مجموعه داش كسن

مجموعه داش كسن

اين مجموعه در 10 كيلومتري جنوب شرقي سلطانيه ، در نزديكي روستاي وير ، از توابع همين بخش قرار گرفته است. اين مجموعه در محوطه اي به شكل مستطيلي ناقص ، به طول 400 متر و عرض 50 تا 300 متر ، ديده ميشود.

در درون اين مجموعه ، سه غار نسبتا" عميق در دل كوه كنده شده است كه كنده كاري هاي زيبايي دارند. از نقش هاي اين كنده كاريها ، ميتوان به دوتصوير اژدها كه در مقابل يكديگر به شكل قرينه حك شده اند و طول هريك 5/3 متر است ، اشاره كرد . در طرفين اين نقشها ، محراب هاي زيباي نقش داري با طرح هاي اسليمي ، گل و بوته و مقرنس هاي سنگي كنده كاري شده اند . مجموعه آثار كنده كاري اين محل ، يادگار هنرمندان چيني است كه به فرمان اولجايتو از چين فرا خوانده شده بودند.

بر اساس فرضيه اي ، غارهاي " داش كسن " در دو دوره تاريخي جدا از هم مورد استفاده قرار گرفته است. در دوره نخستين ، اين غار نيايشگاه آئين مهرپرستي در عهد ساساني بوده است ، اما از اين دوره آثاري بجاي نمانده است . دوره دوم كه نقش هاي اژدها ، برگ مو ، پيچك و طرحهاي اسليمي ، يادگار آن دوره است ، به دوران فرمانروايي ايلخانان تعلق دارد. سنگهاي سبز بكار گرفته شده در حصار ارگ سلطانيه ، مطمئنا" از محل تاريخي داش كسن (سنگ بر) بريده شده است.در نتيجه برش و انتقال سنگ ، فضاي لازم جهت كنده كاري و دخمه سازي در اين محل فراهم شده و اين مكان با اندكي تغييرات به آرامگاه تبديل شده است . بنابراين ، محوطه تاريخي داش كسن را مي توان در رديف آرامگاه هاي دوره ايلخاني نيز طبقه بندي كرد.

معبد صخره‌اي داش كسن كه به معناي سنگ تراشيده يا بريده سنگ مي‌باشد در جنوب شرقي روستاي وير در سينه‌كش ارتفاعات محلي سلطانيه قرار دارد ، در اين معبد علاوه بر استفاده از فن‌آوري پيشرفته زمان كه پيامد رشد و تكامل فن سنگ‌تراشي با ابزار فلزي است ، انتخاب مناسب‌ترين نقطه نسبت به نقاط همجوار نمودار توجه و آشنايي كامل سازندگان آن با دانش زمين‌شناسي و معدن‌شناسي است .

به نظر مي‌آيد هنرمندان خلاق معبد صخره‌اي در خلق حجاريها و كنده‌كاريهاي زيبا كه در غرب و شرق اين نيايشگاه گسترده شده علاوه بر مهارت در تكنيك سنگ‌تراشي از پاره‌اي اصول پيكرتراشي نيز الهام گرفته‌اند .

ظهور و پيدايش اين معبد صخره‌اي را مي‌توان با توجه به شكل معماري ( چليپائي ) آن و وجود فضاهايي مانند مهرابه‌هاي مهرپرستان به سده‌هاي اول و دوم ميلادي بازگرداند و از سوي ديگر نحوه پرداخت نقوش آن متأثر است از اوضاع اجتماعي ايران قرن هشتم هـ . ق . نقوش حجاري شده اژدها ، طرحهاي گياهي ، رديفي از بن نگاره‌ها بر روي گلدانهايي در دو سوي طاق هلالي كه در دهه‌ها و سده‌هاي بعد ، اين شيوه تزئيني را بر گرداگرد ايوانهاي مساجد مي‌بينيم ، همراه با محرابيهايي با تزئينات مقرنسي ، آميزه‌اي از هنر ايران و چين را با مفهوم و محتوايي ديگر بوجود آورده . اژدهاي نقش شده بر پيكره صخره‌اي داش كسن كه در هنر و انديشه ايراني مظهر ظلم ، ستم و پليدي است با نفوذ قوم فاتح همچون محافظ هميشه بيدار كه نشان از ارزاني ، خير ، بركت ، دولت و سلطنت دارد در هنر ايران جاي مي‌گيرد .

