آشنائی با پل های تاریخی موجود در استان زنجان

پل مير بهاء الدين

اين پل تاريخي که به نام پل کهنه نیز معروف است در محور جنوبي حومه شهر بر روي زنجانروددر مسیر زنجان به کردستان ساخته شده است . پل مير بهاء الدين كه به پل كهنه يا پل اژدهاتو معروف مي باشد ، از نظر قدمت متعلق به اواسط دورة قاجار و به زمان حكومت ناصر الدين شاه قاجار باز مي گردد ، كه توسط يكي از متمكنين به نام حاج ميرزا بهاء الدين زنجاني كه از تجار به نام ناحيه خمسه بوده ، به سال 1312 هجري قمري ساخته شده است .

پل تاريخي مير بهاءالدين تماماً آجري مي باشد كه در نماي داخلي بزرگترين طاق آن به خط معقلي بسيار زيبا تاريخ ساخت آن همراه با ذكر مقدس يا علي بصورت قرينه نقش شده است .

دهانه هاي طاقهاي پل عريض ، و به سبك جناقي يا ضربي بسيار زيبا و شكيل اعمال شده است . همچنين به منظور مهار بار اضافي طاقها چهار چشمه طاق بصورت دو اشكوبه با قوسهاي جناقي و هلالي به موازات هم و در اطراف بزرگترين طاق ساخته شده است .

پل تاريخي مير بهاءالدين را بايستي قديميترين و بزرگترين پل بر جاي مانده بر روي زنجانرود دانست كه بيش از يكصد سال قدمت دارد و در فهرست آثار ملي به شماره 1448 به ثبت رسيده است . درازای پل حدود 100 متر است و عرض آن با احتساب جان پناه ها به 70/6 متر می رسد. ارتفاع پل در بلندترین نقطه آن از سطح رودخانه حدود 11 متر است. پل دارای سه دهانه با طاق جناغی است. دهانه میانی از دو دهانه دیگر بزرگتر است. این پل، عمود بر رودخانه ساخته شده و برای قرارگرفتن در راستای جاده، انحنايی به دو انتهای آن داده اند .

یایه های پل برروی سطح سنگ فرش شده قرار دارد و از قطعات سنگ تراشیده و ملات آهکی ساخته شده و تا ارتفاع 40/1 متري سطح آب بالا آمده است. در این ارتفاع، پاکار طاق و بدنه اصلی پل با آجرهايی به ابعاد 5*24*24 سانتی متر شروع می شود عرض پایه ها در پایین ترین قسمت آن حدود 80/6 متر است. برروی هر کدام از پایه ها، دو غرفه بر روی یکدیگر ساخته شده است. غرفه زیرین که کوتاهتر و دارای طاق گهواره ای است 4 متر عرض و 3/2 متر ارتفاع دارد. غرفه فوقانی با طاق جناغی پنج و هفت 60/4 متر ارتفاع و 4 متر عرض دارد. این غرفه ها که روی پایه هاي دیگر نیز تکرار شده، علاوه بر عبور دادن آبهای طغیانی، وزن و فشار وارد بر پایه ها را هم کم می کند. علاوه بر این تمهید ، برای کاهش وزن پل فضاهای جانبی سه دهانه بزرگ پل را به صورت توخالی درآورده اند تا طاق ها توان بيشتري برای تحمل فشار داشته باشد. غرفه های پایه جنوبی توسط راه پله مارپیچ شکلی به هم ارتباط دارد. در بالادست و پایین دست پایه های پل، آب برهايی از سنگ برای تسهیل جریان آب ایجاد شده است. آب برهای بالا دست پل، چند ضلعی و آب برهای پایین دست نیم دایره شكل داده شده اند .

دهانه میانی و بزرگتر پل 14 متر عرض و 5/8 متر ارتفاع - از تیزه طاق تا سطح آب - دارد. دهانه های کناری نیز دارای 15/12 متر عرض و حدود 7 متر ارتفاع هستند.

و امروزه با ساختن پل جدید دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرد.

این پل در دوره اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی تعمیر گشته و به شماره 1484 به ثبت تاریخی رسیده است .

