خانه های تاریخی استان زنجان

عمارت ذوالفقاري

درمرکز بافت قدیمی شهر زنجان مجموعهی تاریخی ذوالفقاری واقع شده است که هم اکنون این مجموعه تقسیم شده وقسمت هایی از آن از بین رفته است .

ازجالبترین بنا های باقی مانده ی این مجموعه ، بنای تاریخی مرکز مجموعه ی بیرونی است . این بنا در دو طبقه و یک سردابه ساخته شده ، پلان بنا ایرانی وسبک ساختمانی آن تقلیدی از بنا های گوتیک اروپا است.

این مجموعه دارای دو طبقه است .در طبقه ی اول قسمت اداری وحسابداری قرارگرفته ودر طبقه دوم (که دارای دو راه پله است ) تالارهای پذیرایی ، اطاق ها ی خواب ، ا طاق های نیشیمن و
سرویس های بهداشتی قرار دارد.سقف اطاق ها در طبقات به طرز زیبایی لمبه کوبی شده و شامل طرح های هندسی و گره سازی است . تزیینات داخل بنا در طبقه ی همکف ، کاشیکاری به سبک قاجار می باشد که طرح معروف لوتوس (نیلوفر آبی ) می شود .

تزیینات این عمارت در نما جالب توجه بوده و قرینه سازی بنا از هنر ایرانی وسبک ستون ها تقلیدی از معماری اروپا است .نمای ساختمان با آجرهای قالبی وپیشبر مزین شده است .

در اطراف ورودی طاقنماهای تزیینی دیده می شود .این قسمت نیز که از خیا بان بلافصله داخل مجموعه می شود، از معماری اروپا الهام گرفه است .

بنای عمارت ذوالفقاری در مجموع از بناهای تاریخی وبا ارزش شهر زنجان است که به سبک بناهای اواخردوران قاجار ساخته شده است .

اوج تزئينات بنا در نماي جنوبي تمركز يافته بدين ترتيب كه سطوح خارجي بصورت يكپارچه مزين است به انواع آجر چيني (آجر تراش ساده، نقش دارو آجر مهري ) دورة قاجار .

عمارت ذوالفقاري قابل مقايسه با عمارت قوام السلطنه ( موزه آبگينه ) است .اين اثر به شماره 1852 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است

خانه توفیقی

1-موقعيت طبيعي

با عنايت به موقعيت گسترش شهر در جهت شرقي و غربي و وجود رود خانه معروف زنجان چاي در جنوب شهروهمچنين مد نظر قرار دادن رشته كوههاي ضلع شمالي شهر بناي توفبقي در قسمت شرقي شهر و در حد فاصل رشته كوههاي مزبور رودخانه زنجان چاي ( در قسمت شمالي رود خانه ) واقع گرديد .

2- موقعيت فعلي

بناي توفيقي دربافت قديمي شهر در محله معروف به غريبيه بالا كه به محله خرابه رجي نيز مشهور بوده ، قرار دارد . اين بنا از شمال غرب نزديك به دروازه رشت و از جنوب نزديك به دروازه رشت و از جنوب نزديسك به دروازه قزوين مي باشد .

3- تاريخچه بنا :

بناي توفبقي از جمله بناهاي اواخر دوران قاجار و اوايل پهلوي بوده كه اين امر با توجه به نوع معماري و تزيينات بكار رفته در آن بخوبي مشاهده مي باشد .

شماره ثبت اين اثر 2664 به تاريخ 25/12/78 مي باشد .

4- مشخصات بنا :

بطور كلي بناي توفيقي از نقطه نظر سبك معماري و سياق تزئيني مصاديق الگوي متقارن معمول و رايج در اواخر قاجار و اوائل پهلوي ساخته شده اند مي باشد . اين تقارن در شيوه معماري داخلي و سبك تزئيني در نماي خارجي به نقطه اوج مي رسد لمبه كاري شده با طرحها و رنگهاي زيبا در نماي داخلي و سقف و همچنين بخشهاي آجر كاري شده در طرحها و موتيف هاي تزئيني متعدد ، از جمله شاخص هاي معماري و شيوه تزئيني اين اثر تاريخي مي باشد . اين بنا منزل مسكوني مرحوم علي اكبر خان توفيقي نخستين شهردار و رئيس بلديه شهر زنجان بوده است .