چهار طاقي الزين
اين بنا در شمال روستاي الزين واقع است. نقشه بنا شامل يك چهار طاق گنبد دار است. بطوري كه بنا از 4 ورودي و گنبدي بر روي آن تشكيل شده است. گنبد از نوع نيم دايره ساده و يك پوش است. بلندي آن از كف 5/3 متر است. اين گنبد بوسيله فيلپوش هايي بر اضلاع چهار گانه قرار گرفته است. وروديها داراي طاق جناغي است. پهناي ورودي ها در اضلاع شمالي و جنوبي 240 سانتي متر و در اضلاع شرقي و غربي 210 سانتي متر و بلندي 210 سانتي متر است. مصالح استفاده شده در بنا قلوه و لاشه سنگ و ملاط گچي آهكي است. اين بنا با شماره 985 در فهرست آثار ملي كشور با نام آتشكده به ثبت رسيده است.

توصيف محوطه:
بنای معروف به آتشکده گیلوان در 2 کیلومتری شمال شهر گیلوان ( به خط مستقیم )، در میان باغات و مزارع و در کنار امامزاده حیدر قرار گرفته است. در سمت شمال بنا و تقریبا چسبیده به آن تپه ای وجود دارد که بر سطح آن کمی سفال و لاشه سنگ پراکنده است. از شرق به باغات، از غرب به محوطه باز جلوی امامزاده و از جنوب غرب به بنای امامزاده حیدر منتهی می گردد. بنای موسوم به آتشکده گیلوان، چهار طاقی کوچکی است که با مصالح لاشه سنگ و ملاط آهک ساخته شده است. این بنا شامل چهار جرز نامتقارن و گنبدی کوچک بر روی آنها است. جرز ها مربع کامل نیستند و ابعاد شان تقریبا 1×1 متر است. شاید یکسان نبودن جرز ها در نتیجه مرمت غیر اصولی سالیان اخیر بنا باشد. ابعاد بنا حدود4 ×4 و بلندی آن 60/2 متر است. طاق ها از نوع جناغی هستند و مستقیما بر روی جرز های چهار گانه قرار گرفته اند. با توجه به شکل قوسها، ابعاد و اندازه، قرار داشتن در نزدیکی گورستان قدیمی و امامزاده، این بنا احتمالا آرامگاهی از دوران میانی اسلام است.

يافته هاي سطحي: فقط چند قطعه سفال ساده از تپه مجاور بنا یافت شد.

آسيب شناسي محوطه: در حال حاضر کشاورزان از این بنا جهت نگهداری کاه و یونجه استفاده می کنند و این مسئله می تواند در آینده به بنا آسیب رساند.

دوره هاي فرهنگي: بر اساس مطالعه سفالهای سطحی، این محوطه دارای آثاری از دوران میانی اسلام است.

چهار طاقی تشوير

در داخل روستاي تشوير دو بنا وجود دارد كه اهالي آنها را آتشكده مي دانند. اين بنا ها در داخل روستا در سمت جنوب جاده سرخه ديزج- گيلوان قرار دارد. بنا هاي موسوم به آتشكده شامل دو بناي تاريخي است كه در فاصله كوتاهي از يكديگر واقع هستند. پيرامون اين بناها را گورستاني قديمي احاطه كرده است. بناي غربي نقشه 8 ضلعي و ديگري نقشه 4 ضلعي دارد. بناي غربي از بيرون هشت ضلعي و از داخل چهار ضلعي است. اين بنا داراي چهار ورودي است كه دو مورد از آنها داراي طاق قوسي و دو مورد ديگر طاق مسطح دارند. مصالح بكار رفته در اين بنا لاشه سنگ و ملاط گچي- آهكي است. گوشه سازي و اجراي گنبد در اين بنا بوسيله سكنج هايي اجرا شده است. گنبد از نوع نيم دايره اي يك پوسته است.
بناي دوم كه نقشه چهار ضلعي دارد نيز با مصالح لاشه سنگ و ملاط گچي- آهكي ساخته شده است. در برخي قسمت هاي مرمت شده تعدادي آجر نيز ديده مي شود كه احتمالا در اصل بخش هايي از بنا با آجر ساخته شده بوده است. گنبد بنا تخريب شده ودر حال حاضر بنا بدون گنبر است. اين بنا نيز داراي چهار ورودي در هر ضلع است