پل و قلعه قشلاقي

نشاني : بخش قلعه جوق – روستاي ايمير – حدود 100 متري شمال روستاي ايمير ؛ بر ساحل قزل اوزن
مساحت :240000m بلندي از سطح دريا :1499m

توصيف محوطه :

قلعه قشلاقي بقاياي يك محوطه بزرگ و قديمي است كه بر فراز بلندي طبيعي قرار گرفته است اين محوطه از سمت شرق با شيب بسيار تند ( پرتگاه ) به جاده خاكي ايمير منتهي ميشود

از جنوب و جنوب غرب با شيب تندي به رودخانه قزل اوزن مي رسد . از سمت شمال با شيب تند به زمينهاو تپه ماهورهايي منتهي است كه در ادامه به جاده اسفالت ماهنشان – دندي مي رسند و از سمت غرب و شمال غرب نيز به مزارع و تپه ماهورهاي روستاي قره باتلاق ختم مي شود . قسمتهاي تحتاني اين محوطه از شرق و جنوب به صورت صخره اي است ( كروكي : 59 ) و طي ساليان اخير از معادن سنگ آن بهره برداري به عمل آمده است ( تصوير : 83-84 ) در منتهي اليه جنوب محوطه در قسمت پايين و در ساحل قزل اوزن پل قلعه قشلاقي قرار دارد .

سطح محوطه از پستي و بلنديهاي زيادي تشكيل شده و بخشهايي از ان زير كشت محصولات ديم قرار دارد . قسمتهايي از اين محوطه برگ داراي استحكامات تدافعي است . بدين صورت كه بخشهايي از آن كه قابل دسترسي بوده و هيچ مانع يا سد طبيعي نداشته توسط ساكنان شهر با ساخت و سازهاي دفاعي تجهيزشده است از جمله بخشهايي از شمال و شمال غرب محوطه كه داراي دو برج و احتمالاً بارو مي -باشند . (تصوير 85-86) برجها با مصالح لاشه سنگ و ملاط آهكي ساخته شده اند يكي از برجها با سنگهاي منظمي نما كاري شده است . داخل همين برج بر اثر كاوش نيز غيره مجاز آثار ساخت و ساز عظيمي از خشت ديده مي شود . ابعاد خشتها cm 15 *38*38 است. علاوه بربخش شمالي شهر قسمتهايي از جنوب محوطه نيز با مصالح لاشه سنگ و به صورت خشكه چين داراي تجهيزات تدافعي است.برسطح محوطه مقادير زيادي سفال و لاشه سنگ مشاهده مي شود.

در برخي از نقاط آثار معماري و ساخت و سازهاي سنگي كه بر اثر كا وش غيره مجاز بيرون آمده اند قابل مشاهده است . احتمالاً اين مكان بعنوان يك محوطه استقراري دائمي ( شهر ) مورد استفاده قرار گرفته است . امروزه اين محوطه بدون كاربري خاصي در زمين هاي روستاي قره قشلاق قرار دارد.

آثار تخريب و دستكاريهاي انساني

بخشهاي زيادي از سطح محوطه در نقاط مختلف مورد كاوش غير مجاز قرار گرفته است .
سفال : قطعات سفال به صورت پراكنده در تمام نقاط سطح محوطه قابل مشاهده است . نمونه هاي جمع آوري شده را از لحاظ ويژگيها و مشخصات مي توان به چند دسته مشخص طبقه بندي نمود . به طور كلي سفالهاي محوطه در 4 گروه سفالهاي معمولي كلينيكي و منقوش و لعابدار ديده مي شوند . سفالهاي ساده معمولي كه بيشترين ميزان سفالهاي سطح محوطه و نمونه هاي جمع آوري شده را تشكيل مي دهد . با خمير ه هاي نخودي ، قرمز و خاكستري قهوه اي و نارنجي ساخته شده اند . اغلب آنها چرخ سازنده و ماده چسباننده بيشتر سفالهاي معدني است . بر بدنه تعدادي از اين سفالها تزئينات كنده كاري شده و بر جسته ديده مي شود . سفالهاي معمولي با فرمهاي متنوعي ساخته شده اند . حدود 7 قطعه سفال كلينيكي از سطح محفظه جمع آوري گرديد . همه سفالها ظريف هستند و تزيين خاصي ندارند اما در ميان سفالهاي محوطه قطعاتي از سفاهاي لعابدار نيز وجود دارد . اين سفالها فيروزه اي تا آ بي و سبز است و لعاب آنها اغلب مات و تا اندازه اي پوسيده مي باشند . در ميان نمونه هاي جمع آوري شده چند قطعه سفال منقوش نيز يافت شده يك نمونه از اين سفالها داراي تزئيناتي به رنگ قرمز و سياه بر زمينه نخودي است . نمونه ديگر خميره سبز روشن دارد با تزئينات قهوه ابي تيره آراسته شده است.

