دارند. قدیمی ترین تشکیلات منطقه متعلق به 335 میلیون سال پیش در کوه های زنجان جنوبی و رشته کوه های شمال باختری نمایان است. سن رشته کوه های جنوبی شامل کوه های جهان داغ و ملاداغ و رشته کوه های سلطانیه و کوه دمیرلو تا بلندی های شمال رود قزل اوزن که متعلق به دوران اول و دوم زمین شناسی هستند 125 تا 335 میلیون سال تعیین شده است. این کوه ها بیش تر از سنگ های شیل و آهک های کرتاسه تشکیل شده اند. رشته کوه های زنجان شمالی (کوه های ذاکر، قاجار و قرل جا) از سنگ های گرانیت متعلق به دوره ژوراسیک از دوران دوم زمین شناسی و با قدمت 125 میلیون سال تشکیل شده اند. تقریبا بقیه رشته کوه های زنجان شمالی متعلق به اوایل دوران سوم زمین شناسی با قدمت 60 میلیون سال هستند و از سنگ های شیل، بازالت و سنگ های ماسه ای تشکیل شده اند. کهن ترین تشکیلات استان زنجان را سنگ هایی که کمی دگرگون شده اند (شیست انگوران) و شیل های سبز غیر دگرگونی متعلق به تشکیلات کهر و هم چنین گرانیت سفید رنگ اسیدی با عنوان گرانیت تشکیل می دهند که روی هم رفته مجموعه ی پی سنگ پرکامبرین ناحیه زنجان را به وجود می آورند. پوشش گیاهی استان زنجان در کوه های سلطانیه حدود 2000 متر سنگ های ماسه ای، شیلی و دولومیتی به نام گروه اینفراکامبرین (بین کامبرین و پالئوزوئیک) قرار دارند که به ترتیب از پایین به بالا تشکیلات بایندر، سلطانیه، باروت و زاگون را شامل می شود. سازند زاگون به ضخامت 600 متر (ماسه سنگی) به تشکیلات لالون ختم می شود که سن کامبرین زیرین را دارد. سازند زایگون (زاگون) در سنگ های شیلی ، ماسه ای دانه ریز و شیل های رسی تا سیلتی تشکیل شده و ضخامت آن در نزدیکی روستای غزوات (جنوب و جنوب باختری روستای بایندر) بالغ بر 270 متر است که به علت سست بودن این سازند، به سرعت فرسایش یافته و تیپ دره ای پیدا کرده است. این نقاط اغلب توسط رسوبات آبرفتی جوان پوشیده شده است و در نواحی چپقلو و قانلی سازندهای زاگون و لالون از همدیگر تفکیک پذیر نیستند. سازند لالون با ضخامت 500 متر از ماسه سنگ های ‌‌‌‌آرگوزی (که میزان ذرات کانی فلدسپات در آنها بالاست) با سیمان سیلیسی به رنگ ارغوانی با چینه بندی چلیپایی، ترکیب یافته است. به نظر می رسد که سازند لالون نتیجه ویرانی یک توده گرانیتی بزرگ و یا سنگ های دگرگونی قدیمی باشد زیرا در آن کانی هایی مانند آپاتیت و گرونا نیز دیده شده است. بعد از سازند لالون، سازند میلا به ضخامت 500 متر به سن کامبرین میانی تا اردویسین قرار دارد که این سازند شامل لایه هایی از سنگ های زیر است. - کوارتزیت قاعده ای به رنگ سفید تا خاکستری روشن که در گذشته جزو سازند لالون باعنوان کوارتزیت فوقانی به حساب می آمده و درحال حاضر برای صنعت شیشه سازی در حال بهره برداری است. - دولومیت خاکستری تیره تا سیاه، همواره با لایه های نازکی از دولومیت مارنی - دولومیت و آهک دولومیتی - آهک متبلور به رنگ قرمز روشن و