توصيف محوطه:
بنای معروف به آتشکده در حدود 100 متری روستای پیرچم، روی تپه ای بزرگ؛ مشرف بر رود خانه قزل اوزن قرار دارد. بخشهای زیادی از تپه ای که بنا در آن واقع است، گورستانی احتمالا از دوران متاخر اسلامی است. تپه از جنوب به رودخانه قزل اوزن منتهی می گردد. از شمال و شرق با خانه های روستا همجوار است و از غرب به رود خانه و کشتزار های حاشیه آن محدود می گردد. بنا دقیقا در منتهی الیه جنوب تپه قرار دارد. بنای پیرچم از دو بخش ساختمان مربع شکل گنبد دار و سازه ای تقریبا چلیپایی در شمال آن تشکیل شده است. بنای اصلی، ساختمان کوچک مربع شکلی است که با مصالح لاشه و قلوه سنگ و ملاط آهک ساخته شده است. ورودی بنا از شمال و از طریق درگاه کوچکی با طاق قوسی است. دروسط دیوار جنوبی داخل بنا، محرابی با طاق قوسی تعبیه شده است. بالای بنای چهارگوش گنبدی قرار دارد که قسمت فوقانی آن تقریبا مسطح است. احتمالا گنبد بصورت نیم دایره ای بوده که در جریان مرمت به این شکل باز سازی شده است. گنبد با استفاده از چهار فیلپوش بر روی فضای چهار گوش قرار گرفته است. حد فاصل فیلپوش ها در هر ضلع طاق نماهای مثلثی کوچکی تعبیه شده است. یک پنجره کوچک مستطیلی در بخش جنوبی گنبد وجود دارد که نور داخل بنا از طریق آن تامین می شود. بخش الحاقی شمال بنا شامل یک فضای چلیپایی و دو فضای الحاقی کوچک دیگر است. این قسمت نیز با لاشه سنگ و آهک ساخته شده و در سالیان اخیر مرمت شده است. احتمالا این بخش نیز در گذشته مسقف بوده است. در مرکز این فضا بر اثر کاوش غیر مجاز و در عمق 20 سانتی متر ی از سطح بقایای یک کف گچی آشکار شده است. با توجه به وجود قطعات آجر دراطراف بنا احتمالا بخش هایی از بنا از آجر ساخته شده بود که در جریان مرمت کاملا از بین رفته است. هرچند مردم محلی بنا را آتشکده ای از دوران پیش از اسلام می دانند. اما با توجه به شواهد و مدارک موجود احتمالا بنا آرامگاهی از دوران میانی اسلام است.

يافته هاي سطحي: با توجه به دخل و تصرفات سالهای اخیر به جز قطعات شکسته آجر و لاشه سنگ و ملاط خشک شده چیز دیگری در پیرامون بنا دیده نمی شود.

آسيب شناسي محوطه: مرمت غیر اصولی سالهای گذشته موجب تغییر در برخی از اجزا و احتمالا نقشه بنا شده است.

دوره هاي فرهنگي: با توجه به شواهد موجود و شکل و نقشه بنا که قابل مقایسه با بنا های دوره میانی اسلام است، احتمالا بنای پیرچم آرامگاهی از دوران میانی اسلام در کنار گورستانی از همین دوره و دوره متاخر اسلامی است.