قدمت :سلوکی – اشکانی

پل سردار

پل تاريخي سردار در محور جنوب غربي حومه شهر زنجان بر روي رود خانه زنجانرود واقع گرديده ، وبه سال 1333 هجري قمري توسط ذوالفقار خان اسعد الدوله پسر حسين قلي خان نظام العداله ساخته شده است . ذوالفقارخان اسعدالدوله از متمكنين و متنفذين ولايت خمسه در عهد قاجار بوده كه سركردكي برخي از افواج اين ناحيه نيز به وي واگذار شد ، و به روایتی دیگر، در دوره قاجار توسط ((حاجیه خانم قمرتاج )) نامی ساخته شده است. پل سردار در ميان پلهاي سه گانه اي كه بر روي زنجانرود ساخته شده تنها پلي است كه داراي تزئينات معقلي زيبا در حاشيه طاقهاو چشمه طاقها است.

اين پل در گذشته به دليل نزديكي آن به دروازه جنوبي شهر به پل دروازه قلتوق نيز معروف بوده ، تاريخ ساخت بناي پل سردار بر روي بدنه داخلي بزرگترين طاق و در داخل قاب آجر چيني شده زيبا كه ذكر مقدس ياعلي بصورت قرينه آن را در بر گرفته نقش شده است .

درازای پل حدود 5/79 متر و ارتفاع آن در بالاترین نقطه از سطح بستر رودخانه حدود 12 متر و عرض آن حدود 6/4 متر است. پل دارای سه دهانه با طاق های جناغی است که دهانه میانی از دهانه های دیگر بزرگتر است. برروی پایه های پل نیز دو دهانه با قوس تزئيني تعبيه شده است. پايه هاي پل به عرض 6 متر از سنگ های تراشیده ساخته شده و از کف رودخانه حدود 2 متر ارتفاع دارد. پایه ها در هر دو جهت دارای آب بر هستند. آب برهای جانب بالادست به صورت چند ضلعی و آب برهای پایین دست به طرز نيم دایره شکل گرفته اند. دهانه اصلی و بزرگ پل 60/11 متر عرض و حدود 5/8 متر از سطح آب ارتفاع دارد. دهانه های کوچکتر نیز 50/5 متر عرض و 10/5 متر از سطح آب ارتفاع دارد .

در این پل برای سبک کردن بنا، کاهش بار اضافي و صرفه جویي در مصالح ساختمانی، علاوه بر ایجاد دو طاق تزیینی (که به صورت پله ای رو به بالا بر دامنه شان افزوده مي شود تا به طاقی گرد در یک قاب گوشه دار مي رسند)، در اطراف طاق و هسته پل، فضاهای توخالی زیادی ایجاد کرده اند. نكته قابل توجه در ساختمان این پل، دو فضای طاقداری است که در پایه های متکی به کناره های رودخانه- همانند دهانه های کوچکتر پل- ایجاد شده است . این دهانه ها امروزه از هر دو جهت پوشیده است و دقیقا مشخص نیست که آیا برای سبکترکردن پایه های پل ایجاد شده یا دهانه هايی بوده که بعدها جهت بالا بردن استحکام پایه ها مسدود شده است. در طاق ها و بدنه بنا، آجرهايی به ابعاد 5*25*25 سانتی متر به کار رفته است. سطح گذرگاه پل به جهت ارتفاع زیاد دهانه میانی، از وسط به دو جانب دارای شیب نسبتا تندی است.