5- نوع بهره برداري و خصوصيات بارز بنا :

در حال حاضر بنياد شهيد استان زنجان در نظر دارد از بناي مزبور به عنوان گنجينه آثار شهيدان استان استفاده و بهره برداري نمايد فلذا بدين منظور نيز اقداماتي اجرائي را در زمينه مرمت ، باز سازي و استحكام بخشي بنا انجام داده است .

6- عوامل تزئين شده ونوع آنها :

اولين نكته اي كه در بدو ورود به منزل توفيقي نظر هر بيننده اي را به خود جلب مي نمايد ، حجم پيش آمده تالار طبقه اول با ستونهاي گرد آجري آن در قسمت ورودي ساختمان مي باشد ، در واقع پر كار ترين بخش نماي اين ساختمان از نظر كار نماسازي با آجر همين حجم بيرون زده تالار مي باشد آجر چيني رخبام در نماي جنوبي و همچنين آجر كاري ساده و مختصر دو طرفدر اصلي ، در جبهه جنوبي از جمله بخشهاي تزئيني بنا مي باشد ، از ديگر موارد تزئيني اين اثر مي توان بوجود تزئينات گچبري ، نگارها ، گچكاري ديوارهاي طبقه اول در محل تلاقي سقفهاي كاذب استفاده از لمبه با طرح ها و رنگهاي زيبا و بكار بردن آجر هاي تزئيني به شكلهاي قاب بندي در طرحهاي مختلف به سبك تزئين بي نظير آن اشاره نمود .

7- نحوه مالكيت بنا و مشخصات ثبت آن در رديف آثار تاريخي :

با عنايت به بررسي به عمل آمده مالكيت بنا در حال حاضر به نام بنياد شهيد انقلاب اسلامي استان زنجان مي باشد و همانطوريكه قبلاً ذكر شده اين بنياد در نظر دارد گنجينه آثار هداي استان را در اين بنا دائر نمايد .

 در زمينه ثبت اين اثر در فهرست آثار تاريخي نيز تا بحال اقدامي صورت نپذيرفته است .

8- اقدامات انجام شده در مورد بنا ذكر مشخصات :

 بناي توفيقي تا چند سال اخير بصورت منزل شخصي فعال و قابل استفاده بوده تا اينكه بنياد شهيد استان زنجان طي طرحي مصوب در نظر دارد تا بناي مزبور را گنجينه آثار شهداي استان زنجان دائر نموده و مورد بهره برداري قرار دهد لذا در اين راستا اقدامات حفاظتي و مرمتي را به انجام رسانيده كه مشروح آن در صفحه بعد آمده است.

9- توضيح ضروري و اختصاصي بنا :

نظر به اينكه بناي مزبور منزل اولين شهردار زنجان (آقاي اكبر توفيقي ) مي باشد و از آنجائيكه نامبرده فردي خير باني بناهاي عام المنفعه ديگر همچون رختوشويخانه ، كارگاه و غيره ... در سطح استان بوده كه تماماً يا در فهرست آثار ملي ثبت شده و يا در حال ثبت مي باشد لذا ضروري مي نمود تا منزل شخصي وي نيز در فهرست آثار تاريخي كشور به ثبت برسد .

اشاره به اقداماتي كه در دوره هاي گذشته روي بنا انجام شده است .

1- توسعه و يا تعميرات و دخل و تصرف انجام شده تاكنون

2- رطوبت زدايي ديوارهاي بيروني (زه كشي )

3- مرمت سقف طبقه همكف

4- تعمير و مرمت آجر كاري نما

5- مرمت بغل درگاهها

6- تعويض ستونهاي چوبي ايوان

7- مرمت و باز سازي سقفهاي كاذب ( تزئيني و غيره تزئيني )