میل خوئین

اين بناي تاريخي با ارتفاعي بالغ بر10 متر بصورتي مسلط با بهره گيري از ارتفاعات طبيعي موجود مي توانسته منطقه پيرامون را تا شعاع دهها كيلومتر از نظر حفاظت تحت پوشش قرار داده و همچنين به عنوان يك ميل راهنما براي مسافران و كاروانهاي خسته و تازه از راه رسيده كه همواره از بيم گم شدن راه در هراس و نگران بودند اميد بخش و خوش آيند باشد.
بطور كل اين بنا از دو بخش بدنه وگنبد تشكيل يافته كه قسمت تحتاني ( بدنه ) با پلان مدوّر و با استفاده از مصالح لاشه سنگ و ملاط گچ و آهك و قسمت فوقاني ( گنبد ) با بهره گيري از آجر و ملاط بر پا شده است
گنبد از نوع زنگوله اي و دو جداره و قابل مقايسه با گنبد مقبره قيدار نبي در شهرستان خدابنده مي باشد. تنها راه ورود به داخل بنا در حال حاضر در قسمت شرقي و بطرف درّه و روستاي خويين مي باشد كه در ابتداي ورود به آن نيز سه پله تعبيه شده است.
در ارتفاع حدوداً 5 متري بنا در اضلاع شرقي و غربي دو پنجره (منفذ) جهت ديده باني و نظارت بر منطقه در نظر گرفته شده كه در سالهاي اخير متاسفانه پنجره ضلع غربي با استفاده از لاشه سنگ و ملاط مسدود شده است.
از ديگر اقدامات حفاظتي و مرمتي كه در سالهاي اخير توسط اهالي روستا به منظور جلو گيري از فرو پاشي بنا معمول گرديده گچكاري قسمت داخلي ، سيمانكاري قسمت بيرون بدنه و بتن كف بنا مي باشد .
در حال حاضر اين بنا از نظر ايستايي و استحكام مشكل خاصي نداشته و فقط در قسمت انتهاي بدنه خوردگي حاصل از عوامل جوي ( برف و باران ) مشاهده مي گردد ، كه مرمت آن ضروري مي نمايد . بنا به اظهارات معتمدين محل تعداد سه بنا ي مشابه اين بنا در ارتفاعات منطقه وجود داشته كه بر اثر عوامل طبيعي و غير طبيعي متاسفانه تخريب شده اند .
در خصوص قدمت بنا ، از آنجائيكه فعلاً مدارك مكتوب از جمله كتيبه ، سنگ نوشته و ...... كه دال بر ساخت و يا نام باني بنا باشد فعلاً بدست نيامد . لذا با توجه به معماري ، سبك و سياق ، موقعيت جغرافيايي و همچنين مقايسه آن با بناهاي مشابه خصوصاً بناي مقبره قيدار نبي در خدابنده مي توان زمان ساخت اين بنا را بين قرون 5 تا 7 هجري در نظر گرفت .
بناي برج خويين به احتمال قريب به يقين مزيّن به كتيبه و يا نقوش خاصي بوده كه متاسفانه با انجام تعميرات غير كارشناسانه شواهد و مدارك مزبور از بين رفته و يا در زير لايه هاي سيمان و گچ مخفي شده كه با انجام مطالعات و تحقيقات سيستيما تيك ( لايه برداري و گمانه زني ) يقيناً شواهد و قرائن مستند و موثقي بدست خواهد آمد .
اما آنچه كه انجام تحقيقات بيشتر باستان شناختي را در خصوص كاربرد و ماهيت اصلي بنا ي مزبور بيش از پيش طلب مي نمايد ، توجه به گورستان متروكه درپيرامون بناست كه وسعتي بالغ بر 4 هكتار را به خود اختصاص داده است . نزديكي و چگونگي ارتباط اين بنا با آثار تاريخي روستا ، موقعيت استراتژيكي بنا ، نوع سبك و سياق آن از ديگر خصوصيات بارز و قابل تامل اين اثر تاريخي است .
با توجه به اهميت و ارزش پر بار تاريخي و فرهنگي آن ، بناي مزبور در تاريخ 10/10/1379 به شماره 2874 در فهرست آثار تاريخي كشور به ثبت رسيده و هرگونه دخل و تصرفدر عرصه و عيان آن منوط به رعايت ضوابط و قوانين مربوطه مي باشد.