خاکستری - آهک خاکستری با میان لایه هایی از دولومیت از روی فسیل های تریلوبیت، سن این سازند در کوه های سلطانیه، کامبرین میانی تا بالایی تعیین شده است. در محدوده استان زنجان سنگ های سیلورین و دونین زیرین شناخته نشده و سنگ آهک های دونین بالایی و کربونیفر زیرین به چند مظهر در کوه های تالش محدود می شوند. ماسه سنگ و شیل های اوایل پرمین (سازند دورود به ضخامت 100 متر) و سنگ آهک سازند روته (به ضخامت 200متر) متعلق به پرمین بالایی به صورت دگرشیبی بر روی سنگ های قدیمی قرار دارند. سازند های دورود و روته که مربوط به پالئوزوییک فوقانی است در کوه های سلطانیه رخنمون داشته و از کوارتزیت، ماسه سنگ و شیل های ارغوانی و آهک های خاکستری تیره ضخیم لایه تشکیل شده است. ضخامت سازند دورود 130 متر و سازند روته به علت فرسایش قبل از لیاس (اشکوب تحتانی ژوراسیک با 195 میلیون سال سن) دارای ضخامت های بسیار متغیری است و حداکثر تا 200 متر اندازه گیری شده است. قدیمی ترین سنگ های جنوب باختری زنجان شیل ها و آهک های کرتاسه هستند. ائوسن به طور عمده از سنگ های آتشفشانی با ضخامت زیاد و نهشته های توفی (تشکیلات کرج) تشکیل یافته است. این سنگ ها در محل هایی با سنگ های کم ضخامت آهکی (تشکیلات زیارت) و کنگلومرای پلی ژنتیک پی (تشکیلات فجن) همراه بوده و با دگرشیبی بر روی تشکیلات قدیمی تر قرار می گیرند. گرانیت ها و گرانودیوریت های اواخر ائوسن یا الیگوسن چندین توده نفوذی وسیع در ائوسن و تشکیلات قدیمی تر به وجود آورده اند.کوه های رنگی منطقه ی ماه نشان در استان زنجان نیز یکی از زیباترین چشم اندازهای ژئومورفولوژی این ناحیه به شمار می آید. حیات وحش و مناطق حفاظت شدۀ استان زنجان حیات وحش یک کشور نیز مانند دیگر ذخایر طبیعی از ارزش های زیادی برخوردار است و دارای منافع و اهمیت های خاص خود می باشد. جانوران یک منطقه ضمن ایجاد تعادل طبیعی و بیولوژیک در آن منطقه از ارزش های علمی و تفریحی زیادی نیز برخوردار هستند. استان زنجان به دلیل تنوع زیاد آب و هوایی و وجود اکوسیستم های ویژه در منطقه و ارتباطات بیولوژیکی آن با استان های هم جوار ازغنای حیات وحش خوبی برخوردار است. در این استان انواع پستانداران، پرندگان، خزندگان، آبزیان، دوزیستان، حشرات و بندپایان یافت می شوند. البته در گذشته ای نه چندان دور، تنوع گونه ها و وضعیت جمعیت جانوری این منطقه تا اندازه ای بوده که یکی از مناطق مهم ایران در زمینه حیات وحش به شمار می آمده است. در 30 سال گذشته روند تخریب ها و دگرگونی های انجام شده در قلمروهای زیستگاهی به تدریج کاهش جمعیت وحوش را به دنبال داشته است به خصوص در10 سال اخیر سیر قهقرایی شدیدی در میزان جمعیت جانوران منطقه مشاهده می شود. گونه های جانوری که در مناطق کوهستانی و سخت گذر و به دور از مکان های دسترسی انسان زندگی می کنند، مانند منطقه سرخ آباد و طارم علیا دگرگونی چندانی نیافته اند ولی از بین رفتن