8- مرمت و باز سازي در و پنجره هاي چوبي

9- بازسازي در و پنجره هاي چوبي

10- مرمت و يا تعويض ناودانيها

بناي دارائي

عمارت دارايي در بافت تاريخي شهر زنجان قرار گرفته ، ظاهراً اين بخش از شهر در اواخر دوره فاجار و اوائل حكومت رضا خاني تقريباً مقارن با اواخر جنگ جهاني دوم از سوي دولت وقت بصورت مجموعه اي به اماكن و ساختمانهاي دولتي اختصاص مي يابد كه عبارت بودند از عمارت دارايي در باغي معروف به همين نام ، بناي دخانيات ، اداره غله ، انبار قند و شكر

به هر حال بناي دارايي طبق كتيبه اي كه بر فراز سردرهاي ورودي جبهه شمالي و جنوبي بنا نقش شده تاريخ ساخت آن به سال 1316 هجري شمسي اوائل حكومت رضا خاني باز ميگردد كه از همان ابتدا به امور ماليه اختصاص مي يابد .

عمارت دارائي حاصل فعاليت و نوآوري معماراني چون وارطان هوان سيان ، پل آبكار و گابريل گوركيان است كه در دهه هاي نخست سده قرن بيستم تأثير بسيار مثبت و مهمي را بر روي معماري نوين ايران داشتند ، دوران فعاليت آنها مصادف با تحولات عميق هنري و معماري در اوائل قرن بيستم در اروپا بود در واقع همزمان با اوج فعاليت معماران بزرگ اروپايي كه همگي از  پيشگامان مكتب هنر نو و جنبش معماري مدرن بوده اند .

بدين ترتيب اين معماران كه از  ارامنه كشور بودند متأثر از اين جريان و روند با فعاليت در رشته معماري به اشاعه اصول و مباني مكتب هنر نو و جنبش معماري مدرن پرداختند و نهضت جديدي را در گستره معماري ايران بوجود آوردند و آثار زيبايي راخلق نمودند .

بر اساس اسناد و مدارك موجود عمارت زيباي دارايي يكي ار آثار ارزنده اي است كه در اين رهگذر توسط پل آبكار بوجود آمده و ميرزا محمد علي مستوفي پيشكار خمسه نخستين رئيس ماليه آن بود.

اين اثر به شماره 2335 در فهرست آثار ملی به ثبت رسيده است . 

1 – موقعت طبیعی :

بنای دارایی در مرکز شهر زنجان و در داخل بافت قدیمی شهر ، موسوم به سرچشمه واقع گردیده که با توجه به بافت فعلی حدوداً در ضلع شمالی شهر که با شیب ملایمی منتهی به ارتفاعات می شود قرار گرفته است .

2 – موقعیت فعلی :

بنای دارایی در ضلع شمالی مجموعه تاریخی سبزه میدان و در قسمت غربی خیابان طالقانی قرار گرفته این بنا در ضلع شمالی به کوچه دارایی و در قسمت غربی به کوچه کریم انصاری و دادگستری منتهی می شود . این بنا با پلانی مستطیل شکل به ابعاد 15 × 22 متر در جهت شرقی به غربی در وسط باغی به مساحت 18 هزار متر مربع واقع گردیده بود .

3 – تاریخچه بنا :

با عنایت به نوشته یادبود در قسمت بالای پنجره طبقه دوم که بیشتر آن از بین رفته در سال 1316 شمسی بعنوان ساختمان اداری ساخته شده و بانی ان  نیز حکومت وقت بوده که بمناسبت دوازدهمین سال جلوس رضا خان تاسیس گردیده ، این بنا با نظارت آقای مستوفی که مسئول حسابرس مالیاتی وقت بوده ساخته شده و سپس تحویل اداره دارایی گردیده است .

4- مشخصات بنا :

این بنا در سه طبقه و با خصوصیات معماری دوره پهلوی (رضا خان) از قبیل پنجره های متعدد ، تراس ، قرینه سازی در طبقات ، ساخته شده . با عنایت به نوع معماری و خصوصیات بارز آن به راحتی می توان نفوذ شیوه های معماری اروپا را در معماری این بنا تشخیص داد . از جمله مصالح بکار رفته در بنا می توان سنگ ، آجر ، آهک ، سیمان ، آهن را نام برد .