بناي معروف به آتشكده گيلان كشه :
اين بنا در بخش جنوبي روستاي گيلانكشه و بر روي بلندي هاي مشرف بر رود خانه گيلانكشه واقع است. نقشه بنا شامل يك فضاي راستگوش گنبد دار است كه از سمت جنوب داراي يك ايوان كوچك طاقدار است. نقشه بنا از بيرون به استثناي ايوان، مربع و از داخل تقريبا چليپايي است. ورودي بنا از سمت جنوب و از طريق درگاهي كوچك است كه در ديوار انتهايي ايوان تعبيه شده است. در سمت شرق بنا و چسبيده به آن، در كنار ايوان ورودي بقاياي پلكاني موجود است كه احتمالا در گذشته از طريق آن به قسمت فوقاني ارتباط مي يافت. در اضلاع داخلي بنا طاق نماهايي با قوس جناغي كار شده است. اين عناصر نقشه فضاي داخلي را به چليپايي تبديل كرده است. در بالاي هريك از طاق نماها طاقچه هاي كوچك مثلثي تعبيه شده است. گنبد نيم كره اي بنا بوسيله چهار فيلپوش اجرا شده است. مصالح استفاده شده در بنا، قلوه سنگ و ملاط گچي – آهكي است.
بناي گيلانكشه از جنوب به دره رود خانه گيلانكشه، از شرق به خانه هاي روستا و از شمال و غرب به بخش درختكاري شده مجاور بنا منتهي است. مردم محلي معتقدند كه اين بنا آتشكده اي از دوران پيش از اسلام است. اما خصوصيات معماري بنا و جزئيات عناصر بكار رفته بيانگر آن است كه احتمالا بنا مربوط به دوران مياني اسلام است

بناي غسالخانه ، سلطانیه :

در ضلع شمالی گنبد سلطانیه و در کنار خیابان انقلاب بنای غسالخانه واقع کرد یده این بنا تا سه سال پیش نیز فعال بوده و پس از ساخت بنای جدید غسالخانه در ضلع شمال غربي و در داخل قبرستان فعلی،  بنای قدیمی مورد نظر بصورتی بلا استفاده ترد گردیده است، برای رسیدن به قسمت اصلی بنا که محل شستشو و غسل ميت بوده است مي بايد از طریق راهرو رانويی شكل که ورودی فعلی آن به جهت جنوب می باشد، وارد شد و پس از طی چند پله به محوطه اصلی رسید، این قسمت در رقم 85/2  متری نسبت به کف خیابان فعلی واقع گرد یده که با اولین دید بنای آتشکده های ساسانی و یا چهار طاقیهای قرون اولیه اسلامی را در ذهن بیننده تداعی می نماید، بطور کلی آن عبارت است از بنای مربع شکل در ابعاد 25/3*25/3 متر با چهار جرز اصلی که با طاقهای شبه بیضي پوشش یافته، گنبد مرکزی با قوس پنج و هفت كند بر روی آن اجراء گرد یده، در مرکز گنبد یک نورگیر به شکل دايره تعبیه گردیده که عمل تهویه هوا را نیز انجام می داده است، با توجه به شواهد و وضعیت فعلی بنا هیچگونه تزئیناتی در بنا مشهود نمی باشد .

در مركز بنا و در جهت جنوب به شمال آب قناتی در جریان است ( بر اساس اظهارات معتمدین محلی این قنات در ادامه قنات جلو خان می باشد ) بر کنار قنات سکوئی از سیمان ساخته شده که امر شستشو و غسل بر روی آن انجام می گرفته است .

قنات جلوخان :

قنات مزبور موسوم به جلوخان به معنی قناتی که از جلوی خانه عبور می نماید ، این قنات از ضلع جنوب غربی شهر سلطانیه در جهت جنوب به شمال تعبیه گرد یده که در طول مسیر خود پس از ورود به داخل شهر به فاصله حدودا 40 متری ضلع غربی گنبد بزرگ سلطانیه از کنار برج و بارو به طرف شمال در حرکت مي باشد، این قنات در طی مسیر خود مجهز به 24 حلقه میل چاه بوده که در فاصله بین 15 تا 20 متر از یکدیگر واقع گردیده اند ( مطابق نقشه پیوستی ) قنات مزبور پس ازطي مسیر داخل ارک، به غسالخانه فوق الذکر وارد شده و از آنجا نیز همچنان مسیر خود را بطرف شمال ادامه داده و در مدخل ورود شهر در چمن سلطانیه برروی سطح زمین جاری می شود، این قنات در حال حاضر نیز فعال میباشد .