گونه یوزپلنگ و مشاهده نشدن آن در 20 سال گذشته در دشت قزوین و سطح استان زنجان و به حد صفر رسیدن هزاران راس جمعیت آهو در نقاط مرکزی و خاوری استان، نشانه یک روند نزولی برای این منابع طبیعی و زنگ خطری برای همه دوست داران طبیعت و حیات وحش است. در ایران تا کنون حدود 151 گونه از پستانداران شامل 140 گونه در خشکی و 11 گونه در آب، شناسایی شده است. در حال حاضر بیش از 37 گونه از پستانداران، 110 گونه از پرندگان، 13 گونه از آبزیان، 32 گونه از خزندگان و 7 گونه از دوزیستان و تنوع بسیار زیادی از حشرات، حیات وحش استان زنجان را تشکیل می دهند. از انواع پستانداران منطقه می توان به موارد زیر اشاره کرد. گوسفند وحشی که به نرآن قوچ و ماده آن میش گفته می شود، در کوهستان ها زندگی می کند و بیش تر در قسمت های جنوب باختری و کوهپایه ای جنوبی استان، البرز مرکزی و در منطقه انگوران یافت می شود. بز وحشی یا بز کوهی با نام محلی پازن در سطح استان و بیش تر در کوهستان های شمالی به خصوص در نواحی طارم و در باختر استان در نواحی انگوران و ماه نشان دیده شده اند. یوزپلنگ که سریع ترین حیوان جهان است و می تواند با سرعتی معادل 110 کیلومتر در ساعت حرکت کند، بیش تر در زمین های باز و تپه ای کم ارتفاع و میان بوته زارها زندگی می کند. امروزه متاسفانه به دلیل به هم خوردن چرخه غذایی مدت زیادی است که هیچ یوزپلنگی در سطح استان مشاهده نشده است. پلنگ در نقاط جنگلی کوهستان ها و تا ارتفاع 3500 متری دیده می شود و پراکندگی آن در سطح استان بیش تر در اطراف طارم و کوه قافلان است. متاسفانه به علت عدم توجه از شمار این حیوان ارزشمند روز به روز کاسته می شود. آهو با نام محلی جیران از دیگر پستانداران با ارزش منطقه است که زیستگاه عمده آن را دشت های سهرین و سارمساقلو تشکیل می دهد. آن چه که در مورد این گونه اهمیت دارد این است که تمام زیستگاه های شمال باختر کشور یعنی دشت مغان و دشت های آذربایجان خاوری و باختری از وجود این حیوان تهی شده ولی در سطح استان زنجان از گونه های غالب به شمار آمده و اهمیت زیادی دارد. گربه وحشی معروف به اروپایی معمولا در جلگه ها و زمین های سبز و کم ارتفاع زندگی می کند و پراکندگی آن در سطح استان زنجان بیش تر در اطراف انگوران و ابهر است. سیاه گوش بیش تر شبیه گربه وحشی اروپایی است و تا ارتفاع 2500 متری کوهستان ها دیده می شود و از نظر پراکندگی در منطقه انگوران و طارم دیده شده است. خوک وحشی یا گراز با نام محلی دونقوز یا دووز، بیش تر در جنگل های پست و بیشه زارها زندگی کرده و پراکندگی آن در سطح استان به خصوص در انگوران و طارم زیاد است. کفتار نیز معمولا در منطقه طارم وانگوران یافت می شود. همستر خاکستری نیز در سطح استان و به خصوص در اطراف شهر زنجان پراکنده شده است. گورکن با نام محلی پورسوخ که در شرایط مختلف زیست، مانند دره های تنگ و جلگه ها و زمین های نیمه بیابانی و کوهستانی