5 – نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا :

با توجه به عنوان نام بنا ( موسوم به دارایی ) این بنا در حال حاضر بصورت ساختمان اداری دارایی مورد استفاده می باشد و از خصوصیات بارز بنا می توان به محل قرار گرفتن بنا در وسط باغی مشجر اشاره نمود . که جهت رسیدن به ورودی اصلی می بایست مسیری را در حدود 250 متر طی نمود تا به حوض سنگی مدخل که به شکل مدور است برسیم .

6 – عوامل تزئین شده و انواع آنها :

از عوامل تزئینی نمای بنامی توان به ازاره های سنگی به ارتفاع 25/1 سانتی متر که دور تا دور بنا رادر برگرفته و سپس با آجر چینی انجام گرفته اشاره نمود نمای پنجره ها از بیرون با اجرای قوس هلالی ، زیبایی خاصی را به بنا بخشیده در جلوی ورودی شمالی و جنوبی بنا دو حوض زیبا قرار گرفته که حوض شمالی به قطر 12 متر ولی حوض جنوبی در حال حاضر موجود نمی باشد این دو حوض بصورت قرینه و از طریق آبراهی که از زیر بنا می گذشته به هم ارتباط داشته اند و آبیاری باغ مربوطه نیز از طریق قناتی که از محل می گذشته انجام می شده .

7 – نحوه مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی :

بنای مزبور در حال حاضر در اختیار اداره کل امور اقتصادی دارایی استان زنجان می باشد که مالکیت نیز با اداره مستقر در بنا می باشد .

اين اثر به شماره 2335 در فهرست آثار ملی به ثبت رسيده است . 

8 – اقدامات انجام شده در مورد بنا ذکر مشخصات :

با توجه به اینکه بنای مزبور تحت اختیار اداره کل امور اقتصاد و دارایی استان می باشد اقداماتی نیز در زمینه مرمت اندام بنا در زمینه حفظ ظاهری و نمای بنا انجام داده است . و همین دور تا دور بیرونی بنا ناکش جهت جلوگیری از ورود رطوبت به بنا حفر گردیده است .

9 – توضیح ضروری و اختصاصی بنا :

با عنایت به اینکه بنای دارایی در مرکز شهر زنجان جزیی از مجموعه تاریخی سبزه میدان و بازار تاریخی و همجوار با بنای تاریخی دیگر از جمله خانه ذوالفقاریها ، مسجد جامع ، مسجد خانم ، خانه وزیری و غیره می باشد و با توجه به سر پا بودن و استحکام اندام بنا خفظ و حراست آن و جلوگیری از تخریب های احتمالی ضروری می نماید .همچنین از انجائیکه اداره دارایی در صدد است بزودی بنا مزبور را بمنظور ساختمان جدید الاحداث تخلیه نماید ثبت اثر فوق و پیشنهاد در مورد واگذاری آن به مدیریت میراث فرهنگی با در نظر گرفتن تصمیمات سالهای 74 بمنظور ایجاد ساختمان اداری متبوع قابل توجه بوده و همخوانی دارد  .

اشاره به اقداماتی که در دوره های گذشته روی بنا انجام شده است .

1 – توسعه و یا تعمیرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون در زمینه توسعه بنا اقدامی تا بحال نپذیرفته اما در رابطه با تعمیرات می توان به دوخت و دوزهای اندام و یا بند کشی های انجام شده و تعمیر حوض شمالی و تخریب حوض جنوبی اشاره ای داشت.همچنین بناهای نه چندان موزون در حیاط آن احداث گردیده است .

خانه شيخ الاسلام

1- موقعيت طبيعي :

خانه شيخ الاسلام بر روي يك شيب ملايم قرار گرفته كه اين در ضلع شمالي به خيابان اما م و در جنوب به كمربندي خيام مي رسد .

2- موقعيت فعلي :

اين بنا در مجموعه حريم بازار واقع گرديده كه در ضلع شرقي آن خيابان فردوسي و در ضلع شمالي مجموعه بازار تاريخي و خيابان ضيائي مي باشد در ضلع غرب كوچه شيخ الاسلام و در جنوب نيز به بافت قديمي و كوچه حسينيه منتهي مي‌گردد .