با توجه به بقایای موجود به نظر می رسد که بستر رودخانه در محل برپایی پل سنگ فرشی داشته که این امر مانع از شسته شدن شالوده پل و بستر رودخانه در زیر پایه ها، توسط جریان رودخانه می شده است.

از دیگر نکات قابل توجه پل سردار، تزیینات کاشی و آجری، نمای شرقی آن است که در پل های دیگر کمتر مشاهده می شود. در ضلع شرقی پل، تزیینا تی با کاشی بر بالای دهلیزها و نوارهايی از کاشی در اطراف دهانه های پل وجود دارد که نوار دهانه وسطی، یک نوار 25 سانتی متری از کاشي و آجر لعاب دار است و نوار دهانه های جانبی، یک ردیف 5 سانتی متری از کاشی به رنگ آبی است. در ضلع جنوبی دهانه وسطی، در یک کادر مستطیل شکل، کتیبه ای از آجر برجسته وجود دارد که در دو طرف آن، تاریخ ((1333)) و عبارت ((یاعلی)) به خط کوفی نوشته شده است. اين بنا به شماره 1485 به ثبت تاريخي رسيده است.

منابع : آگاهینامه .1356، ش 26، ص 12

اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی استان زنجان

اين پل از جمله آثار با ارزش اواخر قاجار مي باشد. اين اثر به شماره 1485 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است .

پل حاج سید محمد

این پل در جنوب شرقی زنجان، بر روی رودخانه زنجان رود و در مسير زنجان به همدان قرار گرفته و در حدود سال 1300 ه . ق توسط حاج سید محمد - از تجار و متمولین زنجان در دوره ناصرالدین شاه - ساخته شده است .

درازای پل حدود 195 و عرض آن 5/6 متر است. پل دارای سه چشمه یا دهانه بزرگ و دو دهانه کوچک برروی پایه های سنگی، با طاقهاي جناغی است. پایه های پل تا ارتفاع 2 متر با سنگ های سفيد به ابعاد 55*10 سانتی متر و ملات ساروج ساخته شده و در داخل و هسته پایه ها، از سنگ های درشت رودخانه استفاده شده است. پایه های پل در جهت بالادست، چند ضلعی و در پایین دست نیم دایره شکل گرفته است .

دهانه میانی پل که بزرگتر از دیگر دهانه هاست، 10/9 متر عرض و از سطح آب حدود 5/6 متر ارتفاع دارد . دهانه های جانبی پل نیز 80/4 متر ارتفاع – از سطح آب - و 90/4 متر پهنا دارد . در میانه دهانه های اصلی پل و برروی پایه ها، دو دهانه کوچکتر نیز با طاق جناغی و عرض 30/2 متر ساخته شده است. این دهانه ها علاوه بر کاهش وزن پل و صرفه جويی در مصالح، آبهای طغیانی را از خود عبور می دهد. همچنان که در تعداد دیگری از پل های همزمان در این منطقه شاهد هستیم، در هسته آجری این پل نیز فضاهای خالی طاقدار زیادی تدارک دیده شده که این امر باعث سبکی وزن پل، فشار کمتر بر پایه ها و صرفه جويی در مصالح می شود. این فضاها به تعداد 12 عدد، در پایه های متکی بر کناره های رودخانه و در فاصله بین دهانه ها تعبیه شده است.

تمام طاق ها و بدنه اصلی پل با آجرهايی به ابعاد 5*25*25 سانتی متر ساخته شده است. بستر رودخانه در محل برپایی پل، سنگ فرش شده بود که بعد از خرابی، توسط سازمان میراث فرهنگی با سنگ های رودخانه ای بازسازی شده است. سطح گذرگاه پل، جان پناه هایی در طرفین دارد و به جهت ارتفاع زیاد دهانه میانی، از وسط به طرفین شیب ملایمی دارد و با سنگ های رودخانه ای فرشی شده است.

این پل در سالهای اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده و به شماره 1486 به ثبت تاریخی رسیده است