زندگی می کند، بیش تر در اطراف شهر زنجان دیده می شود. سمور(با نام محلی دله) که در ایران بسیار کمیاب بوده و بیش تر در جنگل ها و در میان گیاهان انبوه زندگی می کند، این نوع سمورها ماهیان بیمار و ضعیف رودخانه ها را صید کرده و دسته های ماهیان را از سرایت بیماری مصون می دارند. شنگ (با نام محلی سوایتی) از خانواده سمور است که در اطراف رودخانه های استان زنجان فراوان است. خرس قهوه ای در تمام سطح استان و بیش تر در کوهستان های طارم و ماه نشان و به خصوص در منطقه حفاظت شده انگوران یافت می شود. شغال در اطراف شهرستان طارم و مناطق شمال خاور استان دیده شده است، موش دو پای پنج انگشتی از تیره موش های جهنده بیش تر در تپه ماهورهای استان وجود دارد. خفاش با نام محلی کوراشپلک که در سطح استان و به خصوص ناحیه سرچم زنجان به وفور یافت می شود، بیش تر در غارها و شکاف دیوارها دیده می شود. خارپشت برانت (با نام محلی سیچان) در کوهپایه ها، زمین ها، کشتزارها و باغ های استان زندگی می کند. خارپشت گوش بلند نیز که تعداد آن در سطح استان کم است، بیش تر در کشتزارها و باغ های میوه زندگی می کند. برخی دیگر از انواع پستاندارانی که در سطح استان زنجان مشاهده و شناسایی شده اند عبارتند از: کلاهو، سنجاب زمینی (با نام محلی گورکان) از تیره سنجاب ها، تشی، گربه تیغی و جوجه تیغی (با نام محلی کیرپی). دیگرگونه های پستانداران این استان عبارتند از: پلنگ موش یا عروس موش، دله عروسک، روباه، گرگ، خرگوش، موش مغان، موش آبی و موش کور، راسو، سمور سنگی، رودک، رودک عسل خوار، گربه دشتی، گراز، قوچ و میش ارمنی، قوچ و میش البرزی، موش دو پای کوچک، موش دو پای پنج انگشتی، موش صحرایی، موش قهوه ای، موش خانگی، خارپشت اروپایی، خارپشت گوش بلند، خفاش مقبره ای، خفاش نعل اسبی کوچک، خفاش نعل اسبی بزرگ، خفاش گوش موش موچک، خفاش گوش بلند و خفاش بال بلند که تقریباً در تمام نواحی استان زندگی می کنند. گونه های مختلفی از پرندگان در استان زنجان زندگی می کنند که برخی بومی، برخی مهاجر ساکن و برخی دیگر مهاجر عبوری هستند. گونه هایی که تا کنون در این استان شناسایی و مشاهده شده اند، عبارتند از: کشیم، پلیکان، باکلان، بوتیمار، بوتیمار کوچک، حواصیل خاکستری، حواصیل ارغوانی، اگرت بزرگ، اگرت کوچک، اگرت ساحلی، لک لک سفید، لک لک سیاه، فلامینگو، غاز خاکستری، غاز پیشانی سفید، قو، آنقوت، تنجه، اردک کله سبز، خوتکا، اردک اره ای، فیلوش، خوتکای سفید، اسکوتر بال سفید، اسکوتر سیاه، عقاب ماهیگیر، کورکور، عقاب دریایی پالاس، طرلان، قرقی، سارگپه، عقاب تالابی، عقاب دشتی، سنقر گندم زار، سنقر دریایی، ترمتای، لیل، عقاب طلایی، کرکس، همه، دال سیاه، دال، دلیجه، کبک دری، کبک، تیهو، کبک چیل، بلدرچین، درنا، زنگوله بال، هوبره، یلوه حنایی، چنگر نوک سرخ، چنگر، بلدرچین بوته ای، سلیم طوقی، خروس کولی، ابیا، چوب پا، جاخ لق، گلایول بال سیاه، کاکایی سرسیاه، پرستوی