3- تاريخچه بنا  :

باتوجه به تحقيقات به عمل آمده بناي مزبور در سال 1136 ه . به دستور باني ، مرحوم شيخ الاسلام كه يكي از علماي بزرگ زنجان بوده جهت سكونت ساخته شده است

4- مشخصات بنا :

منزل شيخ الاسلام به سبك خانه هاي قديمي زنجان و با مصالح سنگ ، آجر و ملاط در يك طبقه كار شده ورودي در ضلع غربي و اتاقها برگرد حياطي مشجر واقع گرديده تالار اصلي در ضلع شمالي بنا با تزئينات گچبري و سقف لمبه كاري شده خود نمائي مي كند در ضلع جنوبي حياط تالار اينهمي باشد كه متاسفانه در حال حاضر بصورت انباري مورد استفاده مي باشد اين تالار نيز داراي گچبري بسيار زيبيا با نقوش گياهي و حيواني و مقرنس بنا بصورت مسطح با تيرهاي چوبي و پوشش ملاط كاه گل بوده در سالهاي اخير با پوششي از اسفالت ايزولاسيون شده است .

5- نوع بهره برداري و خصوصيات بارز بنا :

اين بنا در حال حاضر نيز بصورت مسكوني و تحت اختيار يكي از شركاء  (آقاي آدقلي ) مي‌باشد .

6- عوامل تزئين شده و نوع آنها :

 خانه شيخ الاسلام از جمله ابينه قديمي با تزئينات حائز اهميت بوده كه مي توان از آن به عنوان يك نمونه كامل از تزئينات خانه هاي قديمي استان زنجان نام برد. از جمله تزئينات بكار رفته در بنا مي توان به وجود گچبريهاي بسيارزيبامزين به نقوش حيواني و گياهي ريال مقرنسكاري ، تالار هاي ضلع شمالي و جنوبي ، لمبه كاري سقف وجود اتاقهايي گرد حياط ، نقاشي ستونهاي تالار و غيره ... اشاره كرد .

7- نحوه مالكيت بنا و مشخصات ثبت آن در رديف آثار تاريخي :

 در حال حاضر اين بنا در مالكيت ورثه مرحوم شيخ الاسلام بوده كه با توجه به نظر موافق و علاقهمند بودن ورثه در زمينه حفظ و ثبت آن اقدام لازم معمول گرديده است .

8- اقدامات انجام شده در مورد بنا ذكر مشخصات :

 با عنايت به ورثه اي بودن بنا و همچنين عدم رسيدگي لازم جهت حفاظت آن ، متاسفانه در قسمتهاي زيادي از تزئينات دستخوش تخريب و فرو پاشي گرديده كه رسيدگي و استحكام بخشي اندام و تثبيت تزئينات باقي مانده ضروري مي نمايد .

9- توضيح ضروري و اختصاصي بنا :

نظر به اينكه بناي مزبور محل سكونت و تدريس مرحوم شيخ الاسلام كه يكي از علماي بزرگ و بنام زنجان مي باشد بوده و همچنين با عنايت به علاقمندي ورثه جهت حفاظت بنا و همچنين پيشنهادهاي مكرر آنها در رابطه با هديه بنا به سازمان ميراث فرهنگي ثبت اين بنا در فهرست آثار تاريخي كشور قابل توجه و لازم مي باشد .

اشاره به اقداماتي كه در دوره هاي گذشته روي بنا انجام شده است .

1- توسعه و يا تعميرات و دخل و تصرف انجام شده تاكنون

با عنايت به بررسي به عمل آمده توسعه اي در بنا صورت نگرفته و در رابطه با تعميرات انجام شده مي توان به ايزو لاسيون بام كه با آسفالت انجام شده و سيمانكاري نماي اتاقهاي ضلع شمالي ، گچكاري تالار ضلع شمالي و غيره .... اشاره نمود .

خانه و باغ معین

در ضلع جنوب غربی زنجان و در مجاورت شمال رود خانه زنجانرود وغرب پل سردار خانه و باغ معین واقع شده که در اواخر دوران قاجاریه توسط حاج محسن معین التجار که یکی از معتمدین و متمولین شهر زنجان بوده ،بنا گردیده است .