مصالح بكار رفته در بنا:

نظربه بررسی مقدماتی و با توجه به شواهد مشهود و قابل روئیت، در پي بنا از لاشه سنگ تراورتن که از کوههای مجاور ( ضلع جنوبی شهر ) تهیه گردیده استفاده شده است، دیوارها و طاق با آجرهائی به ابعاد 4*22*22 سانتی متر با ملاط گل کار شده، پوشش و اندود سقف طاقها و گنبد از ملاط گچ آهك بوده، که در سالهای اخیر با سیمان سفید روکش شده است کف بنا در حال حاضر با سیمان و بتن پوشیده شده و ایزولاسیون پشت بام نیز با کاه گل می باشد.

قدمت بنا:

از آنجائیکه متاسفانه هیچگونه سند مکتوبی که دال بر زمان ساخت بنا باشد، در حال حاضر در دسترس نیست، لذا با در نظر گرفتن اظهارات سالخوردگان محلی وهمچنین با توجه به سبک و سیاق و نوع مصالح بکار رفته در بنا می توان زمان ساخت آنرا به احتمال قریب به یقین به دوران اواخر صفویه تا قاجاریه نسبت داد، سبک و ساخت بنا به احتمال زیاد الهام گرفته و متاثر از چهار طاقیهای اوایل اسلام و بناهای تاریخی چون مسجد جامع سجاس و یا مسجد جامع قروه ( قرون پنجم ه ) که در فاصله کمتر از 30 کیلومتری آن هستند باشد .

نظر به تحقیقات میدانی و با عنایت به شواهد موجود از قدیم الایام در شهر سلطانیه چند طائفه بزرگ و سرشناس وجود داشته که عبارتند از سیدها ، کلانتریها، زمانیها و ملکی ها، این طوائف هرکدام در محله ای مشخص زندگی می کردند و در آنجا نیز اماکن و تاسیسات لازم جهت انجام امورات، آداب و رسوم خود از جمله مساجد، گرمابه ها و غیره .... تعبیه نموده بودند بنای غسالخانه در محله سیدها و در فاصله حدودا 200 متری قبرستان مربوطه ساخته شده است با توجه به شواهد موجود به احتمال قریب به یقین درب اصلی بنا نیز رو به قبرستان مزبور ( بجهت شرق ) بوده که با ایجاد خیابان فعلی ( خ انقلاب )، درب جدیدی رو به خیابان ( بطرف جنوب ) ساخته شده و درب قدیمی با احداث منزل مسکونی آقای حاج سید اسد ا... صفوی ( روحانی) در جوار و در ضلع شرقی بنای غسالخانه ، بصورت اختصاصی مورد استفاده آقای صفوی جهت بهره برداری از آب قنات جلو خان که آب قابل شرب بوده تبدیل می گردد.

کاروانسرا سنگی زنجان

کاروانسرای سنگی به ترکی (داش کاروانسراسی) در جاده کمربندی زنجان-میانه روبروی ایستگاه قطار زنجان وافع شده است. کاروان‌سرای سنگی که از نوع کاروان‌سراهای برون شهری بوده، در قرن یازدهم هجری قمری، به دستور شاه عباس صفوی خارج از بافت قدیم شهر زنجان ساخته شده است. این بنا به دلیل تغییر کاربری هم اکنون به عنوان سفره خانه سنتی مورد استفاده قرار می گیرد. پلان این كاروان‌سرا به سبک چهار ايوانی است، حجره های آن در يک طبقه قرار گرفته‌اند و سقف‌ ها از نوع قوسی هستند. استفاده از سنگ به عنوان مصالح اصلی در ساخت كاروان‌سرا باعث شده است كه اين بنا با عنوان کاروان سرای سنگی و در زبان محاوره ای داش کاروان‌سرا معروف شود. اين بنا از لحاظ اين كه تنها بنای باقی مانده از کاروان سراهای زنجان است داراي اهميت فراوانی است. بنای کاروان‌سرای سنگی كه روبروی راه آهن شهرستان زنجان و در خیابان خیام این شهر واقع شده، با شماره 2128 به ثبت رسیده است.