دریایی نوک کلفت، کوکر شکم سیاه (باقرقره)، کبوترجنگلی، فاخته، کبوتر چاهی، یاکریم، قمری معمولی، کوکو، شاه بوف، جغد ماهی خوار، مرغ حق، جغد کوچک، شبگرد دشتی، شبگرد معمولی، باخورک معمولی، سبزقبا، زنبورخوار معمولی، زنبورخوار گلو خرمایی، هدهد، دارکوب سیاه، دارکوب سبز، دارکوب خال دار بزرگ، دارکوب باغی، پرستو، چکاوک گندمزار، چکاوک کاکلی، چکاوک طوقی، پیت صحرایی، دم جنبانک ابلق، سنگ چشم پشت سرخ، پری شاهرخ، سار، زاغ نوک سرخ، زاغ نوک زرد، زاغی، کلاغ گردن بور، کلاغ سیاه، کلاغ ابلق، غراب، بلبل، طرقه کوهی، توکامی باغی، چرخ ریسک بزرگ، گنجشک معمولی، گنجشک خاکی، سهره سبز و زرده پر سرسیاه. انواع گونه های خزندگان در سطح استان به فراوانی وجود دارند. برخی از انواع این خزندگان عبارتند از: افعی یا گرزه مار، افعی زنجانی، افعی البرزی، افعی قفقازی، افعی پلنگی، افعی شاخدار، افعی تکابی، نیرمار، یله مار، مار جعفری، مارکرمی شکل، کورمار، کورمار دشتی، مار آتشی، مار سیاه سوجه، مار آبی، مار چیلر، قمچه مار، مار گرگی، مار قیطانی، مار دشتی، مار شتری، مار پلنگی، مار درختی، مارمولک، سوسمار، سمندر معمولی، سمندر زرد، سمندر سبز، آفتاب پرست و لاک پشت. در سطح استان زنجان در رودخانه ها و دریاچه ها و آب های استان، ماهیان زیادی زندگی می کنند. از جمله زیستگاه های آنان رودخانه قزل اوزن مهم ترین رودخانه استان است که گونه های مختلف ماهیان را در خود جای داده است.

 برخی از مهم ترین انواع ماهیان این استان عبارتند از:

ماهی اسپله که بیش تر در رودخانه قزل اوزن و قسمتی از سفید رود به فراوانی یافت می شوند. ماهی کپور در رودخانه قزل اوزن به حالت وحشی و در دریاچه های مصنوعی پشت سدها به صورت پرورشی و به فراوانی یافت می شوند. اردک ماهی نیز از دیگر انواع آبزیان منطقه است که در معرض خطر انقراض نسل قرار دارد و در سال های اخیر تعدادی از این نوع ماهی از تالاب آب کنار به زیستگاه های استان آورده شده است. سس ماهی، ماهی سوف معمولی، ماهی زرد پر، مشک ماهی، بز ماهی، ماهی کولی سیاه، ماهی کولی سفید، سیم، قزل آلای خال قرمز سرسنگبان، آمور (پرورشی)، فیتوخاک یا سرگنده و کپوراسراییلی (پرورشی) نیز از دیگر آبزیان موجود در استان زنجان هستند. قورباغه قهوه ای، قورباغه سبز، قورباغه غیر حقیقی کوچک سبز، قورباغه غیرحقیقی پشت قهوه ای، وزغ خاکستری کوچک درختی، وزغ خالدار قهوه ای و خرچنگ، گونه های دوزیستان استان زنجان را تشکیل می دهند. انواع حشرات و بند پایانی که در استان زنجان شناسایی و مشاهده شده اند، عبارتند از: پروانه، پروانه پر طاووس گلابی، پروانه یا کرم خراط، پروانه (کرم برگ خوار چغندر)، زنبور خرمایی، زنبور زرد چهار خط، زنبور زرد سه خط، زنبور سیاه کرکی، زنبور عسل وحشی، عقرب سیاه، عقرب زرد، عقرب کوچک، رطیل، عنکبوت سبز، عنکبوت زرد، عنکبوت سفید، کنه دو نقطه ای گیاهی، کنه چهار نقطه ای گیاهی، کنه حیوانی، کنه