این اثر تاریخی از دو قسمت خانه و باغ تشکیل شده که لمبه کوبیهای زیبای سقف و سر ستونهای منقوش از تزیینات شاخص این بنا می باشد .

خانه در وسط باغی مشجر قرار دارد که یک حوض با چند جوی انشعابی ،آب را به نقاط مختلف باغ هدایت می کنند.

بنای خدیوی

1- موقعیت طبیعی

بنای خدیوی در ضلع شمال غربی خانه ذوالفقاری و در سمت جنوبی خیابان هفت تیر واقع گردیده، در ضلع شرقی و منتهی الیه خیابان هفت تیر به خیابان سعدی وسط قرار دارد.

2- موقعیت فعلي

بنای خدیوی در محله ای معروف به دالان آلتی و در ضلع جنوبی خیابان فعلی هفت تیر واقع گردیده .

3- نظر به اينكه هيچگونه كتيبه و يا نوشته اي كه دال به زمان ساخت بنا باشد بدست نيامده زمان دقيق ساخت بنا بر ما مشخص نيست لذا با عنايت به سبك و نوع سنگ در اوائل پهلوي ساخته شده است.

 4- مشخصات بنا :

خانه خديوي از جمله بناهایی می باشد که متاثر از الگوهای رایج از غرب با حفظ ستنهای هنری و تزئینی ایرانی و ملهم از شیوه های محلی این سامان در ده های پایانی سده قرن ...... ه.ق در عرضه معماري ايران شكل مي گيرد. اين عمارت  بصورت دو اشكوبه ساخته شده است كه كاربري و اهميت هر بخش از بنا با به حداكثر رساندن تزئينات مشخص شده.

5- نوع بهره برداری و خصوصيات بارز بنا :

بنا در حال حاضر بصورت مسکونی بوده و در اختیار مالك ( آقای خدیوی ) می باشد.

6- عوامل تزئين شده و نوع آنها :

بناي خديوي را مي توان يك نمونه كامل از نظر تزئينات دانست كه در اوائل پهلوي در این استان ساخته شده از جمله تزئینات این بنا می توان به آجرکاریهای نما ، گچ بريهاي زيبا و ستونها و نماها، لمبه کاری با نقوش متنوع ، وجود ایوان که برروی شش ستون چوبی با پوشش گچی استوار گردیده و همچنين په وجود نرده های تزئینی اشاره نمود.

7- نحوه مالكيت بنا و مشخصات ثبت آن در رديف آثار تاريخي :

بنا فعلا تحت ماکیت آقای خدیوی می باشد و همچنين تا بحال در زمینه ثبت آن نیز اقدامی صورت نپذیرفته است .

8- اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذكر مشخصات

از آنجائيكه بنای مزبور از جمله بناهای زیبا با تزئینات حائز اهمیت بوده و نظر به اینکه مالکین آن نیز در زمینه حفظ آن همکاری لازم را داشته لذا این مدیریت در زمينه برداشت نقشه و همچنين عکسبرداری و تهیه تاريخچه و مستند سازی آن اقدامات مقتضی را معمول داشته است.

9- توضيح ضروري و اختصاصي بنا :

با عنايت به اینکه بنای مزبور از نظر سبك ساخت و تزئينات حائز اهميت بوده و با توجه به اینکه اینكه اين بنا در داخل بافت قدیمی و نزدیك به بناهای ثبت شده از جمله خانه ذوالفقاري، و همحنین بنای رختشویخانه قرار گرفته و از آنجائیکه شهرداری در نظر دارد خیابان ضلع شمالي بنای خدیوی (خ هفت تیر) را عريض نموده که قطعا موجب تقويت آن خواهد بود لذا بمنظور حفظ بنا، ثبت آن درفهرست آثار تاريخي ضروري مي نمايد.

10- اشاره به اقداماتی که در دوره هاي گذشته روي بنا انجام شده است:

1- توسعه و یا تعمیرات و دخل و تصرف انجام شده تاکنون

2- توسعه و یا تعمیرات اساسی در بنا انجام نشده فقط نمای ضلع شمالی بنا سیمانکاری شده است.