قرمز، کنه چونجوار، کرم خاکی، کرم ساقه خوار برنج، کرم ساقه خوار ذرت، هزار پا، کفشدوزک نارنجی، کفشدوزک سیاه، مورچه معمولی، موریانه، مورچه بزرگ، ملخ دریایی ، صحرایی، ملخ مراکش، ملخ مصری، ملخ ایتالیایی، سوسک سیاه باریک، سوسک سیاه شاخدار، سوسک گیاه خوار بزرگ، سوسک مصری، سوسک زرد آلمانی، سوسک صدفی گرد، گل گردان (تپاله غلطان)، سوسک انباری، زردآلو رسونک، سوسک خالدار رسونک، جیرجیرک، جیرجیرک سیاه صحرایی، آب دزدک، پشه آنوفل، پشه معمولی، پشه ریز، مگس معمولی، خرمگس، مگس، مگس چغندر، مگس خربزه، مگس نیش دار، سنجاقک، زنجره، سن قهوه ای گندم، سن کدو، سن سبز، شیخک، شپش، شپشک آردآلود، شپشک واوی سیب، شپشک بنفش زیتون، شپشک نخودی، کک، کک سیاه ریز، تریپس گندم، تریپس چغندر، شته سبز، شته سیاه، شته پنبه ای، سرخرطومی یونجه و سرخرطومی گلابى. سازمان محیط زیست استان زنجان مناطقی را با عنوان مناطق حفاظت شده تعیین کرده است که این مناطق از لحاظ وجود گونه های جانوری و فلور گیاهی دارای ارزش های زیست محیطی هستند. منطقه حفاظت شده سرخ آباد، انگوران و منطقه شکار ممنوع خراسانلو، سه منطقه حفاظت شده استان هستند که هر یک مساحتی حدود 120 هزار هکتار دارند. کلیه مناطق دشتی، کوهستانی، تالاب ها و رودخانه های مناطق مختلف استان بجز 3 منطقه یاد شده، برای شکار انواع پرندگان، خرگوش و گراز آزاد است و شکارچیان بومی و غیر بومی می توانند از آن ها استفاده نمایند. مناطق مختلف استان برای شکار انواع چهارپایان و پرندگان مناسب است ولی مناسب ترین قسمت استان برای شکار انواع جانوران، شمال خاوری استان و شهرستان طارم است که معمولاً شکارچیان در تاریخ ها و فصل های مجاز می توانند در این مناطق به شکار بپردازند.

تاریخ های مجاز شکار در استان زنجان، از اول شهریور تا اول بهمن ماه هر سال برای شکار کبک از اول مهر تا اسفندماه، هر سال برای شکار مرغابی از پانزدهم آذر تا آخر بهمن ماه و هر سال برای شکار کل، بز، قوچ و میش آزاد است. برخی از انواع جانوران از جمله فلامینگو، قو، درنا، بازهای شکاری، کبک دری و آهو نیز در سطح استان وجود دارند که از گونه های حفاظت شده استان به شمار آمده و شکار آن ها در هر شرایطی ممنوع است. مناطق حفاظت شده استان زنجان زیر نظر سازمان حفاظت از محیط زیست استان اداره می شوند و زیستگاه جانوران و گونه های کمیاب گیاهی هستند که دارای ارزش های بیولوژیکی است. مناطق توریستی - طبیعی خاص استان زنجان منطقه ی زیبای طارم، چمن با ارزش سلطانیه، شکارگاه ها و مناطق حفاظت شده ی استان، دره ها و دربندهای ییلاقی منطقه، سواحل زیبای رودخانه قزل اوزن، چشمه های متعدد آب گرم، منطقه ییلاقی گاوازنگ، کناره های سد تهم، کوه های منطقه ی ماه نشان، روستاهای صخره ای و طبیعی استان زنجان و مناطق حفاظت شده ی این ناحیه برخی از مناطق توریستی- طبیعی استان زنجان هستند که برای گسترش گردشگری طبیعی مناسب به نظر می آیند.